دگرگونی اسلامی

‏‏* کلیسای کاتولیک از زمان پاپ یوحنای بیست‌وسوم تاکنون در تکالیف و تعالیم‏‎ ‎‏ دینی تجدید یا اعاده نظر کرده است. این اقدام طوایف مسیحی را به هم نزدیک کرده و بحث‌هایی را برای یافتن راه‌های وحدت مسیحیان ایجاد نموده است. این اقدام تلاشی ‏‎ ‎
‏‎

‎‏است در راستای تجدد و نوگرایی. حال نظر شما درباره تلاش‌هایی که فرقه‌ها و مذاهب مختلف و متعدد اسلامی را یکی کند چیست؟ و کدامین فرقه به عقیده شما می‌تواند درصدد چنین اقدامی برآید؟‏

‏‏امام موسی صدر: حقیقت آن است که در گستره مفاهیم و آموزه‌های اسلامی عناصر ‏‎ ‎‏و تعالیم بسیاری وجود دارد که روند این تطور و دگرگونی را به صورتی دینی و ‏‎ ‎‏مقدس آسان می‌سازد. شاید کلمه اجتهاد تعبیری تقریبی از این اصل باشد. درباره تطور ‏‎ ‎‏و تحول تعالیم دینی باید دانست که ما دوگونه مناسک داریم: نخست عباداتی که برخی ‏‎ ‎‏آنها را تکالیف دینی نامیده‌اند اما در حقیقت جزو تکالیف نیستند، بلکه مناسکی هستند ‏‎ ‎‏که تاثیری ژرف بر ایمان و تربیت اسلامی دارند. اینگونه عبادات در اسلام ‏‎ ‎‏تغییرناپذیرند. زیرا آنها تثبیت مداوم ایمان به غیب را در نزد مومن نشان می‌دهند. نوع ‏‎ ‎‏دوم تعالیم امروزی از قبیل اعیاد، مناسبت‌ها و مراسم دینی، چگونگی لباس‌های ‏‎ ‎‏روحانیون، نظم و انتظام مساجد و نظایر آن است که مردان بزرگ دینی می‌توانند ‏‎ ‎‏براحتی آنها را متحول سازند. در ارتباط با تقریب مسلمانان و فرقه‌های مختلف باید ‏‎ ‎‏عرض کنم که از سی سال پیش در قاهره تلاش‌های عمیق و گسترده‌ای در این راستا از ‏‎ ‎‏طریق معرفی و تقریب میان مذاهب اسلامی و موسسات مانند آن، آغاز شده است. به ‏‎ ‎‏اعتقاد من این‌گونه تلاش‌های گسترده مشکل مذکور را حل می‌کند یا آن را به صورت ‏‎ ‎‏اساسی کاهش می‌دهد. در پرتو آنچه گفتیم تلاش‌هایی را می‌‌بینیم که از جانب شیعه و ‏‎ ‎‏سنی در این راه صورت گرفته است. مثلاً مذهب «زیدیه» نیز به موسسه «التقریب‌» ‏‎ ‎‏ملحق شده است. بدون تردید این احساس در روح مسلمانان ریشه دارد و در برخورد ‏‎ ‎‏رهبران مخلص آنان تجلی می‌یابد و رشد می‌کند.‏

‏‏* در مسیحیت همواره حرکت‌ها و شخصیت‌های اصلاح‌طلب یا انقلابی را مشاهده‏‎ ‎‏ می‌کنیم. بعضاً این‌‌گونه حرکت‌ها را انحلالی نامیده‌اند. هرچند که شخصیت‌های ‏‎ ‎‏اصلاح‌طلب ثابت کرده‌اند که در مسیحیت بذرهای تغییر و دگرگونی وجود دارد. آیا در ‏‎ ‎‏اسلام هم نمونه‌هایی از این قبیل داریم؟‏

‏‏امام موسی صدر: گمان می‌کنم در پاسخ به سوال‌های قبل اشاره کردم که تعالیم ‏‎ ‎
‏‎

‎‏اسلامی بذرهای تطور احکام اسلامی را در خود دارد؛ اما در مورد اشخاص ما می‌توانیم ‏‎ ‎‏از کسانی همچون جمال‌الدین اسدآبادی یاد کنیم و از جمله مراکز علمی شیعی که در ‏‎ ‎‏این جهت گام بر‌می‌دارند، می‌توانیم از حوزه نجف نام ببریم. همچنین می‌بینیم علما و ‏‎ ‎‏استادان آن حوزه علمیه همواره نظراتی جدید و افکاری اصلاح‌گر و دگرگون‌کننده ارائه ‏‎ ‎‏داده‌اند و جوامع و محافل علمی هم با آغوش باز و با سروری فراوان از آنها استقبال ‏‎ ‎‏می‌کنند.‏

‏‏البته به طور خلاصه من اعتقاد ندارم که در محافل و مجامع اسلامی، نهضت‌ها و ‏‎ ‎‏حرکت‌هایی مانند آنچه در اروپا در اواخر قرون وسطی در دوره اسکولاستیک دیده ‏‎ ‎‏می‌شود، روی داده باشد.‏

‏‏* چرا وقتی زن و مردی به یکدیگر تمایل پیدا می‌کنند و علاقه‌مند می‌شوند آنها را‏‎ ‎‏ نکوهش می‌کنند یا این‌‌که این احساس در هر دو وجود دارد؟‏

‏‏امام موسی صدر: احساسات جنسی در مرد یا زن غریزه است. اما احساساتی که ‏‎ ‎‏ورای تمایلات متقابل میان مرد و زن است بدون تردید از ژرفای آفرینش بوده و از ‏‎ ‎‏همین‌رو مقدس به شمار می‌رود. لذا برای هر احساس یا نیاز بشری مقیاس و میزانی ‏‎ ‎‏قرار داده‌اند.‏

‏‏چرا که بشر از لحاظ فردی و اجتماعی مجموعه‌ای از احساسات و نیازهاست. ‏‎ ‎‏بنابراین ضروری است برای هر احساس و نیاز بشری حد معقول و طریقی هماهنگ با ‏‎ ‎‏وجود او و متناسب با آنها و اهداف او وجود داشته باشد. از این روی در ارتباط با میل ‏‎ ‎‏جنسی و دیگر نیازهای مشابه به آن، حد و میزانی در نظر گرفته شده است تا مبادا این ‏‎ ‎‏بعد بر دیگر ابعاد انسان غلبه کند و منجر به انحراف او از مسیر اعتدال و شان فردی و ‏‎ ‎‏اجتماعی‌اش شود. این اصل برای برقراری تعادل در همه احساسات انسانی وجود دارد. ‏‎ ‎‏اما کسانی را می‌بینیم که نیازشان به خوردن یا پوشیدن یا دیگر تمایلات، چنان رشد ‏‎ ‎‏می‌کند که بر دیگر ابعاد انسانی وجودشان غلبه می‌کند و در نتیجه آنان را به عناصری ‏‎ ‎‏نامطلوب و ناشایسته در جامعه تبدیل می‌کند. بدون‌تردید رشد غیرمتعادل اینگونه ‏‎ ‎‏احساسات و نیازها بیشتر به سبب عدم رعایت حدود و تکرار آن پدید می‌آید.‏

‏
‏‎

‎‏* آیا نیت انسان به موازات عمل اوست؟‏

‏‏هر نیت و قصدی تا زمانی که به مرحله عمل در نیامده مطلقاً بر انسان تاثیری ندارد. ‏‎ ‎‏خلاصه اگر به فعل در نیامدن نیت، امری خارج از اعتدال باشد. مقصودم آن است که ‏‎ ‎‏وقتی انسان را با توسل به زور از عملی کردن یکی از نیازهایش بازداریم، او از پای ‏‎ ‎‏نمی‌نشیند و دست به کارهای غیرعادی می‌زند. درست برعکس هنگامی که به او اجازه ‏‎ ‎‏می‌دهیم به قدر معقول آن نیازش را عملی کند، خود بدان صیغه قداست می‌بخشد. ‏‎ ‎‏بنابراین احساسات طبیعی و غریزی انسان موقعی که مجال بروز معتدل نیابند به ‏‎ ‎‏وسوسه‌های مزاحم تبدیل می‌شوند، می‌پژمرند و می‌میرند. و اگر بروز یابند رشد ‏‎ ‎‏می‌کنند و بر دیگر ابعاد وجود انسان سیطره می‌یابند.‏

‏‏* آیا اجازه می‌دهید درباره ازدواج موقت گفتگو کنیم؟ می‌خواهم نظر خاص شما را‏‎ ‎‏ در این‌باره بدانم.‏

‏‏امام موسی صدر: این بحث طولانی است و اکنون مجال پرداختن به آن نیست.‏

‏‏* درباره تعدد زوجات چه می‌گویید؟‏

‏‏امام موسی صدر: آیه‌ای که مورد تعداد زوجات در قرآن ذکر شده حاوی دو شرط ‏‎ ‎‏اساسی است. آن آیه چنین است:‏

‏‏«و اگر شما را بیم آن است که در کار یتیمان عدالت نورزید، از زنان هرچه ‏‎ ‎‏شما را پسند افتد، دو دو، سه سه، چهار چهار به نکاح درآورید. و اگر بیم آن ‏‎ ‎‏دارید که به عدالت رفتار نکنید تنها یک زن بگیرید.»‏

‏‏این آیه از یک سو تعدد همسران را مشروط به ترس از عدم اجرای عدالت در مورد ‏‎ ‎‏یتیمان ذکر می‌کند و از سویی دیگر آن را به ضرورت اجرای عدالت در میان همسران ‏‎ ‎‏مقید می‌نماید. شکی نیست که به سبب جنگ‌های صدر اسلام و شهادت مردان، تعداد ‏‎ ‎‏قابل‌توجهی از فرزندان جامعه اسلامی بی‌سرپرست و یتیم شده بودند و نگرانی آن ‏‎ ‎‏وجود داشت که از لحاظ اجتماعی و فرهنگی و تربیتی و حتی معیشتی مورد ظلم واقع ‏‎ ‎‏شوند. لذا در چنان شرایطی با پدیده تعداد زوجات امکان تحت تکفل گرفتن و ‏‎ ‎‏سرپرستی کردن یتیمان فراهم می‌شد و ضرورت داشت و راه‌حل مطلوبی برای تعمیم ‏‎ ‎
‏‎

‎‏عدالت اجتماعی به‌شمار می‌آمد و این بنابر اصطلاح فقها موردی از موارد جواز تعدد ‏‎ ‎‏زوجات است. بنابراین تعدد حکمی است ثابت و مربوط به شرایط اجتماعی یا ‏‎ ‎‏خانوادگی معین.‏

‏‏غیر از این، شرط دیگر همان برقراری عدالت در بین زنان است و این مسئله‌ای ‏‎ ‎‏دشوار و پیچیده است که برحسب تحول جوامع و نیازهای زمان و سطح آگاهی و ‏‎ ‎‏میزان نیازشان به ازدواج تغییر می‌کند. در بیشتر اوقات شوهر نمی‌تواند از عهده حقوق ‏‎ ‎‏بیش از یک زن برآید. بدین‌ترتیب می‌بینم که این حکم اسلامی دستوری است که ‏‎ ‎‏موجبات تطور در جوامع را نیز در خود دارد.‏

‏‏* مقامات تونس تعدد زوجات را ممنوع کرده‌اند نظر شما چیست؟‏

‏‏امام موسی صدر: من به ممنوعیت مطلق اعتقاد ندارم که این خود عکس دستور ‏‎ ‎‏شرعی است، همچنین به آزادی مطلق هم در این زمینه معتقد نیستم. بلکه به نظر من ‏‎ ‎‏باید این موضوع را به عهده دادگاه‌های شرعی گذاشت تا نسبت به شروط تعیین شده ‏‎ ‎‏آن تحقیق بیشتری کنند و مایلم تذکر دهم که این رای و اجتهاد خاص من است.‏

‏‏* آیا خداوند ما را به اطاعت از والدین حتی هنگامی‌که ما را به ازدواج با کسی که‏‎ ‎‏ دوستش نداریم مجبور کنند، فرمان داده است؟‏

‏‏امام موسی صدر: خداوند هرگز به اطاعت از والدین فرمان نداده بلکه دستور داده ‏‎ ‎‏است به آنها نیکویی شود و از بی‌ادبی به ساحت آنان حتی به کمترین وجه خودداری ‏‎ ‎‏گردد. اما در خصوص ازدواج حق اصلی با دختر است، چرا که او کسی است که ‏‎ ‎‏می‌خواهد ازدواج کند. حق پدر هنگامی که از موافقت با ازدواج دخترش امتناع می‌کند، ‏‎ ‎‏حق تشریعی و مشورتی است. در مواردی که ازدواج مصلحت حقیقی دختر باشد و به ‏‎ ‎‏تعبیر قرآن پدر دختر را منع کند، دیگر حق پدر ساقط می‌شود. اما شرع هرگز برای ‏‎ ‎‏دیگر افراد فامیل در این‌باره حقی قائل نیست.‏

‏‏* اما اگر ما را مجبور کردند؟‏

‏‏امام موسی صدر: در این صورت ازدواج باطل است، مگر آنکه زن عاقبت رضایت دهد.‏

‏
‏‎

‎‏* درباره ازدواج مدنی چه نظری دارید؟‏

‏‏امام موسی صدر: ازدواج اسلام با ازدواج در مسیحیت تفاوت دارد، زیرا این امر در ‏‎ ‎‏مسیحیت چیزی مانند همه اتفاقات محسوب می‌شود، ولی در اسلام ازدواج رنگ ‏‎ ‎‏قداست به خود می‌گیرد و شرع آنرا مقدمه‌ای می‌داند که سختی‌های ازدواج را آسان ‏‎ ‎‏می‌کند و شروط و التزامات آنرا تحقق می‌بخشد. البته از طریق تعیین شروط ضمن عقد ‏‎ ‎‏می‌توان بسیاری از دگرگونی‌ها و تحولات (متناسب با زمان و مکان) را در ازدواج ‏‎ ‎‏اسلامی وارد کرد. به هرحال در ازدواج شروط ثابت تغییرناپذیری وجود دارد که در ‏‎ ‎‏کتاب‌های فقهی بدانها پرداخته شده است.‏

‏‏* آیا شما هم توافق دارید که از جمله موجبات تمایل در ازدواج مدنی، تسهیل‏‎ ‎‏ ازدواج در بین افرادی است که از نظر مذهبی با یکدیگر تفاوت دارند؟‏

‏‏امام موسی صدر: هرکس به وحدانیت خداوند و نبوت حضرت مسیح اعتراف کند ‏‎ ‎‏و تمام انبیا را تصدیق نماید و به رسالت محمد(ص) ایمان داشته باشد، مسلمان ‏‎ ‎‏محسوب می‌شود و می‌تواند با دختری مسلمان ازدواج کند؛ اما در مورد کسی که به ‏‎ ‎‏مبانی مذکور اعتقاد نداشته باشد بدون شک نصوص قرآنی وجود دارد که تخطی از آنها ‏‎ ‎‏امکان‌پذیر نیست.‏

‏‏* درباره زن عرب چه نظری دارید؟‏

‏‏امام موسی صدر: اعتقاد ندارم که تمدن مدرن، آزادی درستی به ارمغان آورده باشد ‏‎ ‎‏زیرا این تمدن اگرچه از آزاد کردن زن سخن گفته ولی عملاً او را با وسایل مختلفی ‏‎ ‎‏چون تبلیغات، تجارت و شب‌نشینی مقید ساخته است و بیشتر تلاش خود را بر رشد ‏‎ ‎‏بعد زنانگی زن متمرکز کرده و این خود موجب کوتاهی عمر زن و کاهش فرصت‌های ‏‎ ‎‏او و افزایش قید و بندهایش شده است. در حقیت اگر ما قصد آزادی حقیقی زن را ‏‎ ‎‏داشته باشیم، در تعالیم دینی نکاتی می‌بینیم که این خواسته را تامین می‌کند. دین مطلقاً فعالیت زن را در امور مختلف اجتماعی ممنوع نمی‌کند. اگرچه رسیدگی به امور خانه و خانه‌داری را برای زن ترجیح می‌دهد، ولی او را مجبور به این کار نمی‌کند.‏

‏
‏‎

‎‏* درباره قرص‌های ضدبارداری چه نظری دارید؟‏

‏‏امام موسی صدر: اسلام استفاده از این قرص‌ها را منع نمی‌کند؛ زیرا با کنترل ‏‎ ‎‏جمعیت مخالف نیست. اما این کار منوط به یک شرط و آن موافقت طرفین است. زیرا ‏‎ ‎‏تنها زن و شوهر هستند که باید با هم در امور خانواده تصمیم بگیرند.‏

‏‏* اگر زنی تصادفاً (بطور نادلخواه باردار شد) و خود را برای بچه‌دار شدن آماده نیافت چه کار می‌تواند بکند؟‏

‏‏امام موسی صدر: اگر بارداری خطری برای سلامت مادر در پی داشته باشد سقط ‏‎ ‎‏بچه جایز است؛ ولی در غیر این صورت کشتن یک بی‌گناه تنها به دلیل عدم تمایل به ‏‎ ‎‏بچه‌دار شدن ممنوع و غیرممکن است.‏

‏‏* قدری از خودتان بگویید؟‏

‏‏امام موسی صدر: من در ایران به دنیا آمده‌ام. پدربزرگ من سیدصدرالدین نام داشت ‏‎ ‎‏که خانواده‌ام به نام ایشان نامگذاری شد. ایشان با پدرشان سیدصالح که در قریه شحور ‏‎ ‎‏از توابع صور به عنوان عالم شناخته می‌شدند، در اواخر حکومت ترکان به عراق ‏‎ ‎‏مهاجرت کردند و در آن دیار ساکن شدند و تشکیل خانواده دادند، سپس برخی از ‏‎ ‎‏نواده‌هایشان به ایران مهاجرت کردند و خانواده‌هایی تشکیل دادند. من در اجدادمان یک ‏‎ ‎‏خصوصیت لبنانی یافته‌ام که همانا مهاجرت به صورتی عجیب و غریب است. من دو ‏‎ ‎‏نسل متوالی را در این خاندان ندیده‌ام که در یک سرزمین زندگی کرده باشند.‏

‏‏* چند فرزند دارید؟‏

‏‏امام موسی صدر: سه فرزند دارم صدرالدین، حمید و حوراء (و ملیحه که در سال ‏‎ ‎‏1971 به دنیا آمد).‏

‏‏* آیا حوراء (اولین دختر امام) وقتی بزرگ شد به دانشگاه خواهد رفت؟‏

‏‏امام موسی صدر: او کوچکتر از آن است که بخواهیم درباره آینده‌اش صحبت کنیم. او ‏‎ ‎‏قطعاً وقتی بزرگ شود وارد دانشگاهی می‌شود که با افکار و اهدافی که دارد متناسب ‏‎ ‎‏باشد. در هرحال طبیعی است که او با حفظ شوونات به فراگیری علوم دانشگاهی بپردازد.‏

‏
‏‎

‎‏* آیا از کشورهای غیرعربی دیدن کرده‌اید؟‏

‏‏امام موسی صدر: از اروپا و آفریقا و ترکیه دیدن کرده‌ام.‏

‏‏* چرا همواره در مراسمی که شرکت می‌کنید مردم برایتان شعار می‌دهند؟‏

‏‏امام موسی صدر: نظر شما چیست؟‏

‏‏* من احساس می‌کنم شما با دیگر روحانیون فرق دارید و می‌توانم چیزی را که در‏‎ ‎‏ ذهنم می‌گذرد بدون هیچ تردید و خجالتی بر زبان آورم، شما بسیار باهوش و زیرکید.‏

‏‏امام موسی صدر: من معتقدم رسالتی که بر دوش دارم، همان دعوت حقیقی به ‏‎ ‎‏اسلام است. این رسالت به گونه‌ای فعالانه به همان میزان که در توسعه جوامع و تحول ‏‎ ‎‏زندگی مردم نقش دارد، در اصلاح رابطه انسان با خدا و زندگی پس از مرگ انسان ‏‎ ‎‏دخیل است. من عملاً این اصل را بر خود و کلیه فعالیت‌هایم چه در مجلس بحث و ‏‎ ‎‏گفتگو و چه دیگر کارهای اجتماعی‌ام منطبق کرده‌ام. همواره سعی کرده‌ام تاکید کنم که ‏‎ ‎‏دین پیش از آنکه توشه آخرت باشد، والاترین وسیله‌ برای زندگی است. این دعوت به ‏‎ ‎‏سوی خدا را با هماهنگی کلی در طوایف و مذاهب مختلف لبنان به اجرا درآورده‌ام. ‏‎ ‎‏شاید اسلوبی که داشته‌ام اثر بیشتری در این انسجام گذاشته باشد، چون من می‌خواهم آنچه در نفس مخاطب یا پرسشگر یا شنونده می‌گذرد مثل شک‌ها و سوال‌ها و اعتراضات او را بفهمم، بدون آنکه مهابت و وضع خاص خود را بر او تحمیل کنم. ‏‎ ‎‏سپس بعد از این دریافت و احساس می‌کوشم راه‌حل عملی برای مشکلات پرسنده یا ‏‎ ‎‏مخاطب ارائه نمایم. البته روحانیون دیگری هم هستند که در اینگونه فعالیت‌های عملی ‏‎ ‎‏و اجتماعی مانند من یا بهتر از من می‌باشند.‏

‏‏* آیا مردم فلسطین را به صلح نصیحت می‌کنید یا به جنگ؟‏

‏‏امام موسی صدر: من سراغ ندارم که امتی با خطری بزرگتر از آنچه ما امروزه با آن ‏‎ ‎‏مواجهیم روبرو شده باشد و این خطر، خطر صهیونیسم در منطقه و آینده منطقه ‏‎ ‎‏تهدیدی برای همه ارزش‌ها و میراث‌ها و تاریخ آن است. بنابراین در لزوم کاربرد ‏‎ ‎‏هرگونه امکان و وسیله دور کردن خطر آن هیچگونه تردیدی ندارم و شخصاً بعید ‏‎ ‎
‏‎

‎‏می‌دانم که راه‌حل صلح‌آمیزی در این‌باره وجود داشته باشد.‏

‏‏* از برخی شنیده‌ام که می‌گویند شما در دنیای سیاست وارد شده‌اید‏‏؟‏

‏‏امام موسی صدر: من مطلقاً به سیاست وارد نشده‌ام و فقط گفته می‌شود من برای ‏‎ ‎‏مجلس اعلای شیعیان خود را نامزد کرده‌ام.‏

‏‎

‎