* کلیسای کاتولیک از زمان پاپ یوحنای بیستوسوم تاکنون در تکالیف و تعالیم دینی تجدید یا اعاده نظر کرده است. این اقدام طوایف مسیحی را به هم نزدیک کرده و بحثهایی را برای یافتن راههای وحدت مسیحیان ایجاد نموده است. این اقدام تلاشی
خاطرات سیاسی- اجتماعی دکتر صادق طباطباییج. 2صفحه 258
است در راستای تجدد و نوگرایی. حال نظر شما درباره تلاشهایی که فرقهها و مذاهب مختلف و متعدد اسلامی را یکی کند چیست؟ و کدامین فرقه به عقیده شما میتواند درصدد چنین اقدامی برآید؟
امام موسی صدر: حقیقت آن است که در گستره مفاهیم و آموزههای اسلامی عناصر و تعالیم بسیاری وجود دارد که روند این تطور و دگرگونی را به صورتی دینی و مقدس آسان میسازد. شاید کلمه اجتهاد تعبیری تقریبی از این اصل باشد. درباره تطور و تحول تعالیم دینی باید دانست که ما دوگونه مناسک داریم: نخست عباداتی که برخی آنها را تکالیف دینی نامیدهاند اما در حقیقت جزو تکالیف نیستند، بلکه مناسکی هستند که تاثیری ژرف بر ایمان و تربیت اسلامی دارند. اینگونه عبادات در اسلام تغییرناپذیرند. زیرا آنها تثبیت مداوم ایمان به غیب را در نزد مومن نشان میدهند. نوع دوم تعالیم امروزی از قبیل اعیاد، مناسبتها و مراسم دینی، چگونگی لباسهای روحانیون، نظم و انتظام مساجد و نظایر آن است که مردان بزرگ دینی میتوانند براحتی آنها را متحول سازند. در ارتباط با تقریب مسلمانان و فرقههای مختلف باید عرض کنم که از سی سال پیش در قاهره تلاشهای عمیق و گستردهای در این راستا از طریق معرفی و تقریب میان مذاهب اسلامی و موسسات مانند آن، آغاز شده است. به اعتقاد من اینگونه تلاشهای گسترده مشکل مذکور را حل میکند یا آن را به صورت اساسی کاهش میدهد. در پرتو آنچه گفتیم تلاشهایی را میبینیم که از جانب شیعه و سنی در این راه صورت گرفته است. مثلاً مذهب «زیدیه» نیز به موسسه «التقریب» ملحق شده است. بدون تردید این احساس در روح مسلمانان ریشه دارد و در برخورد رهبران مخلص آنان تجلی مییابد و رشد میکند.
* در مسیحیت همواره حرکتها و شخصیتهای اصلاحطلب یا انقلابی را مشاهده میکنیم. بعضاً اینگونه حرکتها را انحلالی نامیدهاند. هرچند که شخصیتهای اصلاحطلب ثابت کردهاند که در مسیحیت بذرهای تغییر و دگرگونی وجود دارد. آیا در اسلام هم نمونههایی از این قبیل داریم؟
امام موسی صدر: گمان میکنم در پاسخ به سوالهای قبل اشاره کردم که تعالیم
خاطرات سیاسی- اجتماعی دکتر صادق طباطباییج. 2صفحه 259
اسلامی بذرهای تطور احکام اسلامی را در خود دارد؛ اما در مورد اشخاص ما میتوانیم از کسانی همچون جمالالدین اسدآبادی یاد کنیم و از جمله مراکز علمی شیعی که در این جهت گام برمیدارند، میتوانیم از حوزه نجف نام ببریم. همچنین میبینیم علما و استادان آن حوزه علمیه همواره نظراتی جدید و افکاری اصلاحگر و دگرگونکننده ارائه دادهاند و جوامع و محافل علمی هم با آغوش باز و با سروری فراوان از آنها استقبال میکنند.
البته به طور خلاصه من اعتقاد ندارم که در محافل و مجامع اسلامی، نهضتها و حرکتهایی مانند آنچه در اروپا در اواخر قرون وسطی در دوره اسکولاستیک دیده میشود، روی داده باشد.
* چرا وقتی زن و مردی به یکدیگر تمایل پیدا میکنند و علاقهمند میشوند آنها را نکوهش میکنند یا اینکه این احساس در هر دو وجود دارد؟
امام موسی صدر: احساسات جنسی در مرد یا زن غریزه است. اما احساساتی که ورای تمایلات متقابل میان مرد و زن است بدون تردید از ژرفای آفرینش بوده و از همینرو مقدس به شمار میرود. لذا برای هر احساس یا نیاز بشری مقیاس و میزانی قرار دادهاند.
چرا که بشر از لحاظ فردی و اجتماعی مجموعهای از احساسات و نیازهاست. بنابراین ضروری است برای هر احساس و نیاز بشری حد معقول و طریقی هماهنگ با وجود او و متناسب با آنها و اهداف او وجود داشته باشد. از این روی در ارتباط با میل جنسی و دیگر نیازهای مشابه به آن، حد و میزانی در نظر گرفته شده است تا مبادا این بعد بر دیگر ابعاد انسان غلبه کند و منجر به انحراف او از مسیر اعتدال و شان فردی و اجتماعیاش شود. این اصل برای برقراری تعادل در همه احساسات انسانی وجود دارد. اما کسانی را میبینیم که نیازشان به خوردن یا پوشیدن یا دیگر تمایلات، چنان رشد میکند که بر دیگر ابعاد انسانی وجودشان غلبه میکند و در نتیجه آنان را به عناصری نامطلوب و ناشایسته در جامعه تبدیل میکند. بدونتردید رشد غیرمتعادل اینگونه احساسات و نیازها بیشتر به سبب عدم رعایت حدود و تکرار آن پدید میآید.
خاطرات سیاسی- اجتماعی دکتر صادق طباطباییج. 2صفحه 260
* آیا نیت انسان به موازات عمل اوست؟
هر نیت و قصدی تا زمانی که به مرحله عمل در نیامده مطلقاً بر انسان تاثیری ندارد. خلاصه اگر به فعل در نیامدن نیت، امری خارج از اعتدال باشد. مقصودم آن است که وقتی انسان را با توسل به زور از عملی کردن یکی از نیازهایش بازداریم، او از پای نمینشیند و دست به کارهای غیرعادی میزند. درست برعکس هنگامی که به او اجازه میدهیم به قدر معقول آن نیازش را عملی کند، خود بدان صیغه قداست میبخشد. بنابراین احساسات طبیعی و غریزی انسان موقعی که مجال بروز معتدل نیابند به وسوسههای مزاحم تبدیل میشوند، میپژمرند و میمیرند. و اگر بروز یابند رشد میکنند و بر دیگر ابعاد وجود انسان سیطره مییابند.
* آیا اجازه میدهید درباره ازدواج موقت گفتگو کنیم؟ میخواهم نظر خاص شما را در اینباره بدانم.
امام موسی صدر: این بحث طولانی است و اکنون مجال پرداختن به آن نیست.
* درباره تعدد زوجات چه میگویید؟
امام موسی صدر: آیهای که مورد تعداد زوجات در قرآن ذکر شده حاوی دو شرط اساسی است. آن آیه چنین است:
«و اگر شما را بیم آن است که در کار یتیمان عدالت نورزید، از زنان هرچه شما را پسند افتد، دو دو، سه سه، چهار چهار به نکاح درآورید. و اگر بیم آن دارید که به عدالت رفتار نکنید تنها یک زن بگیرید.»
این آیه از یک سو تعدد همسران را مشروط به ترس از عدم اجرای عدالت در مورد یتیمان ذکر میکند و از سویی دیگر آن را به ضرورت اجرای عدالت در میان همسران مقید مینماید. شکی نیست که به سبب جنگهای صدر اسلام و شهادت مردان، تعداد قابلتوجهی از فرزندان جامعه اسلامی بیسرپرست و یتیم شده بودند و نگرانی آن وجود داشت که از لحاظ اجتماعی و فرهنگی و تربیتی و حتی معیشتی مورد ظلم واقع شوند. لذا در چنان شرایطی با پدیده تعداد زوجات امکان تحت تکفل گرفتن و سرپرستی کردن یتیمان فراهم میشد و ضرورت داشت و راهحل مطلوبی برای تعمیم
خاطرات سیاسی- اجتماعی دکتر صادق طباطباییج. 2صفحه 261
عدالت اجتماعی بهشمار میآمد و این بنابر اصطلاح فقها موردی از موارد جواز تعدد زوجات است. بنابراین تعدد حکمی است ثابت و مربوط به شرایط اجتماعی یا خانوادگی معین.
غیر از این، شرط دیگر همان برقراری عدالت در بین زنان است و این مسئلهای دشوار و پیچیده است که برحسب تحول جوامع و نیازهای زمان و سطح آگاهی و میزان نیازشان به ازدواج تغییر میکند. در بیشتر اوقات شوهر نمیتواند از عهده حقوق بیش از یک زن برآید. بدینترتیب میبینم که این حکم اسلامی دستوری است که موجبات تطور در جوامع را نیز در خود دارد.
* مقامات تونس تعدد زوجات را ممنوع کردهاند نظر شما چیست؟
امام موسی صدر: من به ممنوعیت مطلق اعتقاد ندارم که این خود عکس دستور شرعی است، همچنین به آزادی مطلق هم در این زمینه معتقد نیستم. بلکه به نظر من باید این موضوع را به عهده دادگاههای شرعی گذاشت تا نسبت به شروط تعیین شده آن تحقیق بیشتری کنند و مایلم تذکر دهم که این رای و اجتهاد خاص من است.
* آیا خداوند ما را به اطاعت از والدین حتی هنگامیکه ما را به ازدواج با کسی که دوستش نداریم مجبور کنند، فرمان داده است؟
امام موسی صدر: خداوند هرگز به اطاعت از والدین فرمان نداده بلکه دستور داده است به آنها نیکویی شود و از بیادبی به ساحت آنان حتی به کمترین وجه خودداری گردد. اما در خصوص ازدواج حق اصلی با دختر است، چرا که او کسی است که میخواهد ازدواج کند. حق پدر هنگامی که از موافقت با ازدواج دخترش امتناع میکند، حق تشریعی و مشورتی است. در مواردی که ازدواج مصلحت حقیقی دختر باشد و به تعبیر قرآن پدر دختر را منع کند، دیگر حق پدر ساقط میشود. اما شرع هرگز برای دیگر افراد فامیل در اینباره حقی قائل نیست.
* اما اگر ما را مجبور کردند؟
امام موسی صدر: در این صورت ازدواج باطل است، مگر آنکه زن عاقبت رضایت دهد.
خاطرات سیاسی- اجتماعی دکتر صادق طباطباییج. 2صفحه 262
* درباره ازدواج مدنی چه نظری دارید؟
امام موسی صدر: ازدواج اسلام با ازدواج در مسیحیت تفاوت دارد، زیرا این امر در مسیحیت چیزی مانند همه اتفاقات محسوب میشود، ولی در اسلام ازدواج رنگ قداست به خود میگیرد و شرع آنرا مقدمهای میداند که سختیهای ازدواج را آسان میکند و شروط و التزامات آنرا تحقق میبخشد. البته از طریق تعیین شروط ضمن عقد میتوان بسیاری از دگرگونیها و تحولات (متناسب با زمان و مکان) را در ازدواج اسلامی وارد کرد. به هرحال در ازدواج شروط ثابت تغییرناپذیری وجود دارد که در کتابهای فقهی بدانها پرداخته شده است.
* آیا شما هم توافق دارید که از جمله موجبات تمایل در ازدواج مدنی، تسهیل ازدواج در بین افرادی است که از نظر مذهبی با یکدیگر تفاوت دارند؟
امام موسی صدر: هرکس به وحدانیت خداوند و نبوت حضرت مسیح اعتراف کند و تمام انبیا را تصدیق نماید و به رسالت محمد(ص) ایمان داشته باشد، مسلمان محسوب میشود و میتواند با دختری مسلمان ازدواج کند؛ اما در مورد کسی که به مبانی مذکور اعتقاد نداشته باشد بدون شک نصوص قرآنی وجود دارد که تخطی از آنها امکانپذیر نیست.
* درباره زن عرب چه نظری دارید؟
امام موسی صدر: اعتقاد ندارم که تمدن مدرن، آزادی درستی به ارمغان آورده باشد زیرا این تمدن اگرچه از آزاد کردن زن سخن گفته ولی عملاً او را با وسایل مختلفی چون تبلیغات، تجارت و شبنشینی مقید ساخته است و بیشتر تلاش خود را بر رشد بعد زنانگی زن متمرکز کرده و این خود موجب کوتاهی عمر زن و کاهش فرصتهای او و افزایش قید و بندهایش شده است. در حقیت اگر ما قصد آزادی حقیقی زن را داشته باشیم، در تعالیم دینی نکاتی میبینیم که این خواسته را تامین میکند. دین مطلقاً فعالیت زن را در امور مختلف اجتماعی ممنوع نمیکند. اگرچه رسیدگی به امور خانه و خانهداری را برای زن ترجیح میدهد، ولی او را مجبور به این کار نمیکند.
خاطرات سیاسی- اجتماعی دکتر صادق طباطباییج. 2صفحه 263
* درباره قرصهای ضدبارداری چه نظری دارید؟
امام موسی صدر: اسلام استفاده از این قرصها را منع نمیکند؛ زیرا با کنترل جمعیت مخالف نیست. اما این کار منوط به یک شرط و آن موافقت طرفین است. زیرا تنها زن و شوهر هستند که باید با هم در امور خانواده تصمیم بگیرند.
* اگر زنی تصادفاً (بطور نادلخواه باردار شد) و خود را برای بچهدار شدن آماده نیافت چه کار میتواند بکند؟
امام موسی صدر: اگر بارداری خطری برای سلامت مادر در پی داشته باشد سقط بچه جایز است؛ ولی در غیر این صورت کشتن یک بیگناه تنها به دلیل عدم تمایل به بچهدار شدن ممنوع و غیرممکن است.
* قدری از خودتان بگویید؟
امام موسی صدر: من در ایران به دنیا آمدهام. پدربزرگ من سیدصدرالدین نام داشت که خانوادهام به نام ایشان نامگذاری شد. ایشان با پدرشان سیدصالح که در قریه شحور از توابع صور به عنوان عالم شناخته میشدند، در اواخر حکومت ترکان به عراق مهاجرت کردند و در آن دیار ساکن شدند و تشکیل خانواده دادند، سپس برخی از نوادههایشان به ایران مهاجرت کردند و خانوادههایی تشکیل دادند. من در اجدادمان یک خصوصیت لبنانی یافتهام که همانا مهاجرت به صورتی عجیب و غریب است. من دو نسل متوالی را در این خاندان ندیدهام که در یک سرزمین زندگی کرده باشند.
* چند فرزند دارید؟
امام موسی صدر: سه فرزند دارم صدرالدین، حمید و حوراء (و ملیحه که در سال 1971 به دنیا آمد).
* آیا حوراء (اولین دختر امام) وقتی بزرگ شد به دانشگاه خواهد رفت؟
امام موسی صدر: او کوچکتر از آن است که بخواهیم درباره آیندهاش صحبت کنیم. او قطعاً وقتی بزرگ شود وارد دانشگاهی میشود که با افکار و اهدافی که دارد متناسب باشد. در هرحال طبیعی است که او با حفظ شوونات به فراگیری علوم دانشگاهی بپردازد.
خاطرات سیاسی- اجتماعی دکتر صادق طباطباییج. 2صفحه 264
* آیا از کشورهای غیرعربی دیدن کردهاید؟
امام موسی صدر: از اروپا و آفریقا و ترکیه دیدن کردهام.
* چرا همواره در مراسمی که شرکت میکنید مردم برایتان شعار میدهند؟
امام موسی صدر: نظر شما چیست؟
* من احساس میکنم شما با دیگر روحانیون فرق دارید و میتوانم چیزی را که در ذهنم میگذرد بدون هیچ تردید و خجالتی بر زبان آورم، شما بسیار باهوش و زیرکید.
امام موسی صدر: من معتقدم رسالتی که بر دوش دارم، همان دعوت حقیقی به اسلام است. این رسالت به گونهای فعالانه به همان میزان که در توسعه جوامع و تحول زندگی مردم نقش دارد، در اصلاح رابطه انسان با خدا و زندگی پس از مرگ انسان دخیل است. من عملاً این اصل را بر خود و کلیه فعالیتهایم چه در مجلس بحث و گفتگو و چه دیگر کارهای اجتماعیام منطبق کردهام. همواره سعی کردهام تاکید کنم که دین پیش از آنکه توشه آخرت باشد، والاترین وسیله برای زندگی است. این دعوت به سوی خدا را با هماهنگی کلی در طوایف و مذاهب مختلف لبنان به اجرا درآوردهام. شاید اسلوبی که داشتهام اثر بیشتری در این انسجام گذاشته باشد، چون من میخواهم آنچه در نفس مخاطب یا پرسشگر یا شنونده میگذرد مثل شکها و سوالها و اعتراضات او را بفهمم، بدون آنکه مهابت و وضع خاص خود را بر او تحمیل کنم. سپس بعد از این دریافت و احساس میکوشم راهحل عملی برای مشکلات پرسنده یا مخاطب ارائه نمایم. البته روحانیون دیگری هم هستند که در اینگونه فعالیتهای عملی و اجتماعی مانند من یا بهتر از من میباشند.
* آیا مردم فلسطین را به صلح نصیحت میکنید یا به جنگ؟
امام موسی صدر: من سراغ ندارم که امتی با خطری بزرگتر از آنچه ما امروزه با آن مواجهیم روبرو شده باشد و این خطر، خطر صهیونیسم در منطقه و آینده منطقه تهدیدی برای همه ارزشها و میراثها و تاریخ آن است. بنابراین در لزوم کاربرد هرگونه امکان و وسیله دور کردن خطر آن هیچگونه تردیدی ندارم و شخصاً بعید
خاطرات سیاسی- اجتماعی دکتر صادق طباطباییج. 2صفحه 265
میدانم که راهحل صلحآمیزی در اینباره وجود داشته باشد.
* از برخی شنیدهام که میگویند شما در دنیای سیاست وارد شدهاید؟
امام موسی صدر: من مطلقاً به سیاست وارد نشدهام و فقط گفته میشود من برای مجلس اعلای شیعیان خود را نامزد کردهام.
خاطرات سیاسی- اجتماعی دکتر صادق طباطباییج. 2صفحه 266