برای اینکه خواننده محترم با اوضاع و احوال آن روزگار آشنایی دقیقتری پیدا کند و عمق تلاشها و برنامههای امام صدر و نیز حوزههای عملیاتی وی را درک کند، این فصل را با نقل یک سخنرانی پایان میبخشم. این سخنرانی در دی 1355 در آلمان و در سمینار انجمنهای اسلامیدانشجویان (در اروپا) ایراد شد. در این سخنرانی ریشههای جنگهای داخلی لبنان و محنتهای عظیم شیعیان ونیز فداکاریهای مظلومانه آنان آمده است. از آنجایی که این متن از نوار پیاده شده و عبارتها عیناً نقل میشود، لذا حالت کتابت نداشته و جنبه خطابی خود را حفظ کرده است.
بسم الله الرحمن الرحیم
رب اشرح لی صدری و یسرلی امری، واحلل عقدهمن لسانی یفقهوا قولی
مقدمه سخن
شیعیان یک سوم مردم لبنان را تشکیل میدهند. مناطق اصلی سکونتشان در جنوب (جبل عامل) و شرق (بعلبک، هرمل و مشغره) و اطراف بیروت(شیاح،برج البراجنه، حی سلم، حی لیلکی، کفرشیما، نبعه) و کوهستانهای شمال (منطقه جبیل) میباشد و فعلاً در بیروت و صیدا برای کار و تجارت تعداد زیادی از شیعیان سکونت دارند و در طرابلس هم رفته رفته تعدادشان رو به فزونی است.
لبنان که تاریخ، فرهنگ و تمدن پرباری دارد، بعد از رواج اسلام در منطقه خاورمیانه،فرهنگ و تمدنش منحصراً به فعالیتهای شیعیان جبلعامل اختصاص مییابد، و تاریخ و کتب و دانشمندان و ادبای بزرگ و جهانیشیعه درخشندهترین صفحه افتخاراتش میباشد. همین عوامل این منطقه را، به سرچشمه جوشان فرهنگ و اخلاق
خاطرات سیاسی- اجتماعی دکتر صادق طباطباییج. 2صفحه 266
و دینداری درآورد.
فشارهای هشت قرن ایوبیان و عثمانیان و تعصبهای وحشیانه حکمرانان متعصب، رفته رفته علیرغم پایداری قهرمانانه شیعیان، اوضاع عمومی زندگی آنان را بحرانی و راکد ساخت، مدرسههای دینی و کتابخانههای فراوان را خراب و دانشمندان بزرگشان را تار ومار، زندانی و گاهی به قتل رسانید.
مناطق آنها را از جوانان و کشاورزان خالی ساخت و غالباً آنها را به جنگهای فرساینده و بینتیجه میفرستاد، زمینهای آنان را تملک میکرد و بخصوص این فشارهای ظالمانه در هنگامی که دولت عثمانی از قوای نظامی شیعه ایران شکست میخورد، شدت مییافت و حالت انتقام به خود میگرفت و با تهمتهای ناجوانمردانه و واهی توام میشد.
با انقراض عثمانیها، استعمار فرانسه شروع شد و درد و مصیبت را افزون کرد، چه این که استعمار سعی میکرد مسیحیان را بر همه مناطق مسلط کند و در جنوب لبنان انتقامهای سنگینی از شیعیان که داعیه وحدت با سوریه را در سر داشتند، میگرفت.
فئودالهای شیعه که مورد اعتماد و همکاران استعمار ترکی و فرانسوی بودند نیز همیشه و همه جا نقش منفی خود را بازی میکردند.
در سال 1943 میلادی، لبنان کشوری مستقل اعلام شد و این خود فرصتی گرانبها برای شیعیان بود تا با فعالیت همهجانبه، عقبماندگی خود را جبران کنند.به همین جهتبا سرعتفراوان به کار و کوشش پرداختند، کشاورزیبا وضع مدرن و علمی در جنوب و بقاع رشد پیدا کرد، مهاجرت به آفریقا، به کشورهای عربی، به آمریکای جنوبی وسعت یافت و به همت این مهاجران وطنپرست،آبادانی و فراوانی و مدارس مختلف در بیروت و در جنوب ایجاد گردید. پدران کارگر و کشاورز گاه با قناعت طاقتفرسا فرزندان خود را به آخرین مراحل تحصیل میرساندند. به تدریج بر تعداد محصلان شیعه گاه تا 30% افزوده میشد و تعداد استادان دانشگاه در مدت ده سال از یکنفر به پنجاه نفر میرسید.
این سرعت همهجانبه به سوی تکامل در مدت چند سال همه چیز را عوض میکرد
خاطرات سیاسی- اجتماعی دکتر صادق طباطباییج. 2صفحه 267
ولی هنوز وضع عمومی شیعیان تغییر نکرده بود. اکثریت افرادشان و اکثریت مناطق مسکونی شان در محرومیت قرار داشت. زیرا از طرفی حکمرانان ظالم و فئودالهای طماع و همدست دولتهای جائر و دستنشانده، آنان و مناطق آنان را راکد میگذاشتند، از طرف دیگر برای شیعیان یک سازمان مرکزی ضرورت داشت که هماهنگی و تکامل وپیشرفت را با نیرویی اصیل ادامه دهد، ولی دولتیها و اتباعشان از ایجاد این سازمان که مثابه آن در همه مذاهب وجود داشت جلوگیری میکردند.
از سالهای 1964 و 1965 یک فعالیت وسیع و عمیق و پرخروش از طرف شیعیان و به رهبری امام موسی صدر در لبنان آغاز شد. ایشان در ظرف پنج سال توانستند همه مناطق شیعهنشین را دیدار کرده و روابط برادرانه و قابل اعتمادی با مردمش ایجاد کنند.
مبارزه شدت یافت و عوامل متعددی برای جلوگیری از ایجاد مجلس اعلای شیعیان فعالیت میکردند. دولتهای پرنفوذ عرب، احزاب سیاسی چپ و راست و گروهی از سیاستمداران شیعه و عدهای از روحانیون و بیشتر متنفذین مسلمان غیرشیعه، تلاش منفی و پیگیر داشتند. ولی فداکاریهای تودههای وسیع شیعیان و روشنبینی مردم که محرومیت تاریخی خود را به علت تفرق و تشتت خودی دیدند کار خود را کرد.
در تابستان سال 1969 مجلس اعلای شیعیان نماینده کل مردم شیعه در لبنان با سه دایره دینی، سیاسی و اجرایی به وجود آمد و یک صفحه درخشان و پیروز در مبارزه تاریخی شیعیان نگاشته شد. اولین برنامههای این سازمان جدید، رسیدگی به امور و حمایت از حقوق شیعیان بود. تحقیقات اجتماعی و بررسیها و آمارگیریها شروع، و حقایق وحشتآوری در این زمینه در برابر افکار عمومی مردم لبنان و در مقابل دید شیعیان گذاشته شد که از ظلم و بیعدالتی عجیب حکایت میکرد.
مجلس جدید، مجلس شیعیان که اولین سازمان منظم و قانونی شیعه در تاریخ بود، به هیچوجه نمیتوانست به صورت یک سازمان خشک و اداری درآید. چه شیعیان همیشه تشیع را یک نهضت یا حرکت میدانستند، نه یک وابستگی میراثی و یا یک امتیاز
خاطرات سیاسی- اجتماعی دکتر صادق طباطباییج. 2صفحه 268
نژادی و یا یک سازمان منجمد و بی تحرک.
در سال 1970 در اثر انفجار یک اتوبوس در مرزهای شمال اسرائیل نزدیک مرز لبنان، اسرائیل چند شهر و ده بیدفاع جنوب را با توپهای سنگین بمباران کرد که در نتیجه آن حدود پنجاه هزار از مردمان سالخورده و بچه و زن به طرف بیروت فرار کردند. مجلس شیعیان به عنوان اعتراض به اهمال دولت نسبت به این منطقه مهم شیعهنشین، و برای مطالبه حقوق از دست رفته مردم این منطقه، درخواست تظاهرات عمومی کرد. اعتصابی وسیع و بیسابقه همه لبنان را فرا گرفت و همه دستگاههای دولتی و حتی فرودگاه بیروت از فعالیت افتاد و لذا دولت در مقابل خواستههایمجلس شیعیان تسلیم شد. برای اصلاح و آبادانی جنوب و احقاق حقوق از دست رفته مردم آن، سازمانی بنام «مجلس جنوب» تاسیس شد و انجام پروژههای زراعی و ایجاد مدارس و بیمارستانها و راهها و برق و آب و نیز جبران خسارت هجومهای اسرائیل را به عهده گرفت.
متاسفانه سیاستمداران لبنانی و فئودالهای بزرگ (بخصوص کامل اسعد) بر مجلس جنوب پنجه افکندند و آن را در جهت منافع و مصالح خویش به کار گرفتند. ولی با تمام اینها این مجلس خدمات زیادی انجام داد.
البته این پیشرفتها جوابگوی احتیاجات شیعیان و محرومین لبنان نبود و میبایست فعالیتها گستردهتر میگردید. درخواستهای شیعیان و احقاق حقوق از دست رفته محرومین، محور مبارزات چند ساله مجلس شیعیان شد. و از آنجا که دولت، حاضر به احقاق کامل حقوق محرومین نبود، تظاهرات متعدد و وسیعی با فراخوان امام صدر به وقوع پیوست، که از همه معروفتر تظاهرات پرشکوه مسلحانه بیش از 75 هزار نفر در بعلبک بود که دولت لبنان را به لرزه درآورد و کمیتهای از افسران عالیرتبه و متخصصین بزرگ برای مطالعه حقوق شیعیان تشکیل گردید. این کمیته همه موارد بیستگانه درخواستی آقای صدر را مشروع و انجام آن را ضروری قلمداد کرد. ولی دولت که
خاطرات سیاسی- اجتماعی دکتر صادق طباطباییج. 2صفحه 269
حاضر به گذشت از امتیازات خود نبود، نتیجه کار و رای این کمیته را بهدست فراموشی سپرد. برای فشار به دولت و به درخواست مجدد آقای صدر تظاهرات وسیعتری در شهر صور برپا شد که بیش از 150 هزار نفر در آن شرکت کردند و قسم خوردند که برای تامین عدالت اجتماعی و احقاق حقوق از دست رفته محرومین، از هیچ نوع فداکاری دریغ نکنند.
نهضت شیعیان تا این وقت جنبه بیداری داشت و فقط قادر بود که تظاهرات خیابانی به راه بیندازد. ولی از آن جا که تحقق خواستههای محرومین، احتیاج به اعمال قدرت داشت و قدرت جز در سایه یک سازمان متمرکز به وجود نمیآمد، لذا به ابتکار امام صدر و بر حسب ضرورت، سازمان «حرکةالمحرومین» تاسیس شد تا مبارزات اجتماعی مردم بیپناه و محروم را اعم از شیعه و سنی و مسیحی رهبری کند. این سازمان به سرعت گسترش یافت و از شمال تا جنوب لبنان، گروه گروه از جوانان رزمنده و روشنفکر به آن پیوستند، جوانانی که در گذشته غالباً به دامان کمونیستهای چپ و یا فاشیستهای راست میافتادند. این سازمان بزرگترین خلا اجتماعی شیعیان و محرومین لبنان را پر کرد و جوانان مومن را قدرت داد که پرفروغ و پرامید در برابر همه احزاب خودفروخته بایستند، احزابی که با پول کشورهای دیگر مجهز و با اسلحه آنها مسلح شده بودند. پس از مدتی نیز شاخه نظامیحرکت المحرومین بنام سازمان «امل» تشکیل شد و با کمک سازمان مقاومت فلسطینی ـ فتح ـ شروع به تعلیم نظامی جوانان شیعه نمود.
البته تمرکز شیعیان و بخصوص قدرت نظامیآنها سبب شد که گروههای چپ و راست هر دو موضع مخالف بگیرند و به شدت علیه شیعیان و سازمان آنها دست به کار شوند.
اینها برای سالهای دراز شیعیان را استثمار میکردند و لذا قدرت آنها و آزادی آنها از زنجیر اسارت چپ و راست، مصالح آنان را به خطر میانداخت.
از این زمان به بعد بود که شیعیان به یک قدرت سیاسی و در حال رشد، و به یک نهضت مترقی و آیندهساز در صحنه سیاسی و اجتماعی لبنان، مبدل شدند. زیرا یک سوم مردم لبنان را شامل شده و بزرگترین مذهب روشنگر و پرخروش را پدید
خاطرات سیاسی- اجتماعی دکتر صادق طباطباییج. 2صفحه 270
آوردند. در حال حاضر بیش از 60 درصد زمینهای لبنان، بخصوص زمینهای حاصلخیز در اختیار آنهاست با یک سازمان پرقدرت مرکزی (مجلس اعلای شیعیان) و یک نهضت پیشرو و اصیل و خدمتگزار مردم و عاری از هرگونه تعصب قومی عقیدتی (حرکةالمحرومین). اینها عوامل لازم و کافی برای پیشرفت و ساختن آینده یک ملت است که اینک در اختیار شیعیان قرار دارد. در لبنان، بعد از استقلال از استعمار فرانسویان، به موجب قانون و عرف، نوزده نماینده مجلس شورای ملی، شیعه هستند که یکی از آنها ریاست مجلس را عهدهدار میشود، تعداد کل نمایندگان نود و نه نفر است. به علاوه شیعیان یک پنجم کارمندان دولت را تشکیل میدهند و در کابینه هم تعداد وزرا به همین نسبت تعیین میشود، البته این حق مسلم و قانونی در سازمانهای دولتی، حتی یک بار هم عملی نشده است، لذا تلاش و مبارزه همیشه وجود داشته و اخیراً به سصورت یک مبارزه حقطلبانه درآمده و اساس فعالیت سیاسی حرکةالمحرومین را تشکیل داده است.
خاطرات سیاسی- اجتماعی دکتر صادق طباطباییج. 2صفحه 271