نقش زمان و مکان در ساختار احکام

‏‏مصاحبه با آیة الله شمس‏

‏‏نقش زمان و مکان در ساختار احکام‏

‏‏ ‏

‏‏ -  با تشکر از جناب عالی، لطفاً بفرمایید مراد از تأثیر زمان و مکان در اجتهاد و در‏‎ ‎‏احکام چیست؟ ‏

‏‏استاد: ‏‏زمان و مکان برای موجودات عالم ماده، جنبۀ «ظرفیّت» دارند؛ موجودات‏‎ ‎‏عالم ماده، زمانی و مکانی هستند نمی‏‏ ‏‏توانند فاقد زمان و مکان باشند. پس زمان و‏‎ ‎‏مکان برای موجودات عالم ماده به مثابۀ ظرف است. ما نیز که مکلَّف به احکام‏‎ ‎‏تکلیفی هستیم – همه زمانی و مکانی هستیم، زیرا خود از موجودات عالم ماده‏‏ ‏‏ایم. ‏

‏‏حال باید دید که این زمان و مکانی که نسبت به ما ظرفیّت دارند، نسبت این دو با‏‎ ‎‏احکام، با متعلّقات احکام و با موضوعات احکام، چگونه است؟ باید این نکته را‏‎ ‎‏بررسی کرد که علاوه بر آنکه برای خودمان ظرف است آیا نسبت به احکام،‏‎ ‎‏متعلقات احکام و موضوعات احکام، نیز همواره ظرفیت دارد یا نه. ممکن است‏‎ ‎‏ظرف باشد و ممکن است که صرفاً دخالت داشته باشد در ا حکام، نه به عنوان ظرف.‏‎ ‎‏خوب وقتی که ظرف باشد معنایش چیست؟ مثلاً، نماز بر مکلّف واجب است.‏‎ ‎‏معنای اینکه زمان ظرف نماز است» آن است که چون مکلّف «زمانی» است، پس‏‎ ‎‏نماز در زمان واقع می شود . فرض کنید اگر امکان داشت که نماز را در خارج از زمان‏‎ ‎‏به جا آورد، دیگر زمان دخالت نداشت. مکان هم چنین است. ‏

‏
‏‎

‎‏زمان و مکان نسبت به احکام شرعیه، متعلقات احکام و موضوعات آنها،‏‎ ‎‏دو گونه هستند. گاهی جنبه ظرفیت دارند و گاهی علاوه بر ظرف بودن، در احکام و‏‎ ‎‏متعلقات آن هم دخالت دارند. مثالی را دقت کنید. واجب است نماز ظهر، نماز‏‎ ‎‏مغرب و عشا را باید در وقتش بخوانید نماز صبح را از طلوع فجر بخوانید. این‏‎ ‎‏زمانهای خاص، علاوه بر آنکه ظرف هستند، دخالت در وجوب هم دارند. یعنی‏‎ ‎‏نماز اگر در این ظرف واقع بشود مصلحت وجوبی دارد و اگر قبل از ظهر باشد‏‎ ‎‏مصلحت ندارد. این زمان دخالت در مصلحت عمل من دارد؛ نماز صبح من اگر بعداز‏‎ ‎‏طلوع فجر واقع بشود این مصلحت دارد؛ واجب است بر من؛ اما قبل از طلوع فجر،‏‎ ‎‏بر من واجب نیست و مصلحت وجوبی ندارد. اینجا علاوه بر اینکه ظرف هست،‏‎ ‎‏دخالت در  خود وجوب هم دارد، زیرا ملاک عمل دخالت دارد، چون احکام –‏‎ ‎‏طبق مذهب عدلیۀ -  که معتزله و شیعه هستند -  روی افعال می رود. گاهی زمان در‏‎ ‎‏ملاک عمل دخالت دارد؛ به طوری که انجام عمل در آن زمان، ملاک دارد؛ قبل و‏‎ ‎‏بعد از آن ندارد. زوال ظهر در ملاک نماز دخالت دارد. قبل از این ندارد؛ ملاک‏‎ ‎‏وجوبی که مصلحت مُلزمه باشد در ظهر است و وجوب بر روی نماز در ظهر‏‎ ‎‏آمده است. این راجع به اصل حکم است که قید در وجوب دخالت دارد؛ به طوری‏‎ ‎‏که با بودن آن، وجوب هست و بدون آن، وجوب هم نیست. ‏

‏‏گاهی زمان قید «وجوب» است و گاهی قید «واجب» که واجب معلق می شود. حج‏‎ ‎‏در روز عرفه واجب است. این زمانِ «روز عرفه» قید واجب (حج) است نه قید‏‎ ‎‏وجوب. گاهی نیز زمان، در «ملاک» دخالت ندارد؛ بدون آن، عمل دارای ملاک‏‎ ‎‏است؛ ولی در تحصیل ملاک دخیل است؛ مثل «روز عرفه» که قید واجب است. قید‏‎ ‎‏واجب در تحصیل ملاک و قید وجوب در اصل ملاک دخیل است، ... ‏

‏‏ -  آیا مراد از تأثیر زمان و مکان، همین زمان و مکانی است که شارع عند‏‎ ‎

‏‏ الجعل لحاظ کرده است یا نه...؟ ‏

‏
‏‎

‎‏استاد: ‏‏گاهی سخن از موضوعات و متعلقات احکام است که در یک زمان دارای‏‎ ‎‏حکمی و در زمان دیگر دارای حکمی دیگر است و از آن به «مقتضیات زمان» تعبیر‏‎ ‎‏شده است. همین مسأله خون را مثال می زنیم، در یک زمان جایز نیست خرید و‏‎ ‎‏فروش آن در یک زمان جایز است. زمان واقعاً در تغییر حکم دخالت دارد. آن‏‎ ‎‏وقت جایز نبود، چون در آن زمان بود؛ حالا که جایز است چون در این زمان است. ‏

‏‏آیا این زمان موجب جواز یا عدم جواز است یا آنکه فقط ظرف است و سبب جواز‏‎ ‎‏یا عدم آن، چیز دیگر است؟ خون در زمانی که نمی‏‏ ‏‏توانستند از آن بهره برداریهای‏‎ ‎‏مشروع کنند، منفعت محلّلة شرعی نداشت. آن زمان وسائل بهره برداری مشروع از‏‎ ‎‏آن نبود. نبود وسایل و کسانی که بتوانند بهره برداری کنند، باعث عدم مالیّت و عدم‏‎ ‎‏مالیت باعث عدم   جواز بیع شده بود. چنین وضعی مقارن با آن زمان بود؛ زمان‏‎ ‎‏ظرفیت دارد، و دخالت ندارد. اما در این زمان، امکان بهره برداری مشروع از آن،‏‎ ‎‏باعث به وجود آمدن منفعت محلّله شد و از نظر شرعی مالیّت دارد؛ این تغییر‏‎ ‎‏احکامی الهی نیست؛ زیرا حکم جواز از ابتدا رفته روی چیزی که منفعت محلّله داشته باشد. ‏

‏‏مسائل مستحدثه هم همین طور است. در واقع، مصادیقند که مستحدثه‏‏ ‏‏اند، نه‏‎ ‎‏عناوین کلیه هر موضوعی که تا روز قیامت پیدا شود باید تحت یکی از عناوینی که‏‎ ‎‏شارع گفته داخل شود؛ و الّا دین ناقص است؛ در حالی که «خاتم النبییین» یعنی کسی‏‎ ‎‏است که قانونی را آورده که تا دامنۀ قیامت بتوان به وسیلۀ آن نیازهای مردم را رفع‏‎ ‎‏کرد. البته باید دید که هر موضوع جدیدی – مثلاً بیمه -  تحت چه عنوانی قرار‏‎ ‎‏می گیرد. ‏

‏‏عده ای بین «تقارن زمان» و «شرطیّت زمان» اشتباه کرده اند؛ در حالی که نباید بین‏‎ ‎‏تقارنات زمانی با دخالت داشتن زمان اشتباه شود و در نتیجه گفته شود که احکام‏‎ ‎‏شرعی تغییر کرده است. خیر، احکام اولی و ثانوی تغییر پذیر نیست، بلکه مصادیق‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏تغییر پذیرند. احکام کلیة الهیه به نحو قضیۀ حقیقیۀ تا قیامت ادامه دارند؛‏‎ ‎‏مصادق فرق می کند باید دنبال مصادیق و تشخیص مصادیق رفت و فهمید که‏‎ ‎‏موضوعات مستحدثه مصداق برای کدام عنوان هستند. ‏

‏‏ -  اگر چه ملاک حکم تغییر کرده باشد... .  ‏

‏‏استاد: ‏‏ما قادر به تشخیص ملاک نیستیم و نمی‏‏ ‏‏توانیم آن را احراز کنیم. مثلاً نمی‏‏ ‏‏توان‏‎ ‎‏فهیمد که ملاک حرمت خمر، صرفاً «اسکار» است. بله، ما از طریق ادلۀ احکام‏‎ ‎‏می توانیم «انّاً» کشف کنیم که این ملاک دارد، اما ملاکش به طور قطع چیست خبر‏‎ ‎‏نداریم. اگر در ادله هم دیدیم یک جایی معلّل است و صحبت از ملاکات می کنند،‏‎ ‎‏آن را حکمت می گویند و آن را می گویند جزء العله است. لذا فرق ما با سنی ها همین‏‎ ‎‏است. ما قائل به قیاس نیستیم، آنها هستند. ما می گوییم احراز ملاکات بر ایمان‏‎ ‎‏مشکل است و نمی‏‏ ‏‏توانیم احراز ملاک بکنیم. بعضی از آقایان ادعا می کردند که‏‎ ‎‏هفتصد روایت راجع به حرمت قیاس وجود دارد. همین هست که ملاکات را نمی‏‏ ‏‏توانیم احراز کنیم. راهی برای پیدا کردن علت غایی تامۀ ملاک، نداریم. ‏

‏‏آقایان باید خیلی مواظب باشند. بعضی از اشخاص می خواهند مردم را از راه‏‎ ‎‏«فلسفۀ احکام» با احکام آشنا کنند؛ راه آشنا کردن مردم به احکام این است که آنها را‏‎ ‎‏به خدای حکیم و آگاه به مصالح بشر معتقد کنید. ‏

‏‏هر کس بخواهد از طریق ملاک حکمی را به جای دیگر تسرّی بدهد، بر خدا افترا‏‎ ‎‏زده است. کیست که می تواند یقین پیدا کند که ملاک تام این است؟ ‏

‏‏بنا بر این، باید جایگاه زمان و مکان را شناخت که آیا جزو مقارنات هستند، جزو‏‎ ‎‏موضوع هستند و یا ... امام (ره) همین موضوعات را می خواستند بفرمایند. ‏

‏‏قصدشان همین است مسلماً. اینکه مجتهد باید زمان و مکان را نگاه کند، معنایش‏‎ ‎‏این است . ایشان خودشان می گفتند که اگر کسی برود -  در زمان طاغوت در رادیو‏‎ ‎‏حرف بزند حرام است؛ اما حالا واجب است. الان اگر کسی در رادیوی سعودی‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏صحبت بکند حرام است ولی اینجا جایز است. چرا چنین است؟ زیرا شرایط مکان‏‎ ‎‏و زمان فرق می کند. آنجا ترویج اسلام آمریکایی و ترویج وهابیت است. چون‏‎ ‎‏مصداق ترویج وهابیّت است تحت عنوان حرام قرار می گیرد. اما اینجا مصداق‏‎ ‎‏ترویج اسلام است. ‏

‏‏کلیاتی را که اسلام آورده است، قابل تغییر نیست، چه احکام اولیه و چه ثانویه‏‎ ‎‏باشد، خوردن میته در وقت اضطرار حلال است. آیا این حکم تغییر می کند؟ ‏

‏‏ -  نماز مسافر دو رکعت است ‏

‏‏استاد: ‏‏حالا آنکه اضطراری نیست فرض کنید) آن حکم اولی است، آدم میته‏‎ ‎‏نمی خورد درست شد؟ در حال فراموشی تصرف در مال غصبی کرد غاصب نبوده‏‎ ‎‏و این حرام نیست. تا روز قیامت هم همین‏‏ ‏‏طور است. کسی در مکان غصبی نسیاناً‏‎ ‎‏نماز خواند غیر غاصب، این جایز است؟ نماز درست است و تغییر پذیر نیست. ‏

‏‏پس مصادیق تغییرمی کند. یک کس است که افتاده در جایی که غذا ندارد میته هم‏‎ ‎‏هست باید بخورد، همان آدم اگر از آنجا بیرون آمد به دهی، شهری رسید، همین‏‎ ‎‏آدم، که یک آدم بیشتر نیست، جایز نیست آنجا اینکار را بکند. ‏

‏‏باید میان عناوین ثانویه و اولیه فرق گذاشت و اینها را واقعاً باید تحلیل کرد. اینها‏‎ ‎‏همه کارشناسی می خواهد. ‏

‏‏آیا احکام اسلامی کارشناسی نمی خواهد؟ با وجود روایات جعلی بین روایات‏‎ ‎‏ائمه علیهم السلام ، اسلام شناسی یک کار خیلی مشکلی است. امام (ره) که قیام کردند‏‎ ‎‏ایشان اسلام شناسی شان با بقیه فرق داشت (بعضی از مجتهدین) که اسم نمی‏‏ ‏‏برم‏‎ ‎‏معتقد بود که اگر بنا باشد قطره ای خون از بینی کسی بریزد، من قیام یا اقدامی‏‎ ‎‏نمی‏‏ ‏‏کنم. این یک نوع اسلام شناسی است در حالی که امام می گفت باید قیام کرد، و‏‎ ‎‏لو بلغ ما بلغ...     ‏

‏
‏‎

‎

‏‎

‎