نقش زمان و مکان در اجتهاد

‏‏مصاحبه با آیة الله سیدمحمود هاشمی، دبیر کل محترم کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی(ره) «نقش زمان و مکان در اجتهاد»‏

‏‏ ‏

‏‏ هدف از برگزاری کنگرۀ نقش زمان و مکان در اجتهاد چیست؟ ‏

‏‏استاد: ‏‏بسم الله الرحمن الرحیم، هدف از برگزاری کنگره را می شود در چند جهت‏‎ ‎‏خلاصه کرد، البته کنگره ای که به چنین موضوع مهم و حساس می پردازد، می تواند‏‎ ‎‏برکات و فواید زیادی داشته باشد که شاید بعضی از آنها اکنون به نظر ما هم نیاید و‏‎ ‎‏به تدریج ظاهر شود مثل همۀ ابعاد فکری و وجودی حضرت امام – قدس سره - و‏‎ ‎‏آثار و ثمرات ایشان که به تدریج روشن می شود و این کنگره هم از همان قبیل است.‏‎ ‎‏اما آنچه را می شود به عنوان اهداف کنگره ترسیم کرد عبارتند از: ‏

‏‏1 -  با برگزاری این کنگره بتوانیم – ان شاءالله -  بخشهایی از مبانی فقهی حضرت‏‎ ‎‏امام را معرفی کنیم؛ زیرا معتقدیم مبانی فقهی امام ویژگی خاصی دارد که مخصوص‏‎ ‎‏خود ایشان است. ایشان هم چنانکه در خیلی از ابعاد فضیلتهای فوق العاده ای‏‎ ‎‏داشتند که کمتر نظیرش را ما در فقها و شخصیتهای تاریخ می بینیم، از نظر فقهی هم،‏‎ ‎‏روش فقاهتی امام دارای ویژگی خاص خودشان است. قطعاً عناصر گوناگون در‏‎ ‎‏روش اجتهادی و مبانی فقاهتی امام تأثیر داشته است: نبوغ امام، جهان بینی و‏‎ ‎‏شناخت شان از اسلام، انسان، جامعه، تاریخ و تقوا، عرفان و خلوص و معرفت‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏تبیین دقیق و عمیق مبانی فقهی حضرت امام ابعاد والای فقاهتی ایشان، خود‏‎ ‎‏یکی از اهداف است و الگویی است برای همۀ پویندگان راه امام، علما، فقها و‏‎ ‎‏شاگردان مکتب ایشان. پس هدف اول، بیان عمق و دقت و ارزشهای علمی و‏‎ ‎‏اخلاقی موجود در مکتب فقهی امام است. ‏

‏‏2 -  هدف دوّم، مسأله نقش زمان و مکان است. این اصل یکی از اصولی است که‏‎ ‎‏امام مطرح و بر آن تأکید کردند که باید فقها آن را در اجتهاد دخالت دهند. امام به این‏‎ ‎‏اصل عنایت کرده و در سخنرانیها و جاهای مختلف به آن توجه داده اند که نمی شود‏‎ ‎‏بدون دخالت دادن آن دو، به اجتهاد در مسائل روز پرداخت. تبیین این اصل و ابعاد‏‎ ‎‏گسترده و مدارک اصیل آن، بسیار مهم است. باید روشن شود مقصود امام(ره) از‏‎ ‎‏این مسأله چیست؛ چون صحبتهای مختلفی پیش از رحلت امام(ره) و بعد از آن در‏‎ ‎‏مجلات علمی و فرهنگی و بعضاً در روزنامه ها صورت گرفته است که هنوز ابعاد‏‎ ‎‏دقیق این اصل را نتوانسته روشن و تبیین کند و نیاز به بررسیهای جدی و دقیق تری‏‎ ‎‏دارد که امیدواریم در این کنگره انجام گیرد. این هدف دوم برگزاری کنگره است. ‏

‏‏3 -  هدف سوّم از این کنگره بیان مطالبی است که در خود این اصل نهفته است و‏‎ ‎‏از سخنان خود امام به دست می آید. به عبارت دیگر، تبیین پیامی که در اصل، امام‏‎ ‎‏به علما و همۀ مردم جهان می دهد. ‏

‏‏ما دو پیام از مجموع و سیاق کلمات امام به دست می آوریم: یک پیام به دنیا‏‎ ‎‏دارند و آن این است که اجتهاد و فقاهت مکتب اهل بیت (علیهم السلام) و اجتهاد‏‎ ‎‏شیعی خصلت پویایی و خودجوشی دارد و می تواند پاسخگوی تمامی مشکلات‏‎ ‎‏و سؤالات در هر زمان و مکانی باشد. این گونه نیست که اگر اوضاع زمان و مکان‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏این اصول و قواعد فقط مشکلات زمان آنان را حل نمی کرد، بلکه می توان تمام‏‎ ‎‏مسائل و پیچیدگیها را به این قواعد و اصول برگرداند و بر اساس آنها جواب مناسب‏‎ ‎‏را دریافت کرد. خصلت باز بودن باب اجتهاد فقه شیعه معلول همین ویژگی خاص‏‎ ‎‏مکتب اجتهادی است که در سایر مکتبهای اجتهادی آن را نمی توان یافت. آنان بر اثر‏‎ ‎‏قصورهایی که در فقهشان انجام گرفته به بن بستهایی رسیدند که اکنون مجال‏‎ ‎‏پرداختن به آنها نیست. آنان به دلیل کاستیهای در مکتب اجتهادیشان ناچار به بن‏‎ ‎‏بستهایی رسیدند که در این هنگام یا باید محدود به منابع کم و ناقصشان می شدند و‏‎ ‎‏یا آنکه باب اجتهاد را به معنای بهره گیری از قیاس و استحسان باز می گذاشتند. با‏‎ ‎‏اختیار راه دوّم دیگر نتوانستند ضوابط و چهارچوبهای اجتهاد را کنترل کنند و در‏‎ ‎‏نتیجه به جایی رسیدند که مجبور شدند باب اجتهاد را ببندند و مذهب را به همان‏‎ ‎‏چهار مذهب فقهی منحصر گردانند ، تا بیش از این به تناقض و اختلاف‏‎ ‎‏کشیده نشوند. هیچ کدام از این دو مشکل در اجتهاد ما نیست و به نظر من شرح این‏‎ ‎‏مسأله به خوبی از کلمات امام به دست می آید ایشان می خواستند این را به دنیا‏‎ ‎‏بفهمانند که ما هیچ گونه کمبودی نداریم و هیچ گونه محدودیت و عجزی در مورد‏‎ ‎‏پاسخگویی به مشکلات و نیازهای جدید جوامع بشری به هنگام تشکیل جامعه ای‏‎ ‎‏اسلامی احساس نمی کنیم. ‏

‏‏اسلام بر اساس اجتهاد و اصول و مبانی که در آن گنجانده شده است قدرت‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏پیام دیگر امام، خطاب به حوزه‏‏ ‏‏ها و فقهاست که پیام مهمی است و آن این است‏‎ ‎‏که در عین حالی که ما اصل شیوۀ اجتهادی معمول در حوزه ها را صددرصد‏‎ ‎‏می پذیریم، نقش زمان و مکان در اجتهاد را نادیده نمی گیریم و برای بررسی مسائل‏‎ ‎‏به آن دو توجه می‏‏ ‏‏کنیم؛ یعنی می کوشیم آن مبانی را با در نظر گرفتن اوضاع متغیر در‏‎ ‎‏روابط جدید پیاده کرده و دریابیم که در اوضاع خاص، آن اصول چه اقتضایی دارد.‏‎ ‎‏این نکتۀ مهمی است که چون این‏‏ ‏‏گونه نیست که آن اصول، اصول مطلقی باشند،‏‎ ‎‏شاید از آن اصول، خصوصیات و قیود و نکاتی بشود به دست آورد که با تغییر در‏‎ ‎‏روابط بر اثر تغییر در زمان و مکان (مقصود تغییراتی است که در جامعۀ بشری رخ‏‎ ‎‏می دهد و در حقیقت مقصود از زمان و مکان هم همین است)، بتوانیم آن اصول را‏‎ ‎‏دقیقا متناسب با زمان و مکان پیاده کنیم، چون همان اصل در زمان و مکان خاصی،‏‎ ‎‏اقتضایی را دارد که در زمان و مکان دیگر آن اقتضا را ندارد. ‏ 

‏
‏‎

‏‏چنانکه وقتی روشن اجتهادی فقهای متأخر را با روش اجتهادی فقهای متقدم‏‎ ‎‏می سنجیم، در می یابیم که روش اجتهادی متاخرین دقیق‏‏ ‏‏تر و گسترده‏‏ ‏‏تر و زنده‏‏ ‏‏تر‏‎ ‎‏است. آنان به مسائلی دست یافتند که قدما از آن دور بودند. این پیام امام به‏‎ ‎‏حوزه هاست که می تواند هم در پویایی و تکامل اجتهاد و متون فقاهت و بالندگی و‏‎ ‎‏گسترش آنها در مقام پاسخگویی به مسائل جدید و هم در روش تدوین کتب و تعلیم‏‎ ‎‏و تریبت حوزه نقش داشته باشد. این هدف سوم کنگره برگزاری است.‏

‏‏ان شاءالله ما بتوانیم با این کنگره به خیلی از مسائلی که مورد نیاز حوزه است و‏‎ ‎‏نیازمند تحول، از جمله تحول در متون درسی، شیوه ها و تخصّصی ها دست یابیم. ‏

‏‏شاید از طریق این کنگره یک رشته تحولات ضروری ـ که ضرورت آن احساس‏‎ ‎‏می شود‏‏  ‏‏ـ‏‏ ‏‏ انجام گیرد. ‏

‏‏از طرف دیگر، با توجه به پیام اول؛ اصالت فقه ما، کمال بالقوه اش، قدرت‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏این اهداف عمدۀ برگزاری کنگره برسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی(س)‏‎ ‎‏است. البته هدفهای دیگری نیز وجود دارد، از آن جمله هم زمانی برگزاری کنگره با‏‎ ‎‏سالگرد حاج احمد آقا، یادگار امام(ره) است. ایشان حق بزرگی بر انقلاب دارند و‏‎ ‎‏در راه خدمت به اسلام و حضرت امام(ره) زحمات زیادی کشیدند لذا خوب است‏‎ ‎‏در سالگرد وفاتشان یادی از این یار صدیق امام و انقلاب بشود. یکی از خصلتهای‏‎ ‎‏حاج احمد آقا این بود که خیلی عنایت داشتند تا اندیشه ها و ابعاد وجودی امام و‏‎ ‎‏برکات امام ـ که همه وجود امام واقعاً فیض و برکت بود ـ برای همۀ مردم دنیا، ب‏‏ ‏‏ویژه‏‎ ‎‏برای علما و روحانیت و شاگردان و سالکان راه امام شناخته شود. ایشان به موضوع‏‎ ‎‏این کنگره عنایت داشتند و در گفتگوی تلفنی با اینجانب بر این مطلب بسیار تأکید‏‎ ‎‏می کردند و دلشان می خواست مبانی امام عظمت و عمق ارزش این مبانی‏‎ ‎‏شناخته شود به خصوص روی مسألۀ «نقش زمان و مکان» بسیار تاکید می کردند.‏‎ ‎‏این کنگره در واقع ادای دینی است که امام و حاج احمد آقا بر همه ما دارند.‏‎ ‎‏امیداوریم خداوند روح هر دو را شاد گرداند و همه کارهای ما مورد رضای خدای‏‎ ‎‏متعال قرار گیرد. ‏

‏
‏‎

‏‏استاد: ‏‏در مورد ضرورت پرداختن به مسأله زمان و مکان، علاوه بر مطالب ذکر شده،‏‎ ‎‏این نکته اضافه شود که با تبیین صحیح اصل طرح شده از سوی امام در حوز‏‏ ‏‏ه‏‏ ‏‏ها ـ به‏‎ ‎‏صورتی که از هر گونه تفسیر انحرافی مصون باشد ـ و تشخیص جایگاه آن، زمینۀ به‏‎ ‎‏کارگیری آن برای علما و فضلا پیدا می شود. و بر اساس این اصل می توانیم بحث‏‎ ‎‏کنیم که حوزه به چه چیزهایی از علوم دیگر یا مسائل کارشناسی و مسائل حقوقی و‏‎ ‎‏فقهی نیاز دارد و لازم است در بحثهای فقهی و جلسات استفتاء مسائل جدید و‏‎ ‎‏مستحدثه، وارد شود. بر این اساس به بسیاری از چیزهایی که واقعاً نظام اسلامی و‏‎ ‎‏فقه حکومتی حاکم بر این نظام بدان احتیاج دارد، و کمتر به آنها پرداخته شده،‏‎ ‎‏می توان پاسخ داد و در این بحثهای علمی، فتواهایی داده شود که، کارگزاران را راه‏‎ ‎‏بیندازد بدون آنکه به نظام هم آسیبی وارد سازد. البته این غیر از بحث علمی و‏‎ ‎‏استدلالی است که باید هم برای دیگران مفهوم و مستدل باشد و هم اشکالی در‏‎ ‎‏اذهان ایجاد ایجاد نکند. به علاوه اگر به این مسائل، یعنی به قوانین و آیین نامه به شکل‏‎ ‎‏صحیح در حوزه ها و محافل علمی و فقهی پرداخته شود به تصور من بر تعداد‏‎ ‎‏مسائل فقهی به مقدار زیادی می توان افزود، همچنین مسائل استدلالی زیادی‏‎ ‎‏خواهیم داشت که در سابق وجود نداشته، و مورد ابتلا نبوده که از آن به مسائل‏‎ ‎‏مستحدثه یا مسائل فقه حکومتی تعبیر می کنیم. و به این ترتیب، ما می توانیم کمک‏‎ ‎‏بسیار زیادی به حوزه، فقه اجتهادی، نظام جمهوری اسلامی و نیازهای فقه‏‎ ‎‏حکومتی بکنیم که واقعاً ضروری است. کسانی که دست‏‏ ‏‏اندر‏‏ ‏‏کار امور اجرایی‏‎ ‎‏هستند می دانند این نقاط مشکل و بغرنج کجاست و لازم است جوابهایش داده‏‎ ‎‏شود و این جوابها باید با اجتهاد صحیح و همه‏‏ ‏‏جانبه صورت گیرد. منظور از اجتهاد‏‎ ‎‏صحیح این نیست که آنچه دنیای امروز می پسندد، انجام بگیرد. خیر، بلکه آنچه‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏ -  ضمن توضیح سابقۀ مسألۀ نقش زمان و مکان در اجتهاد، نظرتان را‏‎ ‎‏در این مورد بفرمائید؟ ‏

‏‏استاد: ‏‏مسأله «نقش زمان و مکان» به این عنوان شاید کمتر مطرح شده باشد،‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏در اینکه با تغییر بعضی از مسائل و به وجود آمدن مسائل مستحدثه، بررسی فقها‏‎ ‎‏عمیقتر شد، جای شکی نیست و این را می توان با مطالعۀ تاریخ فقه و فقاهت‏‎ ‎‏دریافت؛ مثلاً وقتی طرز استدلال زمان علامه رحمة الله را با زمان صدوق ـ رحمة‏‎ ‎‏الله ـ می سنجیم، می بینیم فاصله خیلی زیاد است. مسأله ای را که شیخ صدوق‏‎ ‎‏بررسی می کرد، محدود بود؛ ولی مرحوم علامه با گستردگی و با توجه به روابط‏‎ ‎‏جدیدی که در آن مسأله شکل گرفته، آن را بررسی می کند، یا زمان شیخ انصاری ـ‏‎ ‎‏رحمة الله با زمان علامه تفاوت دارد. ولی توجه دادن به این مساله که در زمانها و‏‎ ‎‏مکانهای مختلف، روابط اجتماعی تغییر می یابد و این تغییر را باید در اجتهاد و‏‎ ‎‏استنباط در نظر داشت و پیاده کرد، در نوشته های بعضی از فقهای صد سال اخیر این‏‎ ‎‏مطلب دیده می شود. شاید در کلمات مرحوم میرزای نائینی باشد؛ یعنی در‏‎ ‎‏بحثهایی که در کتاب «تنبیه الأمّة و تنزیه الملّة» در مورد مشروعیت دادن به نظام‏‎ ‎‏دستوری و پارلمانی مشروطه دارند. مرحوم شیخ عبدالحسین کاشف الغطاء نیز در‏‎ ‎‏تحریر الوسیلة نکاتی را متذکر شدند. از کسانی که خیلی روی این نکته تکیه کرده،‏‎ ‎‏مرحوم صدر است. ایشان دو سه مقاله در مورد زمان و مکان و تأثیر آن در اجتهاد‏‎ ‎‏دارند. حضرت امام به شکل قویتر و جامعتر این مسأله را بعد از انقلاب مطرح کرده‏‎ ‎‏و به آن توجه دادند و خودشان هم در رهبریشان و فتواهایشان آن را به کار گرفتند. و‏‎ ‎‏از بعضی از فتاوای خودشان دست کشیدند. یکی از عللش همین مسأله است‏‎ ‎‏(نقش زمان و مکان در اجتهاد) . البته شاید در کلمات اندیشمندان و نویسندگان‏‎ ‎‏اسلامی بر طبق ذهنیتهای گوناگون مسألۀ زمان و مکان آمده باشد. اهل سنت در‏‎ ‎‏نوشته های خودشان بیشتر مصالح مرسله و استحسانات و... را داخل کردندکه با‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏مسأله مهم دیگری که به نظر من مطرح است و با این بحث می تواند مشترک‏‎ ‎‏باشد مسأله ای است که در کلمات شهید صدر از آن به «منطقة الفراغ» تعبیر شده‏‎ ‎‏است. باید بررسی شود منطقة الفراغ یعنی چه؟ آیا همان احکام متغیر است یا چیز‏‎ ‎‏دیگری است؟ آیا باز هم مربوط به اجتهاد است یا مربوط به نکتۀ دیگری است؟ به‏‎ ‎‏نظر من مربوط به نکتۀ دیگری است که باید با مسألۀ نقش زمان و مکان در اجتهاد‏‎ ‎‏دارای اثراتی مشترک باشد. اینها را بسیاری در نوشته های خودشان آورده‏‏ ‏‏اند، ولی‏‎ ‎‏این مسائل از متشابهات هستند، اموری هستند که به نظر من تا حالا بر بسیاری از‏‎ ‎‏فضلای حوزوی و دانشگاهی، حتّی آنهایی که متعرض این مسائل شدند، خلط‏‎ ‎‏شده است. من امیدوارم در این کنگره بتوانیم این خلطها و اشتباهات را بر طرف و‏‎ ‎‏جایگاه هر کدام از عناوین را به شکل علمی جدا کنیم؛ یعنی تبیین شود منظور از‏‎ ‎‏نقش زمان و مکان در اجتهاد چیست؟ اصل ثابت و متغیر بودن احکام شرعی یعنی‏‎ ‎‏چه؟ منطقة‏‏ ‏‏الفراغ به چه معناست؟ اینکه اینها چه هستند؟ جایگاهشان کجاست؟‏‎ ‎‏اثراتشان چیست؟ و در کجا با هم مشترکند؟ از مسائلی است که امیدواریم در این‏‎ ‎‏کنگره درست حلّاجی شود تا بتوانیم ـ إن شاءالله ـ نقش زمان و مکان در اجتهاد را به‏‎ ‎‏درستی درک کنیم. ‏

‏‏ -  انتظار شما از علما و اساتید حوزه و دانشگاهی در تنقیح و تبیین‏‎ ‎‏مسألۀ نقش زمان و مکان در اجتهاد چیست؟ ‏

‏‏استاد: ‏‏انتظار ما این است که آقایان علما به طور فعال این مسأله را بررسی و بحث‏‎ ‎‏کنند. با دانشگاه و اساتید دانشگاه ارتباط پیدا کنند. و این بحث درست بررسی و‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏ -  چه توصیه هایی به روحانیون محترم به خصوص طلاب جوان دارید؟ ‏

‏‏استاد: ‏‏توصیه ما به فضلا آن است که به این بحث اهمیت بدهند و با آغوش باز‏‎ ‎‏وسعۀ صدر به نظرات مختلفی که مطرح می شود، عنایت کامل نموده و در‏‎ ‎‏کمیسیونهای کنگره شرکت فعال داشته باشند؛ چون هم از لحاظ نظری و علمی و‏‎ ‎‏هم از لحاظ عملی بحث مهمی است. از طرفی برای حوزه بخشهایی از آن به‏‎ ‎‏بحثهای اساسی بر می گردد. که آیا این مسأله به اصل دین، جامعیت و اصالت دین باز‏‎ ‎‏می گردد یا به عرفی بودن دین و قوانین موضوعه؟ لذا علما و روحانیون ازکنار این‏‎ ‎‏مسأله بی‏‏ ‏‏تفاوت نگذرند که کار بسیار نادرستی است؛ این بحث از اساسی ترین‏‎ ‎‏بحثهاست اگر درست تفسیر و تحلیل و جایگاه حدودش تبیین نشود. اصل‏‎ ‎‏مشروعیت اجتهاد را زیر سؤال می برد. لذا آقایان در این کنگره شرکت فعالی داشته‏‎ ‎‏باشند بحث کنند بهره برسانند و بهره ببرند. این مسأله چیزی نیست که با یک‏‎ ‎‏کنگره پایان بپذیرد. همیشه این سؤال مطرح است و اهتمام امام(ره) به این مسأله‏‎ ‎‏دلیل آن است که امام(ره) دریافتند که نقش زمان و مکان در اجتهاد نیاز واقعی است‏‎ ‎‏و از اهمیت ندادن به آن احساس خطر کردند. از این رو، با تأکید فراوان آن را مطرح‏‎ ‎‏نمودند و در بعضی از تعبیراتشان گفتند: اگر کسی این مسائل را درست بررسی‏‎ ‎‏نکند، اجتهادش اجتهاد صحیحی نیست، و مجتهدی که به درد این زمان بخورد‏‎ ‎‏نیست. اگر این مسأله درست درک نشود، اصل مسأله اجتهاد متزلزل می شود. لذا‏‎ ‎‏نقش زمان و مکان، مسأله کلیدی است، فرعی نیست؛ مثلاً اگر کسی یکی از مسائل‏‎ ‎‏مستحدثه مثل تعزیرات مالی را بررسی نکرد این طور نیست که اصل اجتهاد یا‏‎ ‎

‏
‏‎

‏‏ -  از جنابعالی که وقت شریفتان را به ما دادید سپاسگزاریم. ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‎ ‎

‏‎