مصاحبه با آیة الله سیدمحمود هاشمی، دبیر کل محترم کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی(ره) «نقش زمان و مکان در اجتهاد»
هدف از برگزاری کنگرۀ نقش زمان و مکان در اجتهاد چیست؟
استاد: بسم الله الرحمن الرحیم، هدف از برگزاری کنگره را می شود در چند جهت خلاصه کرد، البته کنگره ای که به چنین موضوع مهم و حساس می پردازد، می تواند برکات و فواید زیادی داشته باشد که شاید بعضی از آنها اکنون به نظر ما هم نیاید و به تدریج ظاهر شود مثل همۀ ابعاد فکری و وجودی حضرت امام – قدس سره - و آثار و ثمرات ایشان که به تدریج روشن می شود و این کنگره هم از همان قبیل است. اما آنچه را می شود به عنوان اهداف کنگره ترسیم کرد عبارتند از:
1 - با برگزاری این کنگره بتوانیم – ان شاءالله - بخشهایی از مبانی فقهی حضرت امام را معرفی کنیم؛ زیرا معتقدیم مبانی فقهی امام ویژگی خاصی دارد که مخصوص خود ایشان است. ایشان هم چنانکه در خیلی از ابعاد فضیلتهای فوق العاده ای داشتند که کمتر نظیرش را ما در فقها و شخصیتهای تاریخ می بینیم، از نظر فقهی هم، روش فقاهتی امام دارای ویژگی خاص خودشان است. قطعاً عناصر گوناگون در روش اجتهادی و مبانی فقاهتی امام تأثیر داشته است: نبوغ امام، جهان بینی و شناخت شان از اسلام، انسان، جامعه، تاریخ و تقوا، عرفان و خلوص و معرفت
مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی (س) «نقش زمان و مکان در اجتهاد» ـ جلد 14نقش زمان و مکان در اجتهاد (مجموعه مصاحبه ها)صفحه 7
خاصی که به مبدأ و معاد و اسلام داشتند. این مبانی و نظرات، ویژگیهای خاصی دارند که باید بررسی شود، حال چه در این کنگره باشد و یا در کنگره های دیگر. اکنون در این کنگره از بعد نقش زمان و مکان در اجتهاد بحث می شود.
تبیین دقیق و عمیق مبانی فقهی حضرت امام ابعاد والای فقاهتی ایشان، خود یکی از اهداف است و الگویی است برای همۀ پویندگان راه امام، علما، فقها و شاگردان مکتب ایشان. پس هدف اول، بیان عمق و دقت و ارزشهای علمی و اخلاقی موجود در مکتب فقهی امام است.
2 - هدف دوّم، مسأله نقش زمان و مکان است. این اصل یکی از اصولی است که امام مطرح و بر آن تأکید کردند که باید فقها آن را در اجتهاد دخالت دهند. امام به این اصل عنایت کرده و در سخنرانیها و جاهای مختلف به آن توجه داده اند که نمی شود بدون دخالت دادن آن دو، به اجتهاد در مسائل روز پرداخت. تبیین این اصل و ابعاد گسترده و مدارک اصیل آن، بسیار مهم است. باید روشن شود مقصود امام(ره) از این مسأله چیست؛ چون صحبتهای مختلفی پیش از رحلت امام(ره) و بعد از آن در مجلات علمی و فرهنگی و بعضاً در روزنامه ها صورت گرفته است که هنوز ابعاد دقیق این اصل را نتوانسته روشن و تبیین کند و نیاز به بررسیهای جدی و دقیق تری دارد که امیدواریم در این کنگره انجام گیرد. این هدف دوم برگزاری کنگره است.
3 - هدف سوّم از این کنگره بیان مطالبی است که در خود این اصل نهفته است و از سخنان خود امام به دست می آید. به عبارت دیگر، تبیین پیامی که در اصل، امام به علما و همۀ مردم جهان می دهد.
ما دو پیام از مجموع و سیاق کلمات امام به دست می آوریم: یک پیام به دنیا دارند و آن این است که اجتهاد و فقاهت مکتب اهل بیت (علیهم السلام) و اجتهاد شیعی خصلت پویایی و خودجوشی دارد و می تواند پاسخگوی تمامی مشکلات و سؤالات در هر زمان و مکانی باشد. این گونه نیست که اگر اوضاع زمان و مکان
مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی (س) «نقش زمان و مکان در اجتهاد» ـ جلد 14نقش زمان و مکان در اجتهاد (مجموعه مصاحبه ها)صفحه 8
تغییر کند و روابط اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و... بکلی دگرگون شود، اجتهاد شیعی نتواند به مسائلی که بالطبع در آن اوضاع به خصوص به وجود می آید، پاسخ بگوید، بلکه این اجتهاد و استنباط از چنان نیرو و قدرت بالقوه ای برخودار است که می تواند تمامی مسائل جدید و مستحدثه را جوابگو باشد؛ یعنی از طریق قواعد و اصولی که ائمه اطهار (علیهم السلام) پی ریختند و بنیان نهادند می تواند مشکلات را حل کرد.
این اصول و قواعد فقط مشکلات زمان آنان را حل نمی کرد، بلکه می توان تمام مسائل و پیچیدگیها را به این قواعد و اصول برگرداند و بر اساس آنها جواب مناسب را دریافت کرد. خصلت باز بودن باب اجتهاد فقه شیعه معلول همین ویژگی خاص مکتب اجتهادی است که در سایر مکتبهای اجتهادی آن را نمی توان یافت. آنان بر اثر قصورهایی که در فقهشان انجام گرفته به بن بستهایی رسیدند که اکنون مجال پرداختن به آنها نیست. آنان به دلیل کاستیهای در مکتب اجتهادیشان ناچار به بن بستهایی رسیدند که در این هنگام یا باید محدود به منابع کم و ناقصشان می شدند و یا آنکه باب اجتهاد را به معنای بهره گیری از قیاس و استحسان باز می گذاشتند. با اختیار راه دوّم دیگر نتوانستند ضوابط و چهارچوبهای اجتهاد را کنترل کنند و در نتیجه به جایی رسیدند که مجبور شدند باب اجتهاد را ببندند و مذهب را به همان چهار مذهب فقهی منحصر گردانند ، تا بیش از این به تناقض و اختلاف کشیده نشوند. هیچ کدام از این دو مشکل در اجتهاد ما نیست و به نظر من شرح این مسأله به خوبی از کلمات امام به دست می آید ایشان می خواستند این را به دنیا بفهمانند که ما هیچ گونه کمبودی نداریم و هیچ گونه محدودیت و عجزی در مورد پاسخگویی به مشکلات و نیازهای جدید جوامع بشری به هنگام تشکیل جامعه ای اسلامی احساس نمی کنیم.
اسلام بر اساس اجتهاد و اصول و مبانی که در آن گنجانده شده است قدرت
مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی (س) «نقش زمان و مکان در اجتهاد» ـ جلد 14نقش زمان و مکان در اجتهاد (مجموعه مصاحبه ها)صفحه 9
پاسخگویی دارد. این پیام، پیام بسیار مهمی است و باید روشن شود. این درست، مقابل همان افکار غلط مکتبهای اجتهادی دیگر است که عرض کردم و همچنین ردی است بر افرادی که متأسفانه سعی کردند از این کلام امام یا کلمات دیگر سوء استفاده کنند و خواستند این جور بفهمانند که امام می خواهد بفرماید که ما سرانجام به تدریج می توانیم به عرف و قوانین موضوعه رجوع کنیم و دین را عرفی گردانیم و به سمت قوانین موضوعه یا شبه قوانین موضوعه که در دنیا امروز مطرح است، برویم. پیام امام نفی این قبیل تفکرات است. ما در مقام پاسخگویی به مشکلات و برقراری نظام اسلامی، از اجتهاد خودمان استفاده می کنیم. این طور نیست که ما بخواهیم دین را عرفی کنیم و دست از اجتهاد بکشیم و به تدریج به قوانین موضوعه برسیم. ایشان می خواستند این مطلب را نفی کنند و این پیام چون درست مشخص نشده است باعث برداشت نادرست و یا سوءاستفاده بعضی ها شد که آن را در کتابها، روزنامه هاو مجلات آورده اند.
پیام دیگر امام، خطاب به حوزه ها و فقهاست که پیام مهمی است و آن این است که در عین حالی که ما اصل شیوۀ اجتهادی معمول در حوزه ها را صددرصد می پذیریم، نقش زمان و مکان در اجتهاد را نادیده نمی گیریم و برای بررسی مسائل به آن دو توجه می کنیم؛ یعنی می کوشیم آن مبانی را با در نظر گرفتن اوضاع متغیر در روابط جدید پیاده کرده و دریابیم که در اوضاع خاص، آن اصول چه اقتضایی دارد. این نکتۀ مهمی است که چون این گونه نیست که آن اصول، اصول مطلقی باشند، شاید از آن اصول، خصوصیات و قیود و نکاتی بشود به دست آورد که با تغییر در روابط بر اثر تغییر در زمان و مکان (مقصود تغییراتی است که در جامعۀ بشری رخ می دهد و در حقیقت مقصود از زمان و مکان هم همین است)، بتوانیم آن اصول را دقیقا متناسب با زمان و مکان پیاده کنیم، چون همان اصل در زمان و مکان خاصی، اقتضایی را دارد که در زمان و مکان دیگر آن اقتضا را ندارد.
مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی (س) «نقش زمان و مکان در اجتهاد» ـ جلد 14نقش زمان و مکان در اجتهاد (مجموعه مصاحبه ها)صفحه 10
در واقع امام به فقها گوشزد می کنند که علاوه بر عوامل دیگر، به عنصر زمان و مکان در مبانی استنباط احکام توجه کنند. بسیاری از مطالبی که در طول تاریخ تکامل و گسترش اجتهاد شیعی به تدریج مورد توجه فقها قرار گرفته و با در نظر گرفتن آنها، این اصول در استنباط به کار رفت قهراً نتایج مهمی از آن به دست آمد و کارایی مبانی فقهی و اصول اجتهادی بیشتر شد، زیرا فقه فقهای صدر اول شیعه به این گستردگی، عظمت، دقت و ژرفایی نبوده است. مساله زمان و مکان مثل بقیّۀ عوامل به تدریج اهمیت و لزومش در روش اجتهاد روشن شد، اما در این مقام می فرماید باید اینها را در نظر بگیرید. تعبیر جامع، «نقش زمان و مکان» است که کنایه از روابط جدید اقتصادی، اجتماعی و... است، که در زمانها و مکانهای مختلف بر اثر تغییر اوضاع زمانی و مکانی، شکل می گیرد. پس امام به فقها خط مشی و سرمشق می دهد که باید این عوامل را در مقام استنباط در نظر بگیرند تا اجتهاد زنده بماند.
چنانکه وقتی روشن اجتهادی فقهای متأخر را با روش اجتهادی فقهای متقدم می سنجیم، در می یابیم که روش اجتهادی متاخرین دقیق تر و گسترده تر و زنده تر است. آنان به مسائلی دست یافتند که قدما از آن دور بودند. این پیام امام به حوزه هاست که می تواند هم در پویایی و تکامل اجتهاد و متون فقاهت و بالندگی و گسترش آنها در مقام پاسخگویی به مسائل جدید و هم در روش تدوین کتب و تعلیم و تریبت حوزه نقش داشته باشد. این هدف سوم کنگره برگزاری است.
ان شاءالله ما بتوانیم با این کنگره به خیلی از مسائلی که مورد نیاز حوزه است و نیازمند تحول، از جمله تحول در متون درسی، شیوه ها و تخصّصی ها دست یابیم.
شاید از طریق این کنگره یک رشته تحولات ضروری ـ که ضرورت آن احساس می شود ـ انجام گیرد.
از طرف دیگر، با توجه به پیام اول؛ اصالت فقه ما، کمال بالقوه اش، قدرت
مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی (س) «نقش زمان و مکان در اجتهاد» ـ جلد 14نقش زمان و مکان در اجتهاد (مجموعه مصاحبه ها)صفحه 11
پاسخگویی آن به تمام مشکلات و سؤالات قدرت ادارۀ جامعه به بهترین وجه و برتری آن بر بسیاری از قوانین موضوعه روشن می شود. فقه ما می تواند به همۀ مسائل جدید و مستحدثه به بهترین وجه با دقت و صحت جواب بگوید و از این پاسخها به نتایجی دست یابیم که بسیار مستحکمتر، عادلانه تر و منصفانه تر از قوانین موضوعه باشد، تا بتوان آن را پیاده کرد. در حقیقت تمام اینها عظمت اسلام و فقه شیعه را روشن می سازد و شاید به این ترتیب، بسیاری از شبهاتی که امروزه مطرح شده و این مباحثه های فرهنگی که در بعضی از نوشته ها در این مورد آمده، حل شود؛ یعنی شبهاتی را که شاید موجب ذهنیتهایی در مراکز فرهنگی ، به خصوص دانشگاه ها شده، حل کند که این هم خود هدفی بسیار عظیم است.
این اهداف عمدۀ برگزاری کنگره برسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی(س) است. البته هدفهای دیگری نیز وجود دارد، از آن جمله هم زمانی برگزاری کنگره با سالگرد حاج احمد آقا، یادگار امام(ره) است. ایشان حق بزرگی بر انقلاب دارند و در راه خدمت به اسلام و حضرت امام(ره) زحمات زیادی کشیدند لذا خوب است در سالگرد وفاتشان یادی از این یار صدیق امام و انقلاب بشود. یکی از خصلتهای حاج احمد آقا این بود که خیلی عنایت داشتند تا اندیشه ها و ابعاد وجودی امام و برکات امام ـ که همه وجود امام واقعاً فیض و برکت بود ـ برای همۀ مردم دنیا، ب ویژه برای علما و روحانیت و شاگردان و سالکان راه امام شناخته شود. ایشان به موضوع این کنگره عنایت داشتند و در گفتگوی تلفنی با اینجانب بر این مطلب بسیار تأکید می کردند و دلشان می خواست مبانی امام عظمت و عمق ارزش این مبانی شناخته شود به خصوص روی مسألۀ «نقش زمان و مکان» بسیار تاکید می کردند. این کنگره در واقع ادای دینی است که امام و حاج احمد آقا بر همه ما دارند. امیداوریم خداوند روح هر دو را شاد گرداند و همه کارهای ما مورد رضای خدای متعال قرار گیرد.
مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی (س) «نقش زمان و مکان در اجتهاد» ـ جلد 14نقش زمان و مکان در اجتهاد (مجموعه مصاحبه ها)صفحه 12
- ضرورت پرداختن به مسألۀ زمان و مکان در اجتهاد را در چه چیزهایی می بینید؟
استاد: در مورد ضرورت پرداختن به مسأله زمان و مکان، علاوه بر مطالب ذکر شده، این نکته اضافه شود که با تبیین صحیح اصل طرح شده از سوی امام در حوز ه ها ـ به صورتی که از هر گونه تفسیر انحرافی مصون باشد ـ و تشخیص جایگاه آن، زمینۀ به کارگیری آن برای علما و فضلا پیدا می شود. و بر اساس این اصل می توانیم بحث کنیم که حوزه به چه چیزهایی از علوم دیگر یا مسائل کارشناسی و مسائل حقوقی و فقهی نیاز دارد و لازم است در بحثهای فقهی و جلسات استفتاء مسائل جدید و مستحدثه، وارد شود. بر این اساس به بسیاری از چیزهایی که واقعاً نظام اسلامی و فقه حکومتی حاکم بر این نظام بدان احتیاج دارد، و کمتر به آنها پرداخته شده، می توان پاسخ داد و در این بحثهای علمی، فتواهایی داده شود که، کارگزاران را راه بیندازد بدون آنکه به نظام هم آسیبی وارد سازد. البته این غیر از بحث علمی و استدلالی است که باید هم برای دیگران مفهوم و مستدل باشد و هم اشکالی در اذهان ایجاد ایجاد نکند. به علاوه اگر به این مسائل، یعنی به قوانین و آیین نامه به شکل صحیح در حوزه ها و محافل علمی و فقهی پرداخته شود به تصور من بر تعداد مسائل فقهی به مقدار زیادی می توان افزود، همچنین مسائل استدلالی زیادی خواهیم داشت که در سابق وجود نداشته، و مورد ابتلا نبوده که از آن به مسائل مستحدثه یا مسائل فقه حکومتی تعبیر می کنیم. و به این ترتیب، ما می توانیم کمک بسیار زیادی به حوزه، فقه اجتهادی، نظام جمهوری اسلامی و نیازهای فقه حکومتی بکنیم که واقعاً ضروری است. کسانی که دست اندر کار امور اجرایی هستند می دانند این نقاط مشکل و بغرنج کجاست و لازم است جوابهایش داده شود و این جوابها باید با اجتهاد صحیح و همه جانبه صورت گیرد. منظور از اجتهاد صحیح این نیست که آنچه دنیای امروز می پسندد، انجام بگیرد. خیر، بلکه آنچه
مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی (س) «نقش زمان و مکان در اجتهاد» ـ جلد 14نقش زمان و مکان در اجتهاد (مجموعه مصاحبه ها)صفحه 13
واقعاً از نظر مبانی فقهی و اصول مذهب و اصول اسلامی حق است، با توجه به همۀ ابعاد آن، انجام بگیرد؛ یعنی همۀ خصوصیات در نظر گرفته شود و آن وقت ببینیم کلّ مبانی و اصول چه اقتضایی دارد، نه این که یک بُعد دیده شود و بُعدهای دیگر از یاد برود و آن وقت نتیجه ای که گرفته می شود، خلاف مبانی اسلام باشد. منظور از اجتهاد صحیح این نیست که به قوانین موضوعه که امروزه متداول شده است، برسیم. خیر، باید به آنچه مقتضای حاقّ شریعت است برسیم با دقت کامل و در نظر گرفتن همۀ خصوصیات و حیثیات و اصول، بر اساس مبانی اجتهادی؛ حالا به هر نتیجه ای برسد، چه بر طبق قوانین موضوعه جدید و چه برخلاف آن. آن وقت می توانیم بگوییم این درست است و آن نادرست. به هر حال، این ضرورتی است که امروز احساس می شود، هم در نظام اسلامی و اخیراً در بحثهایی که در محافل قانونگذاری دنیا صورت می گیرد، مسائل زیادی مطرح می شود و انتقادات و اشکالات زیادی به فقه اسلام می کنند و در نوشته ها می آورند که ردّ آنها و دفاع از اسلام از راه روشن شدن این بحثهاست. و این ضرورت دیگری است که ما باید بتوانیم از مکتب حقوقی و فقهی و نظامهای اجتماعی و اقتصادی و... که در فقه اسلامی مطرح هست و می شود استنباط و عرضه کرد، دفاع کنیم. به علاوه، مشکلاتی که در حوزه هست؛ یعنی خیلی از مسائل در حوزه به شکلی صورت می گیرد که محدودیتها و نارساییهایی را به وجود می آورد و مقام معظم رهبری هم در سخنان جالبی که در حوزه داشتند، به عمده آنها اشاره کردند. رفع این مشکلاتِ لازم و ضروری در گرو این بحثهاست، به خصوص این بحث که از امّهات بحثهای مورد نیاز در روش فقاهتی و اجتهادی ماست.
- ضمن توضیح سابقۀ مسألۀ نقش زمان و مکان در اجتهاد، نظرتان را در این مورد بفرمائید؟
استاد: مسأله «نقش زمان و مکان» به این عنوان شاید کمتر مطرح شده باشد،
مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی (س) «نقش زمان و مکان در اجتهاد» ـ جلد 14نقش زمان و مکان در اجتهاد (مجموعه مصاحبه ها)صفحه 14
شخصیتی که با این عنایت آن را مطرح کردند، خود امام(ره) بودند. ولی اجمالاً روح این اصل و مطلب در کلمات بسیاری از بزرگان و فقیهان آگاه به اوضاع زمان و مکان و مسائل روز، مطرح شده است، به ویژه به بعضی از موارد می شود اشاره کرد.
در اینکه با تغییر بعضی از مسائل و به وجود آمدن مسائل مستحدثه، بررسی فقها عمیقتر شد، جای شکی نیست و این را می توان با مطالعۀ تاریخ فقه و فقاهت دریافت؛ مثلاً وقتی طرز استدلال زمان علامه رحمة الله را با زمان صدوق ـ رحمة الله ـ می سنجیم، می بینیم فاصله خیلی زیاد است. مسأله ای را که شیخ صدوق بررسی می کرد، محدود بود؛ ولی مرحوم علامه با گستردگی و با توجه به روابط جدیدی که در آن مسأله شکل گرفته، آن را بررسی می کند، یا زمان شیخ انصاری ـ رحمة الله با زمان علامه تفاوت دارد. ولی توجه دادن به این مساله که در زمانها و مکانهای مختلف، روابط اجتماعی تغییر می یابد و این تغییر را باید در اجتهاد و استنباط در نظر داشت و پیاده کرد، در نوشته های بعضی از فقهای صد سال اخیر این مطلب دیده می شود. شاید در کلمات مرحوم میرزای نائینی باشد؛ یعنی در بحثهایی که در کتاب «تنبیه الأمّة و تنزیه الملّة» در مورد مشروعیت دادن به نظام دستوری و پارلمانی مشروطه دارند. مرحوم شیخ عبدالحسین کاشف الغطاء نیز در تحریر الوسیلة نکاتی را متذکر شدند. از کسانی که خیلی روی این نکته تکیه کرده، مرحوم صدر است. ایشان دو سه مقاله در مورد زمان و مکان و تأثیر آن در اجتهاد دارند. حضرت امام به شکل قویتر و جامعتر این مسأله را بعد از انقلاب مطرح کرده و به آن توجه دادند و خودشان هم در رهبریشان و فتواهایشان آن را به کار گرفتند. و از بعضی از فتاوای خودشان دست کشیدند. یکی از عللش همین مسأله است (نقش زمان و مکان در اجتهاد) . البته شاید در کلمات اندیشمندان و نویسندگان اسلامی بر طبق ذهنیتهای گوناگون مسألۀ زمان و مکان آمده باشد. اهل سنت در نوشته های خودشان بیشتر مصالح مرسله و استحسانات و... را داخل کردندکه با
مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی (س) «نقش زمان و مکان در اجتهاد» ـ جلد 14نقش زمان و مکان در اجتهاد (مجموعه مصاحبه ها)صفحه 15
توجه به تفکر اجتهادی خودشان قابل قبول است، ولی به هیج وجه با مبانی اجتهادی ما نمی سازد. هم چنین در بعضی از نوشته دوگونه بودن احکام اسلام را مطرح کردند که بعضی ثابت هستند و بعضی متغیر، در این کنگره بحث می شود که نقش زمان و مکان به این مسأله بر می گردد یا خیر.
مسأله مهم دیگری که به نظر من مطرح است و با این بحث می تواند مشترک باشد مسأله ای است که در کلمات شهید صدر از آن به «منطقة الفراغ» تعبیر شده است. باید بررسی شود منطقة الفراغ یعنی چه؟ آیا همان احکام متغیر است یا چیز دیگری است؟ آیا باز هم مربوط به اجتهاد است یا مربوط به نکتۀ دیگری است؟ به نظر من مربوط به نکتۀ دیگری است که باید با مسألۀ نقش زمان و مکان در اجتهاد دارای اثراتی مشترک باشد. اینها را بسیاری در نوشته های خودشان آورده اند، ولی این مسائل از متشابهات هستند، اموری هستند که به نظر من تا حالا بر بسیاری از فضلای حوزوی و دانشگاهی، حتّی آنهایی که متعرض این مسائل شدند، خلط شده است. من امیدوارم در این کنگره بتوانیم این خلطها و اشتباهات را بر طرف و جایگاه هر کدام از عناوین را به شکل علمی جدا کنیم؛ یعنی تبیین شود منظور از نقش زمان و مکان در اجتهاد چیست؟ اصل ثابت و متغیر بودن احکام شرعی یعنی چه؟ منطقة الفراغ به چه معناست؟ اینکه اینها چه هستند؟ جایگاهشان کجاست؟ اثراتشان چیست؟ و در کجا با هم مشترکند؟ از مسائلی است که امیدواریم در این کنگره درست حلّاجی شود تا بتوانیم ـ إن شاءالله ـ نقش زمان و مکان در اجتهاد را به درستی درک کنیم.
- انتظار شما از علما و اساتید حوزه و دانشگاهی در تنقیح و تبیین مسألۀ نقش زمان و مکان در اجتهاد چیست؟
استاد: انتظار ما این است که آقایان علما به طور فعال این مسأله را بررسی و بحث کنند. با دانشگاه و اساتید دانشگاه ارتباط پیدا کنند. و این بحث درست بررسی و
مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی (س) «نقش زمان و مکان در اجتهاد» ـ جلد 14نقش زمان و مکان در اجتهاد (مجموعه مصاحبه ها)صفحه 16
جایگاه آن مشخص شود. زیرا بحثی است که آثار و پیامدهای علمی، آموزشی و علمی در حوزه ها دارد. امیدواریم که اصل بحث و ثمرات آن مشخص شود و به تدریج آثار عملی آن نیز شکل بگیرد ـ ان شاءالله ـ محدودیتها رفع و اهداف والا و مهم کنگره پیاده شود.
- چه توصیه هایی به روحانیون محترم به خصوص طلاب جوان دارید؟
استاد: توصیه ما به فضلا آن است که به این بحث اهمیت بدهند و با آغوش باز وسعۀ صدر به نظرات مختلفی که مطرح می شود، عنایت کامل نموده و در کمیسیونهای کنگره شرکت فعال داشته باشند؛ چون هم از لحاظ نظری و علمی و هم از لحاظ عملی بحث مهمی است. از طرفی برای حوزه بخشهایی از آن به بحثهای اساسی بر می گردد. که آیا این مسأله به اصل دین، جامعیت و اصالت دین باز می گردد یا به عرفی بودن دین و قوانین موضوعه؟ لذا علما و روحانیون ازکنار این مسأله بی تفاوت نگذرند که کار بسیار نادرستی است؛ این بحث از اساسی ترین بحثهاست اگر درست تفسیر و تحلیل و جایگاه حدودش تبیین نشود. اصل مشروعیت اجتهاد را زیر سؤال می برد. لذا آقایان در این کنگره شرکت فعالی داشته باشند بحث کنند بهره برسانند و بهره ببرند. این مسأله چیزی نیست که با یک کنگره پایان بپذیرد. همیشه این سؤال مطرح است و اهتمام امام(ره) به این مسأله دلیل آن است که امام(ره) دریافتند که نقش زمان و مکان در اجتهاد نیاز واقعی است و از اهمیت ندادن به آن احساس خطر کردند. از این رو، با تأکید فراوان آن را مطرح نمودند و در بعضی از تعبیراتشان گفتند: اگر کسی این مسائل را درست بررسی نکند، اجتهادش اجتهاد صحیحی نیست، و مجتهدی که به درد این زمان بخورد نیست. اگر این مسأله درست درک نشود، اصل مسأله اجتهاد متزلزل می شود. لذا نقش زمان و مکان، مسأله کلیدی است، فرعی نیست؛ مثلاً اگر کسی یکی از مسائل مستحدثه مثل تعزیرات مالی را بررسی نکرد این طور نیست که اصل اجتهاد یا
مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی (س) «نقش زمان و مکان در اجتهاد» ـ جلد 14نقش زمان و مکان در اجتهاد (مجموعه مصاحبه ها)صفحه 17
فقاهت شیعه و اسلام زیر سؤال برود. ولی اگر گفته شود اجتهاد و فقاهت موجود به درد این زمان نمی خورد و تنها می تواند جوامع سنتی را بچرخاند، معنایش این است که اصل اجتهاد زیر سؤال است و اصل حکومت از دست فقه و فقاهت بیرون می آید و قهراً در دامن قوانین موضوعۀ روز می افتد. از این رو، اهمیّت دادن به این مسأله لازم و ضروری است، چون برای فقه ما و در حقیقت اسلام حیاتی است. امیدواریم آقایان این اهمیت و نیز خطرات را درک کنند و به طور فعال ـ ان شاءالله ـ هم در کنگره و هم خارج از کنگره، هم قبل از کنگره و هم بعد از کنگره، به میدان بحث و بررسی بیایند، ان شاءالله موفق خواهند شد.
- از جنابعالی که وقت شریفتان را به ما دادید سپاسگزاریم.
مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی (س) «نقش زمان و مکان در اجتهاد» ـ جلد 14نقش زمان و مکان در اجتهاد (مجموعه مصاحبه ها)صفحه 18