شیوه ی شاعری «علی معلم دامغانی» از مثنوی سرایان برجسته ی انقلاب اسلامی

‏‏شیوه ی شاعری «علی معلم دامغانی» از مثنوی سرایان برجسته ی انقلاب اسلامی‏

‏‏□ دکتر جلیل مشیدی‏

‏‏خلاصه ی مقاله‏

‏‏این نوشتار تلاش دارد با ارائه ی ویژگیهای شعر علی معلم - مثنوی سرای موفق‏‎ ‎‏انقلاب - به نقش شعر او در انقلاب اسلامی و تأثیر او بر مثنوی بعد از انقلاب‏‎ ‎‏بپردازد. ‏

‏‏کاربرد ترکیبات و تعبیرات تازه و نمادین، بهره گیری از وزن های نوین در مثنوی و‏‎ ‎‏در نهایت دشواریابی شعر، به عنوان ویژگی های اصلی شعر معلم با ارائه ی‏‎ ‎‏نمونه هایی محور بررسی قرار گرفته اند. ‏

‏‏در خاتمه ی این جستار به نمونه هایی از مثنوی های شاعران جوان تر که متأثر از شعر معلم‏‎ ‎‏سروده شده اند پرداخته شده است. ‏

‏‏از جمله مشکلاتی که بسیاری از اشعار امروز را سترون ساخته، دشوارسرایی و به دنبال آن،‏‎ ‎‏دیریابی است؛ گاه محتوای شعر و یا به عبارت دیگر، ذات شعر پیچیدگی را - چه در شکل و‏‎ ‎‏چه در کلام - طلب می کند؛ اما اگر دشوار سرایی از سر تفنن و پوشاندن دیگر ضعف های‏‎ ‎‏شعر باشد، از مهم ترین جنبه ی شعری، یعنی از ارتباط با خواننده ناتوان می ماند. ‏

‏‏اشعار «علی معلم» گر چه گاهی پیچیدگی خاصی دارند که یاد آور ابیات خاقانی و برخی‏‎ ‎‏شعرهای سبک هندی است، اما شاعر بسیاری از این مشکلات را پیموده و تلاش او در‏‎ ‎‏رسیدن به زبانی محکم و پرمایه محسوس است. استاد شاهرخی در این زمینه می گوید:‏‎ ‎‏«توغّل و فرورفتن معلم در متون ادبی گذشته و تتبع و ممارست آثار پیشینیان قدری سخن‏‎ ‎‏وی را مقعّد و غامض ساخته که بر ذهن مبتدیان گرانی می کند؛ اما با آشنایی و مأنوس شدن‏‎ ‎‏با شیوه ی او کم کم این غموض و پیچیدگی بر طرف می گردد.»‏

‏‏به هر حال، علی معلم، شاعری است مفلق و سخنوری توانا و مبدع که در میان شاعران و‏‎ ‎‏سخن سرایان زمان ما سیمایی ممتاز و درخشنده دارد؛ او را ذوق و قریحه ای است سرشار و‏‎ ‎‏ذهن و ضمیری وقّاد و پربار؛ بی هیچ مبالغه و گزافه ای جوهر شعر با طبع و نهاد معلم آمیخته‏‎ ‎‏است؛ ‏

‏‏«‏‏ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء‏‏». ‏

‏
‏‎

‎‏یکی از مختصات او آن است که با به کارگیری قوالب سبک کهن شعر پاسی و بهره گیری‏‎ ‎‏تام و تمام از آن، موضوعات تازه و تعابیر و کلمات نو و بدیع می آفریند؛ علی رغم برخی از‏‎ ‎‏داعیه داران بی مایه که مدعی اند با قالب های کهن، طرح مباحث نو و مسائل جدید متعذر‏‎ ‎‏است، معلم با همان ابزار و ظروف، مضامین و مفاهیم نو و ابتکاری عرضه می کند و علت،‏‎ ‎‏آن است که او اهل مطالعه و ممارست است و اندوخته های ذهنی فراوانی دارد که با مدد‏‎ ‎‏طبع جوال و زاینده ی خود، از آن اندوخته ها با مهارت تمام بهره می جوید و در موضع‏‎ ‎‏مناسب آن را به کار می برد.‏‎[1]‎

‏‏گاه، شعر معلم، مستقیماً پیام خود را با مخاطب در میان می گذارد و خواننده در دریافت‏‎ ‎‏پیام با دشواری چندانی روبه رو نیست؛ مانند: مثنوی بلند «هجرت» که فریاد معلم در همه ی‏‎ ‎‏مصرع ها مشخص است و همچون تازیانه ای است بر پیکر روح ستمگران و تبهکاران در‏‎ ‎‏طول تاریخ و نعره ای است در هشیار نمودن نیمه هشیاران و غافلان، که در آن با بهره گیری از‏‎ ‎‏تلمیحات تاریخی اسلام و پیش از آن، مجاهدان عصر حاضر را با صدر اسلام پیوندی‏‎ ‎‏عاشقانه می زند (بخشی از این مثنوی را در ادامه خواهیم آورد. ) ‏

‏‏اما گاهی شکل و شیوه ی بیان و کاربرد ترکیبات و تعبیرات تازه و نمادین، دشواری‏‎ ‎‏خاصی در شعر معلم پدید می آورد که خواننده به سختی می تواند در برخورد نخستین‏‎ ‎‏ماهیت شعر را دریابد؛ زیرا معمولاً رازی و گرهگاهی در پس پشت واژگان نهفته است که با‏‎ ‎‏دقت بیشتری قابل دریافت است. از این رو می توان گفت شعر معلم دو لایه یا چند لایه‏‎ ‎‏است؛ مخاطب در نگاه اول با لایه ی بیرونی شعر برخورد می کند و از این طریق برداشتی به‏‎ ‎‏ذهنش خطور می کند؛ اما در حقیقت، فشرده ی اندیشه و عواطف ژرف شاعر در لایه ی‏‎ ‎‏درونی شعر بازتاب یافته است؛ لذا شعر معلم تفسیر می خواهد. البته این موضوع، مختص‏‎ ‎‏شعر او نیست و شامل همه ی اشعارش هم نمی شود؛ و به هر حال دشواری کار، راه یابی به‏‎ ‎‏درون شعر است برای کشف گوهرهایی که هر لحظه به گونه ای رخ می نمایانند: ‏

‏‏مفت حیرت سبقان سیلی الفت کاری است‏

‏       ‏رخ مأنوس ترین آینه ها زنگاری است‏

‏‏حسن خون می مزد و عشق نمک می ریزد‏

‏        ‏شش جهت زخم بر این هفت فلک می ریزد‏

‏
‏‎

‎‏خستگان پاس حیا، دعوی راحت دارند‏

‏      ‏خنده ها گر برسی بوی جراحت دارند‏

‏‏محض زخم است شکر خندگل اما تازه است‏

‏      ‏بوسه تا غنچه دهانی بدرد خمیازه است‏

‏‏گر چه ناسورترین لاله ایاغی دارد‏

‏      ‏نشنیدیم کسی را که دماغی دارد‏

‏‏جوش داغ است چمن رخت شقایق نیلی است‏

‏       ‏لاله سرخ است نه از باده که سرخ از سیلی است...‏‎[2]‎

‏‏این شعر، در مجموع سوز و رنجی را شرح می کند که عاشقان دل مجروح حق از نابکاران‏‎ ‎‏می برند؛ اما آنچه شعر را برجسته نموده، آن اندوه سنگین و روح اعتراضی است که بر‏‎ ‎‏همه ی ابیات حاکم است. غم و درد و اندوهی که از آغاز خود را نشان می دهد و تا پایان نیز‏‎ ‎‏ادامه دارد؛ گویی شاعر به غیر از آنچه مستقیماً می گوید، بر آن است که با غمناکی واژه ها،‏‎ ‎‏دردمندی و تحمل مشکلات را که لازمه ی عشق و مجاهدت است بنماید: ‏

‏‏سیلی الفت کاری و بلافاصله خون مزیدن و سپس زخم هایی که عشق بر آن ها نمک‏‎ ‎‏می ریزد، خستگانی که خنده شان نیز بوی جراحت دارد و ... در مجموع فضایی رنج آلود‏‎ ‎‏آفریده اند، حالت همدردی و رنج کشیدگی شاعر را می توان علاوه بر دریافت از طریق این‏‎ ‎‏واژگان، از راه تصاویر دیگر شعر نیز به دست آورد: ‏

‏‏خنده ی شیرین گل را زخم محض دانستن‏

‏‏داغدار داشتن چمن و‏

‏‏جامه ی کبود شقایق‏

‏‏و سرخی صورت لاله از سیلی‏

‏‏و بدین ترتیب، شعر علاوه بر چهره ی بیرونی خود، از چهره ی دیگری نیز برخوردار‏‎ ‎‏است که برای شهود آن باید ره به درون آن پیدا کرد. ‏

‏‏مهم ترین موضوعی که در نخستین نگاه به مثنوی های او جلب توجه می کند، به کارگیری‏‎ ‎‏وزن های تازه و غیر معمول در این قالب کهن و آزموده ی شعر فارسی است؛ با تأملی بیشتر‏‎ ‎‏می توان معیارهای تازگی را در مقوله ی موسیقی، زبان و نیز حال و هوای محتوایی این‏‎ ‎‏مثنوی ها باز جست. اگر همه ی قله های پیشین مثنوی سرایی، وزن های کوتاه را برای این‏‎ ‎
‏‎

‎‏قالب برگزیده اند و غالباً تعداد سیلاب های هر مصراع در آثار آنها را ده - یازده سیلاب تجاوز‏‎ ‎‏نکرده است، اوزان مثنوی های معلم به گونه ای ست که غالباً تعداد سیلاب های هر مصراع به‏‎ ‎‏سیزده، چهارده، پانزده و یا حتی شانزده سیلاب می رسد؛ مثال ها: ‏

‏‏ما بندی ایم بندی تقدیر یکدیگر‏

‏‏ما وارثیم وارث زنجیر یکدگر ‏

‏‏بر وزن مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن (14 سیلابی) ‏

‏‏عزیز نو سفر ما بهل که ما چه کسیم‏

‏‏بی تو با تو بیاییم، با که در تو رسیم‏

‏‏بر وزن مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلات (15 سیلابی) ‏

‏‏به نام حادثه پیش از سحر نمازکن امشب‏

‏‏شراع در نفس باد شرطه باز کن امشب‏

‏‏بر وزن مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن (16 سیلابی) ‏

‏‏اگر به کارگیری اوزان کوتاه در مثنوی از سوی پیشینیان با این آگاهی بوده که با توجه به‏‎ ‎‏نوشدن قافیه در هر بیت استفاده از اوزان بلند در این قالب، به گم شدن زنگ قافیه منجر‏‎ ‎‏خواهد شد؛ علی معلم از این مهم نیز بی توجه نگذشته و در کنار وزن های نامعمول در‏‎ ‎‏مثنوی با شیوه ها و ترفندهای گونه گون، انتظار موسیقایی و زنگ قافیه را نیز از دست نداده‏‎ ‎‏است. ‏

‏‏مهم ترین ابزار معلم برای این مهم، استفاده از قافیه های جاندار و با حداکثر اشتراک در‏‎ ‎‏حروف، همچنین گنجاندن چند قافیه در درون یک بیت و نیز توجه عمده به نقش ویژه ی‏‎ ‎‏ردیف بوده است. ‏

‏‏بسنده نکردن به صحت قافیه و طلب اشتراک بیشتر در حروف و موسیقی قوافی، عمدتاًَ‏‎ ‎‏به برخورداری ابیات از قافیه های استوار و استخوان دار منجر شده است؛ تا حتی که در‏‎ ‎‏موارد متعدد، قافیه ها تنها در یک حرف با هم اختلاف دارد: ‏

‏‏مثال ها: ‏

‏‏دم سموم خزان موذیانه در باغ است‏  ‏به باغبان برسان موریانه در باغ است‏

‏‏«کدام جرأت یاغی»‏

‏‏تا عمق دشت جاده رگ تازیانه بود‏ ‏شاید بهار فصل گل رازیانه بود‏

‏‏«ما وارثیم ...»‏

‏
‏‎

‎‏سبو کشان به شراب صراحت افزودند‏ ‏جگر خوران به کباب جراحت افزودند‏

‏‏ از دیگر راه ‍ هایی که معلم برای حفظ زنگ قافیه و انتظام موسیقی در اوزان بلند به کار‏‎ ‎‏گرفته، استفاده از قافیه های درونی در هر دو مصراع یک بیت است: ‏

‏‏باد شمال هروله می کرد راغ را‏ ‏فحل نسیم حامله می‏‏‎‏‏ کرد باغ را‏

‏‏«ما وارثیم»‏

‏‏از باغ اهل وجد چیدم این حکایت‏ ‏با روایان نجد دیدم این روایت‏

‏‏جویند اگر آشفته را نجد جویند‏  ‏گویند اگر ناگفته را در وجد گویند ‏

‏‏«مثنوی هجرت»‏

‏‏در مثنوی های علی معلم، ردیف نه تنها نقش مکمل قافیه، بلکه تقریباً نقشی همطراز با‏‎ ‎‏آن را در القای  موسیقی ایفا می کند. ابیات فاقد ردیف دراین مثنوی ها بسیار اندک هستند و‏‎ ‎‏ردیف های معمولاً بلند نیز همان نقشی را دارند که حداکثر اشتراک حروف در قافیه ها: ‏

‏‏وادی به وادی می روند این کاروان ها‏  ‏تا شهر شادی می روند این کاروان ها‏

‏‏زین مایه تقصیر و عنا شرمنده ماندیم‏ ‏خصمان ما کردند و ما شرمنده ماندیم‏

‏‏«مثنوی هجرت»‏

‏‏از دیگر برجستگی های قابل توجه در مثنوی معلم، زبان حماسی و پهلوانی و لهجه ی‏‎ ‎‏وحشی و بیابانی معلم و همچنین حضور دایمی بینش تاریخی و مذهبی او و بهره گرفتن از‏‎ ‎‏اصطلاحات و مفاهیم عارفانه است؛ او با تلمیحات گوناگون به قصه های پیامبران و تاریخ‏‎ ‎‏صدر اسلامی و همچنین با توسل به دقایق فرهنگ شیعه، همه جا نگرش تاریخی خود را که بر‏‎ ‎‏بنایی از عقیده ی دینی استوار است، باز می نماید و در این نگاه، حادثه ای امروز و فردا را نیز در‏‎ ‎‏ادامه ی آنچه بر پیشینه ی انسان گذشته تفسیر می شود. ‏

‏‏مثلاً در مثنوی طولانی هجرت، جابه جا در یاد کردن تاریخ، از «مایی» یاد می کند که‏‎ ‎‏عمری به قدمت تاریخ انسان دارد و آن جا که سخن از وقایع صدر اسلام است، این «ما» هزار‏‎ ‎‏و چهارصد سال است که در صحنه‏‏‎‏‏ های تقابل حق و باطل حضور دارد. ‏

‏‏ابر و نباریدن، چه رنگ است این چه رنگ است‏

‏ ‏تیغ و نبریدن چه ننگ است این چه ننگ است‏

‏‏یاد شهیدانی که در بدر آرمیدند‏

‏ ‏نامردم آزردند و مردی آفریدند‏

‏
‏‎

‎‏یاد احد یاد بزرگی ها که کردیم‏

‏ ‏آن پهلوانی ها سترگی ها که کردیم‏

‏‏شبگیر ما در روز خیبر یاد بادا‏

‏ ‏قهر خدا در خشم حیدر یاد بادا‏

‏‏کو آن بلند آوازگی ها چیرگی ها‏

‏ ‏استیزه چون شمس و قمر با تیرگی ها... ‏

‏‏اینک مثال هایی در بیان دیگر ویژگی ها و عناصر شعری معلم: ‏

‏‏وحشی بودن زبان و واژگان که با ترکیب ها و کلمات نرم، اعتدال می یابد: ‏

‏‏چه دلنشین چه سبکبار می برد ما را‏  ‏به آن کجا که جلودار می برد ما را... ‏

‏‏به میهمانی لطف و نیاز ناز و غرور‏ ‏به باغ های شهادت به صخره های سرور‏

‏‏از خشونت ترکیب «صخره های سرور» با واژه های نرمی چون میهمانی لطف و نیاز و ناز‏‎ ‎‏کاسته شده است. ‏

‏‏لهیب شهوت دشنه نگاه تشنه ی تیغ‏  ‏بلا و شور و شهادت دریغ و درد و دریغ‏

‏‏در این بیت، با تصویر استعاری و تشخص، در ترکیب وحشی و ناملایم «نگاه تشنه ی تیغ»‏‎ ‎‏و متناسب آوردن واژه هایی چون: دشنه، بلا و شهادت و هم حروفی «ش و د» واژه های‏‎ ‎‏حماسی را با آوردن کلماتی عاطفی مانند: دریغ و درد به تعادل رسانده و در نتیجه حماسه و‏‎ ‎‏عاطفه در هم آمیخته است. در این راستا، گاهی حماسه را با عناصری که ویژه ی غزل است‏‎ ‎‏همراه نموده و آمیزه ای از احساس و عاطفه و شور و هیجان پدید آورده است: ‏

‏‏به داغ لاله که در سوک اهل من رویید‏ ‏به خون هر چه شقایق که در چمن رویید‏

‏‏به خشم کوه در گوش آسمان سیلی است‏ ‏به درد باغ که در مرگ عاشقان نیلی است‏

‏‏به ننگ عشق که او را نثار خواهم شد‏ ‏به نام مرگ سحرگه سوار خواهم شد‏

‏‏در بیت میانی همچنین آرایه ی تشخیص و موازنه و مماثله هویداست: ‏

‏‏گاهی، هم حروفی و هم صدایی با هم در بیتی به کار رفته و ارزش موسیقایی کلام به اوج‏‎ ‎‏خود رسیده، به گونه ای که در انگیزش بیشتر عواطف مؤثر افتاده است: ‏

‏‏به خون پاک شهیدان به جان مدهوشان‏ ‏به شور نعره ی مستان به شوق خاموشان‏

‏
‏‎

‎‏هم حروفی ش و هم صدایی الف‏

‏‏که چون به عرش رسیدی پیام ما برسان‏ ‏به سرخوشان مجاور سلام ما برسان‏

‏‏هم حروفی س و ر هم صدایی الف‏

‏‏برو ولیک به مردی و عاشقی سوگند‏  ‏به صبر و صابری و صدق و صادقی سوگند‏

‏‏اشتقاق و تناسب واژه ها و هم حروفی ص‏

‏‏به کار گرفتن شیوه غزل سرایی در مثنوی با بیانی حماسی و عاطفی: ‏

‏‏کسی به طالع مرغان غمگسار مباد‏  ‏وزین هزار یکی در چمن هزار مباد‏

‏‏کسی مباد که ذوق هزار دریابد‏ ‏بهار بیند و مرگ بهار دریابد‏

‏‏ببین به رایت این لاله ها که در باغند‏  ‏که سوره سوره ی سوگند و آیه ی داغند‏

‏‏ببین به بید که زلف از عزا پریشیده است‏ ‏به سرو ناز که دامن ز باغ برچیده است... ‏‎[3]‎

‏‏اشاره به آیات به صورت مستقیم و بدون هیچ تصرفی در آن تلمیحات مذهبی نسبتاً‏‎ ‎‏فراوان و آشکار و معمولی که به آسانی دریافت می شوند: ‏

‏‏شکستگان تو اجر جزیل خود بردند‏ ‏ثواب نامه ی صبر جمیل خود بردند‏

‏‏«صبر جمیل» اشاره به آیه شریف: ‏‏«قال بل سوّلت لکم انفسکم امراً فصبرٌ جمیلٌ و الله‏‎ ‎‏المستعان»‏‎[4]‎

‏‏شبگیر غم بود و شبیخون بلا بود‏ ‏هر روز عاشورا و هر جا کربلا بود‏

‏‏قابیلیان بر قامت شب می تنیدند‏ ‏هابیلیان بوی قناعت می شنیدند‏

‏‏مردی نهان با روح هم پیمان نشسته‏  ‏مردی به رنگ نوح در طوفان نشسته‏

‏‏مردی شکوه شوکت عیسی شنیده‏  ‏موسی صفت بر سینه ی سینا تنیده... ‏

‏‏شبگیر ما در روز خیبر یاد بادا‏  ‏قهر خدا در خشم حیدر یاد بادا‏

‏‏کو آن اباذرهای آشوبی خدایی‏ ‏پیغمبران زهد و آزادی رهایی‏

‏‏عمارها کو زیدها مقدادها کو‏  ‏آن دادگرها در شب بیدادها کو‏

‏‏کو میثم آن خرما فروش نخل طه‏ ‏کو اشتر آن دست علی در روز هیجا‏

‏‏اینک که آیا ضامن من دین و دین است‏ ‏آیا کدامین دست نصرت با حسین است؟‏

‏‏اشارات فقهی، مانند: سواره خواندن نماز در حال ضرورت و یا شکسته خواندن در‏‎ ‎‏سفر: ‏

‏‏نماز را به اشارت سواره می خوانیم‏  ‏مجال نیست که ما تا ستاره می رانیم‏

‏
‏‎

‎‏طلایگان سپه را نوید نیست هنوز‏ ‏مجال نیست که منزل پدید نیست هنوز‏

‏‏نماز را که مجاور نشسته می خواند‏  ‏مسافریم و مسافر شکسته می خواند‏

‏‏اشاره به اصطلاحات عرفان در پیوند مسائل امروزی با زبانی رمز آلود: ‏

‏‏پیر خرابات خدا دیر مغان را‏ ‏بگشاد سرخوش مژدگانی سرخوشان را‏

‏‏یاران سماع راست را آیین ببندید‏ ‏میخانه را با شمع و گل آذین ببندید‏

‏‏چه دلنشین چه سبکبار می برد ما را‏  ‏به آن کجا که جلودار می برد ما را‏

‏‏به آن کجا که در این ناکجا نمی گنجد‏  ‏چو وصف عشق که در لفظ ها نمی گنجد‏

‏‏به آن کجا که کجاها در او گمند همه‏  ‏اگر که جام حقیرند اگر خمند همه‏

‏‏به آن کجا که زمان بی شمار می گذرد‏ ‏نه عمر می رود و نی بهار می گذرد‏

‏‏به آن کجا که نمی گویم و نمی دانی‏ ‏به گل به مل به تبسم به می به مهمانی... ‏

‏‏به مهمانی دریا که بار می گیرند‏ ‏به آن کجا که شهیدان قرار می گیرند‏

‏‏البته باید توجه داشت که به کارگیری اوزان بلند در قالب مثنوی، در ادبیات زورخانه ای و‏‎ ‎‏اشعار پهلوانی و همچنین چاوش خوانی ها وجود داشته و در دوره های اخیر نیز شاعرانی‏‎ ‎‏همچون نیما یوشیج، شهریار، و عماد خراسانی آثاری به این شیوه پدید آورده اند؛ با وجود‏‎ ‎‏این، استفاده ی گسترده و روشمندی که معلم از این اوزان کرده، سبب شده که به عنوان شاخص ترین چهره و به تعبیری پایه گذار این گونه مثنو ی ها شناخته شود، به گونه ای که روش‏‎ ‎‏او در سرودن مثنوی به سرعت مورد توجه قرار گرفت و شاعران بسیار در اقتدا به او آثاری به‏‎ ‎‏همان سبک و سیاق آفریدند؛ ولی به جرأت باید گفت که هیچ یک از این آثار به کیفیتی که‏‎ ‎‏معلم در شعر خود نشان داده، نزدیک نشده اند. ‏

‏‏نمونه های پیروی از شیوه ی مثنوی سرایی معلم را می توان در چند مثنوی حمید‏‎ ‎‏سبزواری، یکی دو مثنوی یوسف علی میرشکاک در قلندران خلیج، پاره ای از مثنوی های‏‎ ‎‏پرویز بیگی در غریبانه، مثنوی شهیدان سروده ی حسن حسینی و مثنوی های یک دو تن‏‎ ‎‏دیگر جست و چنان که گفتیم با وجود این پیروی ها، اشعار معلم، بهترین نمونه ی شیوه ای که‏‎ ‎‏خود پایه گذاری کرد، باقی ماند.‏‎[5]‎

‏‏پیشتر بیان شد که علی معلم از نبوغ شعری خاصّی برخوردار است و شعرش جزالت و‏‎ ‎‏محکمی ویژه ای دارد؛ اما گاهی غرابت لفظ و تعسّف که زاییده ی جزالت بیش از حد و‏‎ ‎‏گستردگی دایره ی دانش اوست، باعث شده که سخن وی قابل فهم همگان نباشد؛ ‏‎[6]‎‏ البته‏‎ ‎
‏‎

‎‏استفاده ی فراوان از تعابیر مهجور نیز عاملی در پیچیدگی اشعار او شده است، این موضوع به‏‎ ‎‏ویژه در غزل های او مشهود است:‏

‏‏گرفته خون عاشقان رکاب باغچه ها‏  ‏فتاده آتش گل در کتاب باغچه ها‏

‏‏ز سرد مهری شب های شهر بی آواز‏  ‏به بوی صبح برآشفته خواب باغچه ها‏

‏‏ز تنگ چشمی دهقان، خشم در رگ گل‏ ‏به جوش آمده خون مذاب باغچه ها‏

‏‏به برگ برگ شقایق به داغ لاله شکفت‏ ‏شکوفه فاجعه در اضطراب باغچه ها‏

‏‏نگاه کن که چه سان طفره می رود گلچین‏ ‏به جرم چیدن گل از جواب باغچه ها‏

‏‏ز بینوایی ما بلبلان شهر غریب‏   ‏سیاه مست شدند از شراب باغچه ها‏

‏‏معلما گل آتش برآید از دهنم‏  ‏اگر به تیغ نبرند آب باغچه ها‏‎[7]‎

‏‏در این غزل، گرچه از تشبیهات تازه ای چون: آتش گل و کتاب باغچه ها و استعاراتی نو‏‎ ‎‏همچون: رکاب باغچه ها، خواب باغچه ها، رگ گل، خون مذاب باغچه ها و ... به ویژه در‏‎ ‎‏پایان مصراع ها بهره گرفته و با حداکثر استفاده از هم حرفی در سراسر غزل و به خصوص‏‎ ‎‏هم حرفی «چ» در بیت (5) و هم حرفی «ب» در دو بیت پایانی حالت موسیقایی مطلوبی‏‎ ‎‏پدید آورده است، اما زبان نمادین و کم بودن قرینه های راهنما و غریب بودن ترکیبات‏‎ ‎‏تشبیهی و استعاری، شعر را به صورتی دور از فهم درآورده است. گرچه غالب غزل تا‏‎ ‎‏حدودی این نکات را برمی تابد و گاهی بر حسن غزل می افزاید، اما به هر حال، در این قالب‏‎ ‎‏و به ویژه در مثنوی هایش می تواند با بهره گیری از بیانی صمیمانه تر، پیوند خود را با‏‎ ‎‏خوانندهتقویت نماید، چنان که برخی شواهد از اشعارش بیان کننده ی این موضوع است: ‏

‏‏ای کاروانی را مسافر نام کرده‏  ‏ما را پرستوی مهاجر نام کرده‏

‏‏دانی که مرغان مهاجر نقشبندند‏ ‏در غربت ار آزاد اگر نی در کمندند‏

‏‏دانی که مردان مسافر کم شکبیند‏  ‏گر در زمین گر آسمان هر جا غریبند‏

‏‏دانی غریبان را دماغ رنگ و بو نیست‏  ‏در سینه های تنگشان ذوقی جز او نیست‏

‏‏دانی که در غربت سخن ها عاشقانه ست‏  ‏این قصه را با من بخوان باقی فسانه ست‏

‏‏انتقاد دیگر در قلمرو سهل انگاری های تعمدی معلم در قلمرو وزن و قافیه است؛ علی‏‎ ‎‏معلم، گویا چندان در قید این نظر اهل عروض نیست که ساقط شدن حرف «ع» از لفظ، مجاز‏‎ ‎‏شمرده نمی شود: «کم از دو هفته نه من دیدم عاشقان دیدند»‏

‏‏و نیز با وجود رعایت آن همه لزوم مایلزم در قافیه، گاه در قافیه بندی عیناً خود را مقید به‏‎ ‎
‏‎

‎‏قواعد نمی بینند و بیشتر نتیجه ی کاربردی قافیه مورد توجه اوست. ‏

‏‏می گفت قطره نیست نه انسان نه من نه تو‏ ‏آن گاه نامه کرد به احسان به من به تو‏

‏‏تکرار این موارد در مثنوی هایش، پس از دفتر «رجعت سرخ ستاره» نشان می دهد که‏‎ ‎‏معلم در این موارد ظاهراً همان حقی را که بسیاری از بزرگان پیشین - از جمله مولوی – برای‏‎ ‎‏خود قائل بودند، او نیز برای خود قائل است؛‏‎[8]‎‏ و این همه بیانگر عظمت انقلاب اسلامی و‏‎ ‎‏تأثیر عمیقی است که بر روح شاعران و نویسندگانی چون علی معلم نهاده و استعدادهای‏‎ ‎‏بالقوه ی آنان را به فعلیت رسانده تا جایی که توانسته اند پهلو به پهلوی شاعران بزرگ متقدم‏‎ ‎‏پیش آیند و گاهی به سبب انگیزه های انقلابی، در حماسه سرایی های عشق آلود فراتر روند‏‎ ‎‏و گوشه های از روح بزرگ امام را بنمایانند. ‏

‏‏* * *‏

‏
‏‎

‎‏ ‏

‏‏منابع و مآخذ‏

‏‏ ‏

‏‎

‎