تماشای زخمهای متبرک نگاهی به تحول سبک شعر در انقلاب اسلامی

‏‏تماشای زخمهای متبرک‏‏ نگاهی به تحول سبک شعر در انقلاب اسلامی‏

‏‏□ غلامرضا کافی‏

‏‏خلاصه ی مقاله‏

‏‏این نوشتار نظر به اهمیت تحولات اجتماعی و شکل گیری جریان های ادبی، ابتدا به‏‎ ‎‏مرور تحولات اجتماعی و پدیده های ادبی ادوار مختلف شعر فارسی تا قبل از‏‎ ‎‏انقلاب اسلامی پرداخته و سپس با ذکر نمونه هایی، تأثیر انقلاب اسلامی در تغییر‏‎ ‎‏سبک شعر و شکل گیری جریان ادبی خاص این پدیده ی اجتماعی مورد بررسی قرار‏‎ ‎‏گرفته است. ‏

‏‏یک امشبی که در آغوش ماه تابانم‏

‏        ‏ز هر چه در دو جهان است روی گردانم‏

‏‏بگیر دامن خورشید را دمی ای صبح‏

‏        ‏که مه نهاده سر خویش را به دامانم‏

‏‏هزار ساغر آب حیات خوردم از آن‏

‏        ‏لبان و همچو سکندر هنوز عطشانم‏

‏‏خدای را که چه سری نهفته اندر عشق‏

‏        ‏که یار در بر من خفته، من پریشانم‏

‏‏ندانم از شب وصل است یا ز صبح فراق‏

‏        ‏که همچو مرغ سحرگاه من غزلخوانم‏

‏‏هزار سال اگر بگذرد از این شب وصال‏

‏       ‏ز داستان لطیفش هزار دستانم‏‎[1]‎

‏‏بخش اول:‏

‏‏مروری بر پدیده های اجتماعی و جریانهای ادبی از قرن چهارم تا انقلاب اسلامی‏

‏‏همیشه کاوشهای ادبی بدان جهت که دقیقتر و بهتر صورت گیرد و نقد و بررسی و ارزیابی‏‎ ‎‏آثار آفرینشی آن به صلاح و صحت نزدیکتر باشد با بررسی احوالات اجتماعی روزگار‏‎ ‎
‏‎

‎‏صاحب اثر همراه بوده است. ‏

‏‏پیرامون تأثیر و تأثر متقابل تحولات اجتماعی و جریانهای ادبی سه نظر وجود دارد: ‏

‏‏اول: اینکه تحولات اجتماعی و جریانهای ادبی دارای تأثیر و تأثر متقابل هستند. غرض این‏‎ ‎‏است که برخی تحولات اجتماعی یک جریان ادبی خاص را به دنبال دارند و گاهی اوقات،‏‎ ‎‏جریانهای ادبی البته حاد، سبب تحول اجتماعی می شوند. ‏

‏‏دوم: یک نظر افراطی در باب جریان های ادبی معتقد است که جریان های ادبی، تحولهای‏‎ ‎‏اجتماعی را در پی داشته اند و در این باره حکم به اکثر و اغلب آنها داده می شود. ‏

‏‏سوم: نکته ‍ای که از نظر نگارنده ی این سطور معقول و پذیرفته است و اندک استقرایی در‏‎ ‎‏حوزه ی ادبیات، آن را اثبات می کند این است که پدیده های اجتماعی و تحولات سیاسی،‏‎ ‎‏سازنده ی جریان های ادبی اند. یا شاید بتوان گفت که پدیده های اجتماعی همیشه یک جریان‏‎ ‎‏ادبی را در پی دارند که مضمون و محتوای این تحول سیاسی یا اجتماعی را در خود دارند. ‏

‏‏البته بیان این نکته به معنی انکار یا نادیده گرفته کارکرد ادبیات نیست. چرا که انتظاری که‏‎ ‎‏از ادبیات می رود، رواج و تبیین کار آمد یک اندیشه یا تحول اجتماعی می باشد، نه خلق آن از‏‎ ‎‏ابتدا. کما اینکه در این خصوص نیز – اگر چه بسیار اندک - نمونه هایی داریم. به عنوان مثال‏‎ ‎‏جریان سیاسی حزب توده در «ایران» که مدت زمان زیادی نیز از آن نمی گذرد، اگر چه خلقاً‏‎ ‎‏کار شاعران و نویسندگان نبود، اما تبیین و رواج آن توسط ادبایِ نشان شده آنچنان با توانایی‏‎ ‎‏و سرعت انجام گرفت که آن را به آفرینش از سوی ایشان نزدیک کرد!‏

‏‏اینک با توجه به حکمی که در بند «نکته سوم» صادر شده سیری مجمل در ادوار‏‎ ‎‏گذشته ی ادب پارسی را پی می گیریم، تا هر چه بهتر به اثبات آن برسیم و از همین رو‏‎ ‎‏جریان های ادبی را در تأثیر از پدیده های اجتماعی نشان دهیم: ‏

‏‏یک -‏‏ ادب پارسی که آغازش به زحمت به قرن سوم می رسد، در قرن چهارم و پنجم، دوران‏‎ ‎‏طفولیت خود را با کامروایی تمام، در بارگاه پادشاهان مقتدر می گذراند. پس شعر شاعران‏‎ ‎‏نواخور و برخوردار، شعری فرحناک و شادمانه خواهد بود و این طرب و طراوت تا‏‎ ‎‏بدانجاست که شاعر «عاشق» بر معشوق حکم می راند و برتری می جوید و گاه به تهدید و‏‎ ‎‏ارعاب او نیز بر می خیزد: ‏

‏‏ای پسر گر دل من کرد همی خواهی شاد‏  ‏از پس باده مرا بوسه هم باید داد‏‎[2]‎

‏‏فرخی سیستانی‏

‏
‏‎

‎‏و شعر طربناک و شادمانه طبعاً نازش شاعر را نیز مضمون خواهد داشت: ‏

‏‏ای آنکه همی قصه ی من پرسی هموار‏

‏        ‏گویی که چگونست بر شاه ترا کار‏

‏‏چیزی که همی دانی بیهوده چه پرسی‏

‏        ‏گفتار چه باید که همی دانی کردار‏

‏‏کاری است مرا نیکو و حالی ست مرا خوب‏

‏        ‏با لهو و طرب جفتم و با کام و هوا یار‏

‏‏از فضل خداوند و خداوندی سلطان‏

‏        ‏امروز من از دی به و امسال من از پار ‏

‏‏با ضیعت بسیارم و با خانه ی آباد‏

‏       ‏با نعمت بسیارم و با آلت بسیار‏

‏‏هم با رمه ی اسبم و هم با گله ی میش‏

‏       ‏هم با صنم چینم و هم با بت تاتار‏

‏‏میران و بزرگان جهان را حسد آید‏

‏        ‏زین نعمت و زین آلت و زین کار و ازین بار‏‎[3]‎

‏‏دو -‏‏ با پایان گرفتن دوران اقتدار پادشاهی چون «سلطان محمود» که خواسته یا ناخواسته‏‎ ‎‏شاعر پروری می کرد و تقسیم دولت و تشکیل حکومتهای کوچک و دون آوازه در سالهای‏‎ ‎‏پایانی قرن پنجم و نیز راهیابی تفکرات صوفیانه و عرفانی و حالات و اصطلاحات خاص این‏‎ ‎‏قوم به حوزه ی ادب فارسی که از قرن دوم و سوم و به طور اغلب در «آنسوی دجله» پدید‏‎ ‎‏آمده بود؛ دو اثر نمایان در جریان ادبی قرن ششم برجای گذاشت: ‏

‏‏اول اینکه فقدان دربار مقتدر تا حدودی شعر را از دربار جدا کرد و عدم پذیرش این نوع‏‎ ‎‏شعر کم کم به کوتاه شدن قالب نیز انجامید و دوم اینکه رویکرد شاعران به عرفان و تصوف،‏‎ ‎‏روحیه ی انزوا را نیز در آنان به وجود آورد و رقت قلب و گرایش به مضمون های درون گرایانه‏‎ ‎‏و انتزاعی، قالب غزل را فراوانی بخشید و لطائف تجرد اندیشی تا میزان قابل توجهی جان‏‎ ‎‏مایه ی این قالب شد. ‏

‏‏توبه ی شاعرانی همچون «ناصر خسرو» و «سنایی» دلیل خوبی بر مدعای رویکرد‏‎ ‎‏شاعران به درون گرایی در این عصر است. در راستای همین مطلب است که «سنایی»، شاعر‏‎ ‎
‏‎

‎‏تائب، سروده است: ‏

‏‏ای دل مولای عشقی یاد سلطانی مکن‏  ‏در ره آزادگان بسیار ویرانی مکن‏

‏‏همره موسی و هارون باش در میدان عشق‏  ‏فرش فروعنی مساز و فعل هامانی مکن‏

‏‏پیش یأجوح هوی سد سکندر وار باش‏ ‏ور جناب جویی غلو اندر جهانبانی مکن‏‎[4]‎

‏‏سه -‏‏ در دو قرن هفتم و هشتم که آوازه ی جهانسوز دارد، با حمله ی سهمناک ترکهای مغولی‏‎ ‎‏که از فرهنگ و تمدن بی بهره بودند و چندین سال نوری با روشنایی فرهنگ و ادب فاصله‏‎ ‎‏داشتند بنیان اجتماعی ایران قدیم بسیار سست گردید و روحیه ی مردم چنان در هم شکست‏‎ ‎‏که تا قرنها پس از آن به حالت اول خویش برنگشت و آثار آن خرد شدن غرور ملی و مذهبی‏‎ ‎‏تا امروز روزگار باقی است. قتل عام مردم که دامن شاعران، ادبا و اندیشمندان را نیز گرفت،‏‎ ‎‏بنیان ادب را بسیار سست کرد و اندک شاعرانی نیز که از این مهلکه جان بدر برده بودند با‏‎ ‎‏توجه به پیش زمینه ی قبلی در لاک انزوا خزیدند و به خانقاه خلسه و عزلت پناه بردند. ‏

‏‏این عصر اگر چه عصر طلایی ادب فارسی است و سه قطب بزرگ ادب یعنی حضرت‏‎ ‎‏مولانا، سعدی و حافظ را در خود دارد، اما چنان است که گویی با پس از خود پیوند نخورده‏‎ ‎‏است. فرهنگ سوزی این عصر آنچنان دوره ی پس از خود را تحت تأثیر قرار داده است که‏‎ ‎‏عنوان غم انگیز «خاتم العرفا» یا «خاتم الشعرا» با گذشت کمتر از یک قرن در ادب فارسی‏‎ ‎‏خاطر آزار اهل تحقیق ودوستداران شعر و عرفان می شود. ‏

‏‏چهار -‏‏ در قرن نهم با از بین رفتن آثار و کتب، بی توجهی به ادب فارسی و تشتت خاطر‏‎ ‎‏فرزانگان و بهت و حیرت حاصل از حمله ی «تموچین» تا غارت «تیمور لنگ»، حیات مفتخر‏‎ ‎‏و فرزانه ی شعر پایان یافت و شأن آن تا عوام زیستی محض نزول کرد و رفته رفته طبقات‏‎ ‎‏پایین جامعه ضمن انجام حرفه و کسب خویش به فن شاعری نیز دل دادند  و ادب فارسی از‏‎ ‎‏جامعه ی فاخر ادیبا نه عریان شد. گاه به کارگاه نمدمالی درآمد و گاه ذهن چاقو سازی را تیز کرد. گهگاه بغض استخوان در گلوی «قصاب» شکست و پاره ای اوقات با درزی و سوزنی و‏‎ ‎‏سقا هم نشین شد و بازار ادب سخت بی اعتبار افتاد. و به قول شاعری، شاید در همین عصر؛ ‏

‏‏بسکه اهل حرفه در فکر سخن افتاده اند‏

‏‏«آبکش» سقا تخلص کرد و درزی، سوزنی‏

‏‏پنج -‏‏ این وضعیت در قرن دهم نیز ادامه دارد و با فاصله گرفتن از عصر طلایی شدیدتر نیز‏‎ ‎‏می شود. اما یک تحول اجتماعی دیگر وجه تمایز این قرن با دوره ی قبل و بلکه با دوره های‏‎ ‎
‏‎

‎‏قبل از خود است و آن، تشکیل حکومت شیعی صفویه است. نوادگان عارف فرزانه‏‎ ‎‏«صفی الدین اردبیلی» که از اقبال عمومی مردم برخوردار بود، با تفکر خاص شیعه گری،‏‎ ‎‏دولت مقتدری را پدید آوردند که این تفکر خاص سبب دو پدیده ی ادبی بود: ‏

‏‏اول اینکه این پادشاهان مذهبی اگر چه به هنر و علم خصوصاً هنر معماری و علوم شرعی‏‎ ‎‏عنایت داشتند اما شاعران و مدیحه سرایی ایشان را نمی پسندیدند و تنها به شعر مذهبی و‏‎ ‎‏مرثیه و منقبت ائمه اطهار و معصومین(علیهم السلام) اقبال نشان می دادند و همین امر سبب‏‎ ‎‏شد تا «مرثیه سرایی» که پیش از این به طور اتفاقی در ادبیات پیدا می شد، حضوری قابل‏‎ ‎‏توجه یابد و به عنوان یک «نوع ادبی» نام و نشانی به خود گیرد و شاعر قهار مرثیه، «محتشم‏‎ ‎‏کاشانی» از این موهبت به حشمت و جلال جاودانگی برسد. ‏

‏‏و اما دیگر نکته؛ ناکامی شاعران از راهیابی به دربار صفویه از یک سو و اقبال پادشاهان‏‎ ‎‏«هندی»، حتی آن ها که مالک یک ایالت کوچک بودند از سوی دیگر، خیل شاعران پارسی‏‎ ‎‏گو را به دیار «ادویه و جادو» گسیل داشت. طبعاً تفاوت زبانی و مکانی و همچنین حضور‏‎ ‎‏اندیشه ها و تفکرهای متعدد و متفاوت در آن سرزمین باید سبک معمول شعر را تغییر‏‎ ‎‏می داد که چنین نیز شد و «سبک هندی» با ویژگی های خاص خود در ادب فارسی شکل‏‎ ‎‏گرفت. ‏

‏‏شش -‏‏ حضور شاعران طراز اول در هند، عرصه را بر شاعران نا فرهیخته و عوام پرداز در‏‎ ‎‏ایران فراخ کرد و تفریط ایشان، شعر را ملعبه کوچه و بازار و قدری معتبر تر از این دو،‏‎ ‎‏قهوه خانه، کرد. بنابراین افراط در تجرد پردازی، کشف معنی بیگانه، انتزاعی گویی و پرواز‏‎ ‎‏در کران های دور دست خیال در قرن یازدهم پاسخی به این «وقوع گرایی» عوامانه بود. و‏‎ ‎‏عکس العمل آن تفریط دویست ساله! و این افراط چنان بالا گرفت که شعر را از درک فضلای‏‎ ‎‏ادب نیز دور ساخت و سبب شد تا نه بر بنیان های زمانی و مکانی و تحولات اجتماعی بلکه‏‎ ‎‏در نشستی از سر آگاهی و در واقع برای مبارزه با افراط مغلق گویی، تصمیم بر تغییر سبک‏‎ ‎‏گرفته شود که موفق هم نبود. ‏

‏‏هفت -‏‏ سرانجام با پیدایش جریان های روشنفکری در جامعه ی خاوری و حضور‏‎ ‎‏سلطه جویانه ی استعمارگران در کشورهای بازمانده از صنعت، از جمله ایران، و همچنین‏‎ ‎‏ناتوانی پادشاهان این عصر (قاجاریه) سبب شد تا متفکران شاعر و شاعران مبارز‏‎ ‎‏خونین ترین دوران مبارزه ی شعر را رقم بزنند و کارسازی تیغ شعر به وضوح تمام برسد که از‏‎ ‎
‏‎

‎‏آن به دوران شعر مشروطیت تعبیر می شود. ‏

‏‏هشت -‏‏ بالاخره اینکه تبادل فرهنگی ایران با کشورهای غربی که زاییده ی یک تحول‏‎ ‎‏اجتماعی بود و آشنایی اندیشمندان و ادبای ایران با ادبیات غرب سبب شد تا بزرگترین‏‎ ‎‏تحول ادبی قرن در شعر فارسی صورت پذیرد. و آن چیزی جز پیدایش سبک و سیاق جدید‏‎ ‎‏شعر که بعداً عنوان «شعر نو» را یافت، نبود. ‏

‏‏البته در کنار این قالب جدید که بحث و جدلهای فراوان را سبب شد و دوستان و دشمنان‏‎ ‎‏زیاد یافت، جریان معمول شعر به همراه پیدایش یک قالب جدید به نام چهارپاره که پیش از‏‎ ‎‏شعر نو متولد شده بود همچنان ادامه یافت که در بخش دوم این مقال به دلیل اهمیت ارزیابی‏‎ ‎‏پنج دهه ی قبل از انقلاب از سال هزار و سیصد به بعد، پیرامون آن سخن خواهد رفت. ‏

‏‏بخش دوم‏

‏‏انقلاب اسلامی و تحول سبک شعر‏

‏‏یک -‏‏ در چهار دهه ی قبل از انقلاب اسلامی دو جریان شعری وجود دارد که در موازات‏‎ ‎‏یکدیگر حرکت می کنند. یکی «نوگرایی» که تازه متولد شده است و با آن برخوردی دوگانه‏‎ ‎‏می شود. برخی آن را تنها راه تنفس شعر و ادامه حیات ادب فارسی می دانند و بعضی نیز آنرا‏‎ ‎‏خصم سابقه ی ازل شعر می دانند و از در ستیزش درآمده اند. در کنار این، شعر با رعایت‏‎ ‎‏موازین کهن و اکثراً در قالب غزل، دوستداران و جانبداران خاص خود را دارد. قالب‏‎ ‎‏«چهار پاره» یا «دو بیتی پیوسته» که در پایان دوره ی شعر مشروطیت ظهور کرده است به‏‎ ‎‏عنوان حلقه و پیوندی در میان این دو جریان حضوری نسبتاً خوب دارد. سایر قالبهای شعری‏‎ ‎‏کم و بیش منسوخ شده اند و از «مثنوی» طرح کم رنگی باقی مانده است. ‏

‏‏دو -‏‏ در جریان «کهن گرایی» این چند دهه، اگر چه گهگاه به غزلهای دل انگیزی تحت تأثیر‏‎ ‎‏نوگرایی های آغاز شده بر می خوریم و شاعرانی همچون «رهی معیری» و «شهریار» شهرتی‏‎ ‎‏نسبی کسب کرده اند، اما کهنگی و تکرار مضامین و گهگاه افراط در نفسا نیات، اهمیت ادبی‏‎ ‎‏آن را به شدت تحت تأثیر قرار داده است و اهل تحقق از آن روی تافته اند. ‏

‏‏از شاعران نام آشنا تر این جریان می توان به کسانی همچون: بهادر یگانه، اکبر دلفی، نیاز‏‎ ‎‏کرمانی، غلامحسین وجد ی، پژمان بختیاری، علی اشتری، علی اطهری کرمانی، معینی‏‎ ‎‏کرمانشا هی، مهرداد اوستا، مشفق کاشانی، عماد خراسانی، امیری فیروزکوهی، هوشنگ‏

‏
‏‎

‎‏ابتهاج، حمیدی شیرازی، مهدی سهیلی و ... اشاره کرد. ‏

‏‏پرداخت حسی زمینی و ملاحظه ی نفسانیات یکی از مضمونهای فراگیر این جریان‏‎ ‎‏است: ‏

‏‏آن فتنه که چون جلوه ی مهتاب تنی داشت‏

‏‏نازکتر از اندیشه ی من پیرهنی داشت‏‎[5]‎

‏‏«سعید نیاز کرمانی»‏

‏‏شبی همرهت گذر به سوی چمن کنم‏

‏‏زتن جامه برکنم زگل پیرهن کنم‏

‏‏به قهرم گذاشتی، مرا با تو آشتی‏

‏‏به تقدیم جان نشد به تسلیم تن کنم‏

‏‏برو دوش و سینه را به لبهات بسپرم‏

‏‏سپید شکوفه را کبود سمن کنم‏‎[6]‎

‏‏«سیمین بهبهانی»‏

‏‏تکرار مضمون و استفاده از واژه ها، ترکیبات، اصطلاحات و حتی حس عاریتی شاعران پیشین‏‎ ‎‏ویژگی ناخوشایند این جریان است: ‏

‏‏شب این سر گیسوی ندارد که تو داری‏

‏‏آغوش گل این بوی ندارد که تو داری‏

‏‏نرگس که فریبد دل صاحب نظران را‏

‏‏این چشم سخنگوی ندارد که تو داری‏‎[7]‎

‏‏«رهی معیری»‏

‏‏گویند مخور باده که در شرع حرام است‏

‏‏چیزی که در این شهر حلال است کدام است؟‏

‏‏خوانند کرم خانه خراب از چه نرنجم‏

‏‏عمری است مرا، کنج خرابات مقام است‏

‏‏در گریه بود شیشه و در خنده بود جام‏

‏‏وین گریۀ شیشه سبب خنده ی جام است‏‎[8]‎

‏‏«محمد علی مصباحی عبرت»‏

‏
‏‎

‎‏خراب بادۀ نابیم و مست بانگ رباب‏

‏‏خراب تر ز دل ما کسی ندیده به خواب‏

‏‏خرابی دل عشاق عین آبادی است‏

‏‏مباد میکده خالی ز رهروان خراب‏

‏‏اگر زمن نشنیدی بخوان ز دور قدح‏

‏‏نوشته است که برخیز و عمر را دریاب‏‎[9]‎

‏‏«حامد کرمانی»‏

‏‏سه -‏‏ با طرز نویی که علی اسفندیاری (نیما یوشیج) بینان نهاد، در موازات کهن گرایی که‏‎ ‎‏شرحش رفت یک جریان شعری دیگر به حرکت درآمد. ‏

‏‏در آغاز کار با این طرح در انداخته، مخالفت ها شد، اما رفته رفته مخاطبان و طرفدارانی‏‎ ‎‏یافت و به دلیل تازگی طرز که طراوت زبان و تازگی مضمون و فضا را نیز با خود داشت از‏‎ ‎‏یک سو و نیز حضور تکرار مکررات و ضعف عمومی پرداختها در جریان کهن گرایی از سوی‏‎ ‎‏دیگر سبب شد تا این شیوه، شایع گردد و توجه شایان یابد. ‏

‏‏باید اذعان داشت که اعتبار ملی شعر با حضور برخی شاعران اندیشمند و مبارز در این‏‎ ‎‏سیاق، در دهه های سی تا پنجاه بر دوش همین طرز تازه بود و می توان در دوران خفقان قبل‏‎ ‎‏از انقلاب حداقل دو شاعر را در میان نو سرایان نشان کرد که تیغ شعر برکشیده بودند و بدین‏‎ ‎‏سبب در حصر و زندان به سر می بردند. البته با نوع تفکر خود که وطن پرستی افراطی و یا‏‎ ‎‏روشنفکری به دور از تشرع بود. ‏

‏‏البته این توضیح ضروری می نماید که در باب خصوصیاتی که در بندهای دو و سه این‏‎ ‎‏بخش برای این دو جریان بیان شد به طور معمول استثناءهایی وجود دارد که به دلیل مؤثر‏‎ ‎‏نبودن، حکم کلی خلاف این مفترقات داده شده است. به عنوان مثال علی رغم رخوت‏‎ ‎‏رمانتیک حاصل از حس زمینی و نیز کهنگی زبان و دور بودن از مدار اندیشه که برای «کهن‏‎ ‎‏گرایی» بیان کردیم، بودند شاعرانی همچون «محمد علی بهمنی» که ضمن حفظ قالب و‏‎ ‎‏سیاق عاشقانه ی غزل، زبان به اعتراض می گشودند و بانگ بر بیداد می زدند و یا در جریان‏‎ ‎‏«شعر نو» بر خلاف تازگی و اندیشه مداری این شیوه، شعر شاعرانی همچون «مشرف آزاد» و‏‎ ‎‏«فریدون مشیری» از کهنگی زبان رنج می برد. ‏

‏
‏‎

‎‏ویژگی های شعر انقلاب‏

‏‏بر اساس این باور که هر پدیده ی اجتماعی یک جریان ادبی را در پی دارد؛ و با عنایت به‏‎ ‎‏اینکه خوانندگان این جستار از «انقلاب» و جوانب آن آگاهند، تنها جریان ادبی این پدیده ی‏‎ ‎‏اجتماعی را نه از باب تحقیق و تدقیق، که از سر ارادت نگاه می کنیم. ‏

‏‏در واقع با بیان ویژگی های شعر انقلاب، تفاوت شعر این مقطع با دهه های قبل به خوبی‏‎ ‎‏نشان داده می شود و همین ویژگی‏‏‎‏‏ هاست که سبک شعر انقلاب را شکل می دهد و نیز همین‏‎ ‎‏خصوصیات، تحول سبک شعر را بعد از انقلاب سبب شده است. ‏

‏‏الف) ویژگی های زبانی و ساختاری‏

‏‏1 - الف) تازگی زبان و گستره ی واژگانی: ‏

‏‏تلاش برای تازگی زبان، همزاد تغییر فرد در جریان «نوگرایی نیمایی» است که یکی از دلایل‏‎ ‎‏موفقیت آن رویکرد مردم به این شیوه می باشد. اما در شعر انقلاب این طراوت و تازگی زبان‏‎ ‎‏را در حالی مشاهده می کنیم که قالب همان قالب کهن است و این، وجه موجه و بارز شعر‏‎ ‎‏پس از انقلاب است. ‏

‏‏به این نمونه ها دقت کنید: ‏

‏‏رقص گل دوش چنان برد ز سر هوش نسیم‏

‏‏که دریده ست در این معرکه تن پوش نسیم‏

‏‏به زیارتگه خاک آمده زوار بهار‏

‏‏تنگه ی دهکده آکنده ز چاووش نسیم‏

‏‏خفته در دره ی انبوه علف سایه ی کوه‏

‏‏می چرد آهوی مهتاب در آغوش نسیم‏‎[10]‎

‏‏«نصرالله مردانی»‏

‏‏شب است و باغچه های تهی ز میخک من‏

‏‏و بوی خاطره ها در حیاط کوچک من‏

‏‏حیاط خلوت من از سکوت سرشار است‏

‏‏کجاست نغمه ی غمگینت ای چکاوک من؟‏

‏‏به سکه سکۀ اشکم تو را خریدارم‏

‏‏تویی بهای پس اندازهای قلک من‏‎[11]‎

‏‏«سعید بیابانکی»‏

‏
‏‎

‎‏آنکه با پای نسیم از شب این خانه گذشت‏

‏‏مهربان آمد و آرام و صمیمانه گذشت‏

‏‏با تن سبز سپیدار چه پیوندی داشت‏

‏‏آنکه با قامت سبز از بر گلخانه گذشت‏

‏‏پشت این پنجره شطی است ز آیینه و نور‏

‏‏از دل اینهمه خورشید که بر شانه گذشت‏‎[12]‎

‏‏«حمدالله رجایی بهبهانی»‏

‏‏2 - الف) افزونی قالب غزل: ‏

‏‏قالب زیبای غزل در طول ادوار مختلف شعر رونق چشمگیری داشته است و در دو سه‏‎ ‎‏دهه ی قبل از انقلاب اگر چه ملول تکرار مضامین و کهنگی زبان بود اما همچنان به حیات‏‎ ‎‏خود ادامه داد تا به انقلاب پیوست و روحی تازه در آن دمیده شد. ‏

‏‏از فراوانی قالب غزل همین بس که از میان ده تن از شاعران طراز اول انقلاب (به لحاظ‏‎ ‎‏سابقه در شعر انقلاب) تنها یک نفر به قالب «مثنوی» و یک نفر به «شعر نو» التفات نشان‏‎ ‎‏داده اند. شاعران جوان نیز به طور عمده در این قالب شعر سروده اند و باید گفت اصولاً‏‎ ‎‏شاعران انقلاب به قالب های «کلاسیک» بیشتر عنایت داشته اند. ‏

‏‏3 - الف) تجدید حیات «مثنوی»: ‏

‏‏یکی از ویژگی های بارز شعر انقلاب که در واقع باید آن را خدمت این سبک به ادبیات‏‎ ‎‏فارسی نامید، زنده کردن قالب مثنوی است. ‏

‏‏این قالب در دهه های بلافصل قبل از انقلاب به کلی فراموش شده بود و ادبا نیز کمتر فکر‏‎ ‎‏می کردند که بتوان دیگر بار زندگانی سرشار «مثنوی» را به چشم دید!‏

‏‏در این رابطه اگر تمام سهم را به شاعر سترگ و توانمند انقلاب، یعنی «علی معلم‏‎ ‎‏دامغانی» بدهیم به اغراق نرفته ایم و گزاف نگفته ایم! البته سعی دیگرانی همچون «حمید‏‎ ‎‏سبزواری» و «احمد عزیزی» نیز در این راه ستودنی است. اما شیوه ی «معلم» به لحاظ قوت‏‎ ‎‏زبان و بکر بودن فضا، جوانتر ها را نیز به این پرداخت، تحریض کرد که به عنوان مثال به‏‎ ‎‏کارهای نسبتاً موفق «محمد کاظم کاظمی» می توان اشاره کرد. ‏

‏‏رویکرد شعر انقلاب به «مثنوی» تا بدانجاست که پس از گذشت سه - چهار قرن از اتمام‏‎ ‎‏منظومه پردازی، یکی از شاعران انقلاب (حسین لاهوتی صفا)، منظومه ی عاشقانه ای را به‏‎ ‎
‏‎

‎‏نام «ساغر و سامان» پرداخت. ‏

‏‏و اما چند نمونه از مثنوی سرایان انقلاب: ‏

‏‏گریان به آب زهر بشور خنجر مرا‏

‏‏زین کن برادر اسب گران پیکر مرا‏

‏‏دستار من به شیوه ی مرد سفر ببند‏

‏‏چون غنچه ام به صبح شهادت کمر ببند‏

‏‏تیغ تموز بیخ گل راغ می‏‏‎‏‏زند‏

‏‏محنت هنوز بر دل گل داغ می زند‏

‏‏گاه عزیمت است چو گل دل به مرگ نه‏

‏‏فرمان رسید اسب مرا زین و برگ نه‏‎[13]‎

‏‏«علی معلم»‏

‏‏وقت است تا برگ سفر بر باره بندیم‏

‏‏دل بر عبور از سد خار و خاره بندیم‏

‏‏از هر کران بانگ رحیل آید به گوشم‏

‏‏بانگ از جرس برخاست، وای من خموشم‏

‏‏دریا دلان راه سفر در پیش دارند‏

‏‏پا در رکاب راهوار خویش دارند‏

‏‏گاه سفر آمد نه هنگام درنگ است‏

‏‏چاووش می گوید که ما را وقت تنگ است‏‎[14]‎

‏‏«حمید زبزواری»‏

‏‏ای به امید کسان خفته ز خود یاد آرید‏

‏‏تشنه کامان غنیمت! ز احد یاد آرید‏

‏‏سر به سر بادیه بازار هیاهو شده است‏

‏‏سنگ گور شهدا سنگ ترازو شده است‏

‏‏گر چه مرحب سپر انداخته خیبر باقی است‏

‏‏بت مگویید شکستیم که بتگر باقی است‏

‏‏ره دراز است مگویید که منزل دیدیم‏

‏
‏‎

‎‏نیست، این پشت نهنگ است که ساحل دیدیم‏‎[15]‎

‏‏«محمد کاظم کاظمی»‏

‏‏4 - الف) تجربه هایی موفق در رباعی‏

‏‏وزن مطنطن و ایجاز کلام در رباعی، قالب خوبی برای احساس های غلیانی انقلاب و پس از‏‎ ‎‏آن حماسه ی دفاع مقدس و خاطره ی خونبار شهیدان بود؛ به همین سبب رباعی در شعر پس‏‎ ‎‏از انقلاب خصوصاً در دهه ی شصت رونق چشمگیری یافت و حقاً در موضوع جنگ و‏‎ ‎‏خصم ستیزی بسیار کار آمد بود. ‏

‏‏مجموعه ی فراهم آمده ی «رباعی امروز» گواه خوبی بر تجربه های موفق شاعران انقلاب‏‎ ‎‏در این قالب ادبی است. تعداد زیادی از شاعران کهن و جوان انقلاب در این شیوه چالش‏‎ ‎‏کرده اند که از میان آنها می توان به: حسن حسینی، قیصر امین پور، وحید امیری، سلمان‏‎ ‎‏هراتی، و میرهاشم میری اشاره کرد: ‏

‏‏کس چون تو طریق پاکبازی نگرفت‏

‏‏با زخم نشان سرفرازی نگرفت‏

‏‏زین پیش دلاورا کسی چون تو شگفت‏

‏‏حیثیت مرگ را به بازی نگرفت‏‎[16]‎

‏‏«حسن حسینی»‏

‏‏نوشیدن نور ناب کاری ست شگفت‏

‏‏این پرسش را جواب کاری ست شگفت‏

‏‏تو گونه ی یک شهید را بوسیدی‏

‏‏بوسیدن آفتاب کاری ست شگفت‏‎[17]‎

‏‏«قیصر امین پور»‏

‏‏مهمان ضیافت خطر هیچ نداشت‏

‏‏هنگام که می رفت سفر هیچ نداشت‏

‏‏گمنام ترین شهید را آوردند‏

‏‏جز پاره ای از عشق دگر هیچ نداشت‏‎[18]‎

‏‏«وحید امیری»‏

‏‏5 - الف) آفرینش قالب «غزل مثنوی» و «مثنوی چهار لختی»: ‏

‏
‏‎

‎‏«غزل مثنوی» عبارت است از یک مثنوی بلند که گهگاه به ضرورت محتوا، قالب به غزل‏‎ ‎‏تغییر می کند و دوباره به مثنوی باز می گردد. ‏

‏‏البته واژه ی «آفرینش» شاید برای قالب «غزل - مثنوی» صحیح نباشد و منظور رواج آن‏‎ ‎‏در شعر انقلاب است، چرا که در منظومه های عاشقانه ی پیشین نیز ردپایی از آن دیده شده‏‎ ‎‏است. به عنوان نمونه در منظومه «شیرین و فرهاد» (وحشی بافقی) ؛ آنجا که «فرهاد» زبان به‏‎ ‎‏غزل می گشاید، تا وصف دلبری «شیرین» کند، با حفظ وزن، قالب به غزل تبدیل می شود و‏‎ ‎‏پس از پایان غزل به مثنوی بر می گردد. همچنین در منظومه «جمشید و خورشید» چنین آمده‏‎ ‎‏است: ‏

‏‏نهاد آن صورت دلبند در پیش‏

‏‏به زاری این غزل می خواند با خویش: ‏

‏‏گوییا این نقش بی جان صورت جان من است‏

‏‏نقش بیجانش مخوان کان نقش جانان من است‏

‏‏می دمد جانی و هر دم بلبل جان در قفس‏

‏‏می کند فریاد کاین بوی گلستان من است‏

‏‏صورتی در پیش دارم خوب و می دانم کنون‏

‏‏صورت جمعیت حال پریشان من است‏

‏‏ملک بگشاد راز صورت خواب‏

‏‏یکایک باز گفت آن شب به مهراب‏‎[19]‎

‏‏«سلمان ساوجی»‏

‏‏اما پس از انقلاب این «قالب» افزونی یافت و قطعاً باید آن را از ویژگی های ساختاری‏‎ ‎‏شعر انقلاب شناخت چرا که اندک نمونه هایی مانند آنچه در بالا آمد، هرگز این قالب را‏‎ ‎‏مبرهن نکرده بود و در ذهن ادیبان جا نداده بود. شاعران مثنوی سرای انقلاب از جمله «علی‏‎ ‎‏معلم» و «محمد کاظم کاظمی» در این خصوص تجربه هایی دارند که موفق بوده است.‏‎ ‎‏همچنین شاعران جوان به فراوانی آن را دنبال کرده اند که با انتشار آثارشان به صورت‏‎ ‎‏مجموعه بهتر می توان سند داد: ‏

‏‏... سفره باید کرد اما علم رفتن را‏

‏‏روضه باید خواند تا آب بر دشمن را‏

‏
‏‎

‎‏الغرض در همه ی قافله یک مرد نبود‏

‏‏یا اگر هم بود شایسته ی ناورد نبود‏

‏‏همه یخهای جهان را همه را سنجیدیم‏

‏‏مثل دلهای فرو مرده ی ما سرد نبود‏

‏‏رنج اگر هست نه از جاده که از ماندن هاست‏

‏‏ورنه سرباخته را زحمت سردرد نبود‏

‏‏آه از آن پیکار کز هیبت دشمن ما را‏

‏‏طبل و سرنا  و رجز بود و هماورد نبود‏

‏‏یادگار - آن علم سوخته را - گم کردیم‏

‏‏آخرین آتش افروخته را گم کردیم ... ‏‎[20]‎

‏‏«محمد کاظم کاظمی»‏

‏‏اما «مثنوی چهار لختی» چنان است که شاعر به جای آنکه دو مصراع را قافیه کند چهار‏‎ ‎‏مصراع را با یک قافیه می آورد و تأثیر گذاری شعر بدین سبب بیشتر می شود: ‏

‏‏من از بی باوران شبهه دورم‏

‏‏شکوه باورم ایمان - غرورم‏

‏‏تغافل در تغافل در حضورم‏

‏‏مرید سیدی از آن نورم‏

‏‏من آن صیدم که در دستش اسیرم‏

‏‏مرید آن شکوه دلپذیرم‏

‏‏اطاعت را چنان در می پذیرم‏

‏‏که گر تیغم زند دستش نگیرم... ‏‎[21]‎

‏‏«غلامرضا کافی»‏

‏‏باز بوی بهار می آید‏

‏‏عطر گیسوی یار می آید‏

‏‏سایه ای در غبار می آید‏

‏‏بوی آن تکسوار می آید‏

‏‏فتنه هر چند خصم تحریک است‏

‏
‏‎

‎‏جاده هر چند موی باریک است‏

‏‏آسمان گرچه فتنه تاریک است‏

‏‏صیحه آمد که صبح نزدیک است...‏‎[22]‎

‏‏نکته: البته این قالب در جایی دیده نشده است و این شاید بهانه ای شد تا به نام نگارنده ی‏‎ ‎‏مقاله ثبت افتد. ‏

‏‏6 - الف) تسامح در برخی سنت ها‏

‏‏با توجه به نوآوریهای متعدد در ساخت شعر و قالبهای آن، برخی از شاعران انقلاب تسامح‏‎ ‎‏در سنت را پیشه کردند که از جمله ی آن می توان به عدم رعایت نوشتار در قافیه و بسنده‏‎ ‎‏کردن به آوا «مثلاً قافیه کردن باز با اعتراض یا حیات با انضباط) و تجربه ی اوزان غیر معمول‏‎ ‎‏اشاره کرد: ‏

‏‏پر از غروب شدم واکنید پنجره ها را‏

‏‏که آفتاب بروبد غبار آینه ها را‏

‏‏چه سرنوشت غریبی: بهار و فاصله و باغ‏

‏‏دلم گرفته برایت، دلم گرفته بهارا!‏

‏‏در این سکوت لبالب به من پناه ده ای عشق‏

‏‏به من که باختم امشب تمام قافیه ها را‏‎[23]‎

‏‏«سید علی میرافضلی»‏

‏‏7 - الف) عدم توجه به موجهای نو: ‏

‏‏این بند در واقع ویژگی شاعران انقلاب است نه شعر پس از انقلاب و جای کاوش فراوان‏‎ ‎‏دارد تا علل عدم توجه این سخن پردازان به شعر نیمایی و سپید و موجهای مختلف آن‏‎ ‎‏بازشکافته گردد. در این مجال چند دلیل، آن هم نه چندان شکافته، بیان می شود: ‏

‏‏1 - از آنجا که پدیده‏‏‎‏‏ ی اجتماعی انقلاب خود ریشه در سنت داشت بسیار طبیعی بود تا‏‎ ‎‏شاعرانی که به جریان ادبی این تحول منسوب اند گرایش به سنت در شعر داشته باشند. ‏

‏‏2 - بزرگان شعر نیمایی و سپید عموماً روشنفکرانی رفاه زده و نامتعهد بودند که شاعر‏‎ ‎‏دردمند متعهد و محروم انقلاب، نزدیک شدن به آنان و مشی هنری شان را اکراه داشت. ‏

‏‏3 - پدیده ی شورانگیز انقلاب آن هم در بدو امر، زبانی سترگ و حماسی را می خواست‏‎ ‎‏تا حضور روشنگرانه خود را با صلابت تمام فریاد کند و این از قالب نوپا و گسیخته ی «شعر‏‎ ‎
‏‎

‎‏به اصطلاح روز» بر نمی آمد. ‏

‏‏البته عرصه چندان هم از «نوگرایی قالب»، تهی نیست و اگر چه شاعری از سخن سرایان‏‎ ‎‏انقلاب را نمی توان یافت که به طور مطلق «نوگرایی» کرده باشد اما هستند کسانی که در کنار‏‎ ‎‏پایبندی به سنت، در این شیوه نیز طبع آزموده اند و آثار شایان توجهی ارائه داده‏‏‎‏‏ اند که از آن‏‎ ‎‏میان می توان به آثار «علی موسوی گرمارودی»، «قیصر امین پور»، «حسن حسینی» و‏‎ ‎‏«محمدرضا عبدالملکیان» اشاره کرد.‏‎[24]‎

‏‏ب - ویژگی های درونی (مضمون و جان مایه) ‏

‏‏1 - ب) رجز و حماسه: ‏

‏‏آشوب فراگیر، مردمی، دین مدارانه و شور انگیز انقلاب چنان بود که قفل سکوت از زبان‏‎ ‎‏همگان گشود. خاصه شاعران که زبان همگانند. پس بی شک یکی از جان مایه های شعر‏‎ ‎‏انقلاب خصوصاً در سالهای آغازین باید رجز و حماسه می بود. از دیگر سو آغاز جنگ و‏‎ ‎‏مقاومت جانانه ی مردم، حضور این مضمون را بسیار تشدید کرد: ‏

‏‏من واژگون من واژگون من واژگون رقصیده ام‏

‏‏می بی سر و بی دست و بی پا در خواب خون رقصیده ام‏

‏‏میلاد بی آغاز من هرگز نمی داند کسی‏

‏‏من پیر تاریخم که بر بام قرون رقصیده ام‏‎[25]‎

‏‏«نصرالله مردانی»‏

‏‏باز می خواند کسی در شیهه ی اسبان مرا‏

‏‏منتظر استاده در خون چشم این میدان مرا‏

‏‏رنگ آرامش ندارد این دل دریایی ام‏

‏‏می برد سیلابها تا شورش طوفان مرا‏‎[26]‎

‏‏«حسین اسرافیلی»‏

‏‏2 - ب) ستم ستیزی‏

‏‏با توجه به روح ظلم ستیز انقلاب که از اندیشه والای حضرت امام(س) در مبارزه با هر گونه‏‎ ‎‏ستم و تعدی نشأت می گرفت، شاعر انقلاب نیز به این دریافت نزدیک شده و با تیغ شعر هر‏‎ ‎‏گونه ستم و ستمگری را نشانه می رود. حمایت از مردم مظلوم فلسطین شاید اولین مدار‏‎ ‎‏چرخش ذهن شاعر ستم ستیز انقلاب به حساب بیابد: ‏

‏
‏‎

‎‏آه ای قدس‏

‏‏پشت تریبونها گنجشکها نشسته اند‏

‏‏و من تنها می توانم بگریم‏

‏‏گاه برای تو‏

‏‏گاه عراق، گاه سریناگار، گاه افغانستان ... ‏

‏‏باد در میان نی ها می پیچد‏

‏‏و صدای «حسام الدین» در رگهایم جاری می شود‏

‏‏ای قدس عزیز... ‏‎[27]‎

‏‏«محمد حسین جعفریان»‏

‏‏ای هر کجا دام‏

‏‏وی هر زمان کین‏

‏‏بشکوه ای خاک فلسطین‏

‏‏از سرزمین چشم هر سو برگشاده‏

‏‏افسوس افسوس‏

‏‏در پنجه ی مهمان ناخوانده فتاده‏

‏‏کابوس کابوس ... ‏‎[28]‎

‏‏«مهرداد اوستا»‏

‏‏3 - ب) صبح و سحر و بیداری:‏

‏‏انقلاب، یک صبح خونین بود که از پس شبی دیجور چهره گشاده و این سحر بیداری، بسیار‏‎ ‎‏ارزشمند و مغتنم است بر شاعر دردمندی که تمام شب را در زنجیر مویه کرده است! پس‏‎ ‎‏سزاست که صبح و سحر و بیداری، حضوری چشمگیر با الفاظ و معنا در شعر انقلاب داشته‏‎ ‎‏باشد: ‏

‏‏شکفته بر لب مشتاق من ترانه ی صبح‏

‏‏که مرغ جان برسانم به آشیانه ی صبح‏

‏‏به سینه بسته گل انتظار حجله ی شوق‏

‏‏که سر زند زکبود افق جوانه ی صبح ... ‏‎[29]‎

‏‏«سمیندخت وحیدی»‏

‏
‏‎

‎‏از شرق عشق آمد برون پیری به سیمای سحر‏

‏‏جوشیده با نور یقین، پوشیده شولای سحر‏

‏‏خم ولا پرجوش از او، دیوانه عقل و هوش از او ‏

‏‏ما مست نوش و نوش از او، او مست صهبای سحر‏‎[30]‎

‏‏«محمد خلیل جمالی»‏

‏‏بخوان سرود شهادت به نام بیداری‏

‏‏که میر قافله دارد پیام بیداری‏

‏‏طلایه دار فلق آمد از کرانه ی نور‏

‏‏کشید تیغ ظفر از نیام بیداری‏‎[31]‎

‏‏«نصرالله مردانی»‏

‏‏4 - ب) حضور مذهب و نمادهای آن: ‏

‏‏از آنجا که انقلاب اسلامی ایران بر شالوده ی استوار مذهب بنا شد و بانی آن عالم‏‎ ‎‏جامع الاطراف شریعت بود و از اقبال مردم و جایگاه خاص مذهب برخوردار بود؛ جریان‏‎ ‎‏ادبی این دوره، جان مایه و مضمون غالب را از دریای بی کران شریعت حقه و مذهب شریف،‏‎ ‎‏آریه ی خود کرد. ‏

‏‏واژگان، اصطلاحات و معناهای بلند درج شده در قرآن، حدیث معصومین، دعاها و‏‎ ‎‏زیارات و سخنان عالمان دین به فراوانی در شعر این دوره حضور دارد. مناقب و مراثی‏‎ ‎‏خاندان حضرت رسول (ص) به طور پرداخته و فرهیخته در شعر شاعران پدیدار گشت. این‏‎ ‎‏حضور، که با فخامت و فراوانی همراه است چنان است که کمتر شاعری از شاعران انقلاب‏‎ ‎‏را می توان یافت که در منقبت سروده ای نداشته باشد، و این در حالی است که پیش از این‏‎ ‎‏مرثیه و منقبت سرایی به شاعرانی خاص که توفیق نصیب بودند منحصر می شد و دیگران‏‎ ‎‏یکی دو اثر به جهت درج در طلیعه ی دیوان، در توحید یا توصیف حضرت رسول (ص) و‏‎ ‎‏امیر مؤمنان (ص) و یا نیایش می سرودند!‏

‏‏در میان موضوعات مختلف و نمادهای متعدد، نماز و احکام دین، فرهنگ عظیم‏‎ ‎‏عاشورا، توصیف ائمه خصوصاً حضرت حجت (عج)، وصف قرآن، مقام حضرت امام(س)،‏‎ ‎‏رهبری و ولایت و شهید و شهادت از بسامد بالاتری برخوردارند. ‏

‏‏انتشار مجموعه های متعدد با مضمون شخصیتهای مذهب به عنوان نمونه ویژه نامه های‏‎ ‎
‏‎

‎‏شب شعر عاشورا در چهارده جلد، خود دلیل دیگری بر پرداختن به این مضمون و موضوع‏‎ ‎‏گرانسنگ است: ‏

‏‏گل سرخ و سپید کوچک ما‏

‏‏اصغر ما، شهید کوچک ما‏

‏‏ارتفاع حماسه را تیغ است‏

‏‏جنگنجوی رشد کوچک ما‏‎[32]‎

‏‏«فرید طهماسبی»‏

‏‏دوست دارم صدات کنم، تو هم منو نگا کنی‏

‏‏من تو رو نیگات کنم، تو هم منو صدا کنی‏

‏‏می شه کنج حرمت گوشه ی قلب من باشه‏

‏‏می شه قلب منو مثل گنبدت طلا کنی‏‎[33]‎

‏‏«سهیل محمودی»‏

‏‏کرده پیوند تو مستغنی از افلاک مرا‏

‏‏نیست با عشق تو از درد جهان باک مرا‏

‏‏در گلستان وجود از خط زیبایی تو‏

‏‏افتخاری است گل آیه‏‏‎‏‏ ی «لولاک» مرا‏‎[34]‎

‏‏«خلیل عمرانی»‏

‏‏به آرزو، به تصور به خواب می ماند‏

‏‏به پرسشی که ندارد جواب می ماند‏

‏‏به روح عاصی آتش، به طبع سرکش عشق‏

‏‏به قلب پر طپش انقلاب می ماند‏‎[35]‎

‏‏«فاطمه راکعی»‏

‏‏5 - ب) شعر مقاومت‏

‏‏هشت سال قصه ی خونین جنگ و مقاومت مقدس ایران تازه از انقلاب برآمده، مدت زمان‏‎ ‎‏زیادی بود تا شعر مقاومت در ادبیات انقلاب شکل گیرد. ‏

‏‏تشجیع بر مقاومت، شهید و شهادت، فرماندهی حضرت امام(س)، بسیجیا ن عاشق و‏‎ ‎‏بی باک، جانبازان عزیز، غمگنانگی فرزندان شهدا، آزادگان سرافراز، قصه ی جنگ و‏‎ ‎
‏‎

‎‏خونریزی، آوارگی مرزنشینان، ویرانی شهرها، صلابت رزمندگان، آرزوی شیرین شهادت و‏‎ ‎‏سرانجام بازگشت پلاک و جامه ای از شهیدان شعله ور از آتش عشق، دستمایه های خوبی‏‎ ‎‏برای مضمون پروری بود که شاعران انقلاب از آن بهره ی تمام بردند و آثار بسیار موفقی ارائه‏‎ ‎‏دادند. حضور این اشعار چنان در جامعه ی ما گسترده است که این نوشتار را از شاهد آوردن‏‎ ‎‏بی نیاز می کند اما طبق سنت معمول چند مورد ذکر می شود: ‏

‏‏آهسته از غبار گذشتند‏

‏‏یاران بردبار گذشتند‏

‏‏مثل نسیم بی خود و سرمست‏

‏‏از سیم خاردار گذشتند‏‎[36]‎

‏‏«عبد الجبار کاکایی»‏

‏‏یادگار از تو همین سوخته جانی است مرا‏

‏‏شعله از تست اگر گرم زبانی است مرا‏

‏‏به تماشای تن سوخته ات آمده ام‏

‏‏مرگ من باد که اینگونه توانی است مرا‏‎[37]‎

‏‏«ساعد باقری»‏

‏‏ای تبسم آبی، سبز پوش علیین‏

‏‏از بهشت می آیی، پیش ما کمی بنشین‏

‏‏بعد از این در این بازار، ضرب عشق باید زد‏

‏‏هم به نام «خرازی» هم به نام «زین الدین»‏‎[38]‎

‏‏«علیرضا قزوه»‏

‏‏پسر م این بسیجی کوچک دوست دارد بزرگتر باشد‏

‏‏چفیه ای و پلاک و تسبیحی، دوست دارد که چون پدر باشد‏

‏‏پشت پشتی پناه می گیرد گاه هم ایست می دهد ما را‏

‏‏اسم شب «کاروان خورشید» است رد شود هر که با خبر باشد‏‎[39]‎

‏‏«پروانه نجاتی»‏

‏‏هر کس که عزیزی به سفر داشته باشد‏ ‏از حال دلم خوب خبر داشته باشد‏

‏‏از آن که اسیرش شده آزاد بپرسید‏ ‏کز حال اسیرم چه خبر داشته باشد‏‎[40]‎

‏‏«کیومرث عباسی»‏

‏
‏‎

‎‏6 - ب) تعبیرات و اصطلاحات عرفانی: ‏

‏‏همخوانی و همجواری و شاید تلفیق مذهب و عرفان، با توجه به بنیان انقلاب که مذهب‏‎ ‎‏است و نیز نزدیک بودن به شعر و شاعران با مفهوم گسترده ی عرفان سبب شد تا شعر انقلاب‏‎ ‎‏با تعبیرات و اصطلاحات عرفانی گره بخورد و پیوند عمیق برقرار کند. ‏

‏‏توجه به نام برخی از مجموعه شعرهای شاعران انقلاب از جمله «شبلی و آتش»،‏‎ ‎‏«تبسم های شرقی»، «کفشهای مکاشفه» و یا تخلص بعضی از شاعران (کامل - احمد عزیزی)‏‎ ‎‏نشان از حضور تعبیرات و اصطلاحات عرفانی در شعر این دوره دارد. ‏

‏‏واژگان و اصطلاحاتی همچون نام عرفای مشهور، خانقاه، خلسه، اشراق، جذبه، حال و‏‎ ‎‏مقام تهجد، عزلت، معراج، ملکوت، ذکر، قبض و بسط که بسامد قابل توجهی دارند، همه و‏‎ ‎‏همه اثبات این مدعاست: ‏

‏‏ما را خوش است سیر سکوتی که پیش روست‏

‏‏گشت و گذار در ملکوتی که پیش روست‏

‏‏تجریدی از طراوت گلهای مریم است‏

‏‏این سفره ی معطر قوتی که پیش روست‏

‏‏بگذار با ترنم مستانه بگذرد‏

‏‏این چند کوچه تا جبروتی که پیش روست‏‎[41]‎

‏‏«زکریا اخلاقی»‏

‏‏ای بلوغ شاخه ها در اشتهای ما تصرف کن‏

‏‏از میان سبزه ها سیب تجلی را تعارف کن‏

‏‏چون شقایقهای صحرایی پریم از روشن اسرار‏

‏‏ای اشارتهای نرگس باز هم ما را تصرف کن‏

‏‏روزه دار مذهب ذوقیم اگر افطار نزدیک است‏

‏‏انبساط سفره ی نانهای قدسی را تعارف کن‏‎[42]‎

‏‏«زکریا اخلاقی»‏

‏‏7 - ب) گرایش به سبک هندی‏

‏‏گرایش به سبک هندی در شعر معاصر که به دلیل تازگی های این شیوه خصوصاً در زبان‏‎ ‎‏«بیدل» صورت گرفت، اندکی به قبل از انقلاب بر می گردد که شاعرانی همچون «رهی‏‎ ‎
‏‎

‎‏معیری»، «امیری فیروزکوهی» و «سهراب سپهری» به طور تلفیقی از آن بهره جستند و این‏‎ ‎‏گرایش نزد برخی از شاعران انقلاب شایع تر گشت و «علی معلم» شاعر نام آشنای انقلاب که‏‎ ‎‏خود به شدت تحت تأثیر شعر هندی از نوع «بیدل»، است در مطلع مجموعه ی شعرش‏‎ ‎‏(رجعت سرخ ستاره) آورده است: ‏

‏‏بر سخن قالب نشد چون ما معلم تا کسی‏

‏‏ریزه خوار خوان «عبدالقادر بیدل» نشد ‏

‏‏«احمد عزیزی» و برخی شاعران شرق ایران (خراسان) به بهره گرفتن از تعابیر، واژگان و‏‎ ‎‏ترکیبها ی خاص آن شیوه، علاقه ی خود را به این طرز شگفت و زیبا نشان داده اند. ‏

‏‏در کنار آنچه به عنوان نشانه های تحول سبک شعر پس از انقلاب اسلامی ذکر شد باید‏‎ ‎‏کثرت شاعران را نیز، که حضور اندیشه های متعدد و تحولهای ساختی و درونی گوناگون را‏‎ ‎‏سبب می شود، در نظر داشت. ‏

‏‏برخی از مطالب این نوشته جای باز شکافی و شرح بیشتر دارد که باشد برای مجالی‏‎ ‎‏بیشتر و قلمی قابل. والسلام‏

‏‏* * *‏

‏‏ ‏

‎

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‎

‎