طنز در ادبیات انقلاب اسلامی

‏‏طنز در ادبیات انقلاب اسلامی‏

‏‏□ تیمور غلامی‏

‏‏خلاصه ی مقاله‏

‏‏این مقاله پس از اشاره به حضور مؤثر طنز در هنر و ادبیات انقلاب اسلامی، به ذکر‏‎ ‎‏نمونه هایی از حضور طنز در آثار شاعرانی چون مرحوم سلمان هراتی، علیرضا قزوه،‏‎ ‎‏محمد رضا عبد الملکیان، حسن حسینی و صدرا ریحانه پرداخته و در خاتمه به ذکر‏‎ ‎‏نمونه هایی از وجود طنز در کلام رزمندگان به عنوان طنز در فرهنگ جبهه پرداخته‏‎ ‎‏است. ‏

‏‏مقدمه‏

‏‏طنز، مقوله ی بسیار گسترده ای است که در بسیاری از هنر ها وارد شده است و در ادبیات‏‎ ‎‏داستانی و شعر نیز گستره ی بسیار دارد. ‏

‏‏ارزیابی طنز در بستر ادبیات انقلاب کار مشکلی است و شاید این مقاله آنگونه که ایجاب‏‎ ‎‏می کند نتوانسته باشد از عهده کار برآید. ولی به جهت بکر بودن مقال، این سختی و شاید‏‎ ‎‏گستاخی را به خود هموار نموده ام. ‏

‏‏این تحقیق بیشتر به اشعار طنز اختصاص دارد چرا که طنز در برخی موقعیت ها از طرف‏‎ ‎‏شاعران انقلاب جدی تر گرفته شده و از طرف دیگر، بسیاری از این اشعار در ذهن عموم‏‎ ‎‏وجود دارد و این مسأله امکان آن را ایجاد می کند که حتی بدون ذکر اشعار، درباره ی آنها‏‎ ‎‏صحبت کرد. ‏

‏‏البته گرایش های طنز در ادبیات داستانی انقلاب و در آثار نویسندگانی مانند سید یاسر‏‎ ‎‏هشترودی، کاوه بهمن، سید مهدی شجاعی، باقر رجبعلی و ... بازتاب جدی داشته است.‏‎ ‎‏همچنین برخی آثار سینمایی انقلاب از جمله «از کرخه تا راین» آقای حاتمی کیا از‏‎ ‎‏نمادی ترین فیلم های زمان ماست که طنز به معنای واقعی و راستین در آن موج می زند.‏‎ ‎‏طنزی تلخ و گزنده و در عین حال طنزی دینی و انقلابی. اما همانطور که گفته شد این نوشتار‏‎ ‎‏سعی دارد به حضور گرایش های طنز در ادبیات شعری انقلاب بپردازد. ‏

‏
‏‎

‎‏طنز در شعر سلمان هراتی‏

‏‏زنده یاد سلمان هراتی با جسارت و جرأت بسیار، آن حریم کذایی و سنگین شعر و شعور‏‎ ‎‏زمان خود را شکست. فضایی که به علت تکرار، رخوت زده شده بود. او با استفاده از الفاظ‏‎ ‎‏عامیانه و سادگی و صداقت در روایت و بیان، به زبان و بیانی تازه دست یافت که هیچگاه‏‎ ‎‏بیش از چند نفر نتوانستند به آن دست یابند. ساختار بیان او آمیخته از بیانی اجتماعی،‏‎ ‎‏سیاسی و نمادین است و بهره گیری عمیق او از فرهنگ جبهه عمیق ترین نکته در شعر سلمان‏‎ ‎‏است. دو مجموعه ی «از آسمان سبز» و «دری به خانه ی خورشید» در عین حالی که شعرند،‏‎ ‎‏نقد نیز هستند. نقد اجتماع، زمان، سیاست، کوچه، خیابان و ... ‏

‏‏طنز در نظر سلمان به گونه ای دیگر تعریف می شود. به گونه ای بدور از تعاریف‏‎ ‎‏معمولش. این طنز برخی اوقات در زبان سلمان به هجوی مردمی می گراید. طنز سلمان در‏‎ ‎‏بیشتر موارد طنزی است اجتماعی و سیاه که کفه ی اعتراض و انتقاد در آن سنگینی می کند. و‏‎ ‎‏در چنین محیطی است که سلمان می سراید: ‏

‏‏من فرزند مظلوم توام/ نه پاپیون می زنم/ و نه پیپ می کشم/‏

‏‏مثل تو ساده/ که هیچ کنفرانس رسمی او را نمی پذیرد/‏

‏‏و شعر من/ عربده جانوری نیست/‏

‏‏که از کثرت استعمال ماری جوانا دهان باز کرده باشد‏‎[1]‎

‏‏این مرثیه دنیای امروز است: ‏

‏‏دنیایی که/ انجمن حمایت از حیوانات دارد/ اما انسان/‏

‏‏پا برهنه و عریان می رود/ و در زکام دفن می شود/‏

‏‏برای دنیایی که زیست شناسان رمانتیکش/‏

‏‏سوگوار انقراض نسل دایناسورند/‏

‏‏دنیایی که در حمایت از نوع خویش/ گاو شده است.‏‎[2]‎

‏‏و شاید مرثیه ای است برای انسان: ‏

‏‏برای انسان 135/ انسان نیم دایره/ انسان لوزی/‏

‏‏انسان کج و معوج/ انسان واژگون/ و انسانی که/‏

‏‏در بزرگداشت جنایت هورا می کشد/ و سقوط را/ با همان لبخندی که بر سرسره می نشیند/ جاهل است.‏‎[3]‎

‏
‏‎

‎‏صداقت و سادگی بیان شاید گاهی این طنزها را (و یا حتی مرثیه ها را) تا حدودی از اصل‏‎ ‎‏ادبی خود به دور انداخته است. طنزهایی که با نمونه های دهه ها و سده های پیشین برابری‏‎ ‎‏نمی کند، اما امتیازهایی نسبت به آنها دارد. نخستین امتیاز این است که جمعی و اجتماعی اند‏‎ ‎‏و به صرف تفنن بیان نشده اند که خود ویژگی قابل توجهی است. و دیگر حضور طنز در کلام‏‎ ‎‏اجتماعی و سیاسی و در دست نویسنده و شاعری است که وجودش مملو از درد است و‏‎ ‎‏باکی ندارد که حتی این دردها را از صافی طنز بگذراند زیرا که در باور او تأثیرش دو چندان‏‎ ‎‏خواهد شد و به حق نیز همین گونه شد. ‏

‏‏حتی شاعر با همین بیان صمیمی با خدای خود نیز این گونه صحبت می کند. ‏

‏‏دریغا از تو به جز نامی/ هیچ نمی دانم/ از این پنجره/‏

‏‏که پیش روی من نشانده ای/ یک شب به خانه من بیا/ خدا!/‏

‏‏دل سرما زده ام را/ در قطیفه ای از نور بپوشان/‏

‏‏دیشب یک سبد/ پر سیاوشان از باغ تو چیدم/‏

‏‏و برای این دل مسموم جوشاندم/ تا بیایی.‏‎[4]‎

‏‏تقسیم بندی آثار طنزی سلمان‏

‏‏نخست اشعاری که در کلیت خود، ساختار طنزی دارند. آثار سلمان در این بخش عبارتند از: ‏

‏‏از آسمان سبز: ‏

‏‏از بی خطی تا خط مقدم/ دنیا در باتلاق تقلب/‏

‏‏یک قلم ناسزا به محتکر، قربتا الی الله‏

‏‏دری به خانه ی خورشید: ‏

‏‏من هم می میرم - زمزمه جویبار - عید در دو نگاه - ‏

‏‏زمستان قرن بیستم‏

‏‏قسمت دیگر شامل اشعاریست که رگه هایی از طنز در کلمه یا کلام دارند و یا از‏‎ ‎‏خصیصه ها و فن آوریهای مورد استفاده در طنز بهره می برند. ‏

‏‏از آسمان سبز: ‏

‏‏بر قله های انتظار - صبح انعکاس لبخند توست - ترانه های بعثت سبز هزاره آوار -‏‎ ‎‏جریمه - در خلوت بعد از تشییع - با آفتاب صمیمی - آب در سماور کهنه‏

‏
‏‎

‎‏دری به خانه خورشید: ‏

‏‏دوزخ و درخت گردو - نیایش واره ها - جمهوری گل محمدی - افسردگی - هدیه -‏‎ ‎‏ناگهان بهار - پاسخ یک نامه - تدفین مادر بزرگ‏

‏‏گذشته از موارد بالا گاه به هجوهای اجتماعی بر می خوریم که اعتراضی هنری اند بر آنچه‏‎ ‎‏که هست: ‏

‏‏در شب های پنهان کیانند/ که در حضور، مهربان می زیند. /‏

‏‏و در پنهان دشنه بر دل سنگینشان می سایند/ ‏

‏‏دستانتان به مرگ بیانجامد. /‏‎[5]‎

‏‏فرجام سخن‏

‏‏همانگونه که ذکر شد سلمان جزو کسانی است که جرأت و جسارت آنرا داشت که از‏‎ ‎‏صورت پرستی به معنا انگاری در شهر روی آورد و در این میان بی محابا لغات و تعبیراتی‏‎ ‎‏نامأنوس را به دایره ی شعر وارد کرد. هر چند که این کار توسط کسانی چون فروغ فرخزاد‏‎ ‎‏کم و بیش صورت گرفته بود. کلماتی چون: ‏

‏‏خورجین - پاپیون - پیت - ماری جوآنا - ضعیفه - کالوخ - دایناسور - قطیفه - عربده ی جانور - مجمع الجزایر گلها - خوک های خوش سلیقه‏

‏‏هر چند که برخی از این تعبیرات و کلمات حتی در ساختار شعری نیز به درستی جا‏‎ ‎‏نیفتاده اند اما شاید خود شاعر نیز از این جهت خیلی دل نگران نبوده است. کثرت وفور‏‎ ‎‏برخی از تعبیرات عامیانه گواه آن است که این سبک را شاعر عمداً اختیار کرده است. ‏

‏‏و زمین را/ که در باتلاق تقلب بازیگوشی می کند/ تشر می زنیم‏‎[6]‎

‏‏زنهار که ما/ برای رضایت آفتاب/ به شب تشر زده ایم‏‎[7]‎

‏‏تشر زد به تالاب های زمینگیر.‏‎[8]‎

‏‏از نکات جالبی که می شود اشاره نمود «کاریکلماتورهای» زیبا و لفظ پردازی های جالب است‏‎ ‎‏که در زبان او وجود دارد: ‏

‏‏چگونه می توان با این همه تفاوت بی تفاوت ماند؟‏‎[9]‎

‏‏از بی خطی تا خط مقدم.‏‎[10]‎

‏‏آن نگاه کن سرزنش چه نتیجه بلندی دارد وقتی فروتن باشیم.‏‎[11]‎

‏
‏‎

‎‏باید به زور سر نیزه با صلح آشتی کرد.‏‎[12]‎

‏‏لطفا لطفتان را به نفتالین بیالایید‏‎[13]‎

‏‏الحق که مثل موشی از نوع موش کور لاجرم کور خواندی‏‎[14]‎

‏‏و تو را با قلب پر از سیمانت به استانبولی می ریزم‏‎[15]‎

‏‏جان من از بی دردی درد می کند. ‏‎[16]‎

‏‏شعری طنز از سلمان ‏

‏‏عید در دو نگاه‏

‏‏طنز در شعر علیرضا قزوه‏

‏‏از میان آثار قزوه طنزی در اشعار و قطعه های زیر مشاهده می شود که گاه کل یک اثر بدین‏‎ ‎‏گونه ارائه شده است و گاه نیز فقط عباراتی طنز آلود در آنها به کار رفته است. ‏

‏‏در روزگار قحطی وجدان - مولا ویلا نداشت - از نخلستان تا خیابان - بر شاخه های تهی - قطار - آخرین ترانه هستی - سؤوال - منظومه از خاک تا ماه‏

‏
‏‎

‎‏نکته ای که در کل می شود بدان اشاره نمود این است که اعتراض و انتقاد شاعر در‏‎ ‎‏بسیاری اوقات مستقیم بازگو می شود و کمتر به شکل هنری آن عرضه می گردد. عصیان‏‎ ‎‏شاعر، عصیان وجدان و روح شاعر است نه طغیان واژه ها. ‏

‏‏این اعتراض و پرخاش مستقیم که به شکل روایی عرضه می گردد، در «زبان سرخ» و «از‏‎ ‎‏نخلستان تا خیابان» به حد اعلای خود می رسد. صداقت و روایت بیان صمیمی شاعر، زیبا و‏‎ ‎‏روح نواز است، اگر چه برخی اوقات نیز ساختار شعر کاملاً نزول می کند و در خاتمه کاملاً به‏‎ ‎‏یک نثر محاوره ای نزدیک می شود: ‏

‏‏ما چقدر زود فراموش شدیم/ باور کنید پیشتر/‏

‏‏بهتر از این بودیم/ بیایید استغفار کینم/‏

‏‏خدا ما را خواهد بخشید‏‎[18]‎

‏‏در مجموعه «شبلی و آتش» طنز کمتر به چشم می خورد اما گاهی حتی در میان اشعار‏‎ ‎‏کلاسیک نیز دیده می شود مانند: ‏

‏‏سپهرم خوشه پروین نداره‏ ‏بهارم ماه فروردین نداره‏

‏‏چه آتشی به پا دست اجل کرد‏ ‏مگه این بی مروت دین نداره‏‎[19]‎

‏‏فرازی از شعر «صدای ما را از بهشت می شنوید»: ‏

‏‏کابل‏

‏‏هفتاد تکه شده است‏

‏‏بر هفتاد نیزه‏

‏‏و شاه ها‏

‏‏چون قارچ‏

‏‏تکثیر می شوند!‏

‏‏احمد شاه‏

‏‏رحمت شاه‏

‏‏برهان شاه‏

‏‏حکمت شاه‏

‏‏رعیت شاه‏

‏‏صادرات کابل‏

‏
‏‎

‎‏پرچم است و شاه‏

‏‏قونیه از شماست‏

‏‏برجیس از شما‏

‏‏مرغ از شما‏

‏‏دیگر تمام کنید!‏

‏‏هورا حراج عشق‏‎[20]‎

‏‏محمد رضا  عبدالملکیان‏

‏‏شعر «خیابان هاشمی» عبدالملکیان به قول برخی معتقدین «در مقطعی از زمان معروفترین‏‎ ‎‏شعر او بوده است»‏‎[21]‎

‏‏خیابان هاشمی شعری است ساده و صمیمی و نگاه اجتماعی و زبان نمادین آن زلال ترین‏‎ ‎‏خصیصه های شعر است: ‏

‏‏خیابان که هیچ گاه «پیتزا» را به خود نپذیرفته است/‏

‏‏خیابانی که مبل در آن نمایشگاهی ندارد/ و ساندویچ فروشیهایش/‏

‏‏همیشه در غربت و کسالب زندگی کرده اند. ‏

‏‏فقط گاهی اوقات تعابیر زیبایی در شعر موج می زند که نقاط قوت آن هستند از جمله: ‏

‏‏خیابانی که هر روز متولد می شود/ خیابانی که هر روز بزرگ می شود خیابانی که پس‏‎ ‎‏از هر حمله/ حجله ها در آن صف می بندند/ و کوچه هایش چراغان می شوند‏

‏‏شاعر سعی کرده است که به این شعر ریتم داستانی با بیان محاوره ای ببخشد با حذف‏‎ ‎‏قسمتی از شعر اینگونه می شود روایت کرد که: ‏

‏‏کوپن 356 تخم مرغ و نگاه می کنم به دستهایم نگاه می کنم/ کوپن 1356/ دستهایم را پنهان می کنم/ خیابان هاشمی لبخند می زند/ آغوش می گشاید/ و به سویم می آید/ و‏‎ ‎‏من / شرمگین و شتابناک/ از خیابان هاشمی می گریزیم/ از پله ها بالا می روم/ به خانه باز‏‎ ‎‏می گردم/ و کوپن 356/ در میان خشم سر انگشانم/ مچاله شده است.‏

‏‏فرازی از شعر «خیابان هاشمی»‏

‏‏خیابان هاشمی ‏

‏‏خیابان مردان کار‏

‏
‏‎

‎‏خیابان دستهای پینه بسته‏

‏‏خیابان زبان سجاده و صبر‏

‏‏خیابان دلشکسته‏

‏‏خیابانی که پس از هر حمله‏

‏‏حجله ها در آن صف می بندند‏

‏‏و کوچه هایش چراغان می شوند‏

‏‏خیابان چراغان‏

‏‏ستاره باران‏

‏‏خیابان شب هفت های فراوان‏

‏‏خیابان اربعینهای مکرر‏

‏‏خیابانی که هر شب جمعه‏

‏‏قرار ملاقاتش را با بهشت زهرا‏

‏‏فراموش نمی کند:‏

‏‏خیابانی که اسرائیل را می شناسد‏

‏‏و رادیویش را گوش نمی کند.‏‎[22]‎

‏‏صدرا ریحانه‏

‏‏«منظومه هشت ساله» «صدرا ریحانه» از مجموعه هایست که علی رغم مشکلاتش گاه به‏‎ ‎‏خلاقیت های ویژه ای دست یافته است. خلاقیت های زبانی که چشمگیر هستند و در نوع‏‎ ‎‏خود زیبا. از جمله: ‏

‏‏«و ثروت برادرانمان‏

‏‏پشت قباله هفت خواهران افتاد».‏‎[23]‎

‏‏زبانی ساده که نه زبان عادی نثر است و نه بیان مستقیم دارد. ولی خلاقیت و ابتکار در آن‏‎ ‎‏موج می زند. ‏

‏‏و شاه در یک میهمانی عظیم‏

‏‏کنار سفره بزرگ ایران‏

‏‏تاریخ آب پز خود را سرو کرد‏‎[24]‎

‏
‏‎

‎‏از هنرهای دیگر شاعر این است که گاهی فضای اجتماعی و بحرانی مقارن انقلاب را به‏‎ ‎‏خوبی نمایانده است. فضایی که سختی و صلابت مردم را به نمایش می گذارد و خاطره آن‏‎ ‎‏جانبازی ها را که بعد از مقاومت های دلیرانه صورت گرفته بود یادآوری می نماید مانند: ‏

‏‏سال طناب کشی و 20 لیتری ها‏‎[25]‎

‏‏استفاده صدرا ریحانه از اسطوره و اشخاص تاریخی گاه زبان و بیانش را بهتر نموده است. ‏

‏‏خسرو پرویز معاصر باشبدیز آهنین‏

‏‏رو به سوی نوادگان هراکلیس نهاد.‏‎[26]‎

‏‏خدایا! خود نویس های ما را آنی به حال خودشان وامگذار‏

‏‏خدایا! عاقبت آفرینش های ادبی ما را ختم به خیر بگردان.‏‎[27]‎

‏‏زبان عاطفی برخی از نوشته ها نیز دست مایه های خوبی برای ترویج این نوشته ها هستند‏‎ ‎‏که گاهی در این مجموعه به چشم می خورد. ‏

‏‏«هنوز وقتی که دختران کوچولو. روی تل های خاک به دنبال هم می دوند. دوست‏‎ ‎‏دارند که عروسک های گم شده خود را صدا کنند.»‏

‏‏«هنوز بیرق های رنگارنگ» «قدمگاه امامزاده عباس» میزبان قدم هایی است که برای‏‎ ‎‏زیارت به هویزه می آیند.»‏‎[28]‎

‏‏از دیگر آثار خوب این کتاب می توان اینها را متذکر شد. ‏

‏‏عمو حسن - همشهری قهرمان - کیسه ی پر دروغ - شهید یک روزه - کوچه های عزادار -‏‎ ‎‏چاقو کش جعفیر. ‏

‏‏فرازی از قطعه عمو حسن: ‏

‏‏ریش‏‎ ‎‏ سفیدهای جبهه، چراغ روشن سنگرها و خاکریزها هستند.‏

‏‏این پیر مردها، گازهای شیمیایی را با گلاب خنثی می کنند و ترکش های دشمن را با‏‎ ‎‏آهنربای نقل و نبات بی اثر می سازند. ‏

‏‏یکی از این پیر مرد ها «عمو حسن» است. ‏

‏‏عمو حسن در کربلای 5 محاسن سفیدش را با خون حنابست و در سایه اندوه بچه هایی که‏‎ ‎‏دستهایشان حنائی بود، به خواب ابدی فرو رفت تا شلمچه بخندد و بچه هایش یک قدم به‏‎ ‎‏کربلا نزدیک تر شوند.‏‎[29]‎

‏
‏‎

‎‏حسن حسینی و دو مجموعه ی «براده ها» و «حمام روح»‏

‏‏حسن حسینی یکی از شاعران و نویسندگان زمان ماست که تعهد و هنرمندی را توأمان دارد.‏‎ ‎‏مجموعه «براده ها» حاصل ژرف اندیشهای شاعرانه و حکیمانه ای است که شاعر داشته‏‎ ‎‏است. در این مجموعه سخن از بسیاری چیزهاست. سخن از شعر، شاعر، نقاد، هنرمند، و‏‎ ‎‏حتی وجود و سرشت آزمند و حریص. و روش بیان آن زبانی است تصویری و تلگرافی که با‏‎ ‎‏ایجاز هر چه تمام و با صراحتی کامل به مقصود خود دست یازیده است. ‏

‏‏براده هایی از «براده ها»‏

‏‏اخلاق، جاده هنر است و تکنیک مرکب هنرمند. برخی با ماشین آخرین سیستم در‏‎ ‎‏جاده های سنگلاخ و مال رو می رانند و برخی سوار بر الاغ در اتوبان می تازند.‏‎[30]‎

‏‏ - شعر خوب زنی زیبا و عفیف است که تنها به محارم خویش رو نشان می دهد. شعری که‏‎ ‎‏همه را راضی کند روسپی ولگردی بیش نیست.‏‎[31]‎

‏‏ - شاعری که با زور شعری می گوید مثل زنی است که با عمل سزارین یک کودک مرده به‏‎ ‎‏دنیا می آورد.‏‎[32]‎

‏‏ - شعر فرزند شاعر است. هیچ فردی بچه دیگران را به فرزندی قبول نمی کند مگر اینکه‏‎ ‎‏عقیم باشد.‏‎[33]‎

‏‏ - برای درک روحیه کودکان و خلق آثار ادبی بهتر برای آنها، بچه شدن بی فایده است، باید‏‎ ‎‏بچه دار شد.‏‎[34]‎

‏‏ - طنز نویس واقعی مثل میکروسکوپ عمل می کند، واقعیت ها را بزرگ و برای دیگران‏‎ ‎‏قابل رویت می کند اما دروغ نمی گوید و هیچ کس هم نمی تواند او را متهم به دروغگویی‏‎ ‎‏کند.‏‎[35]‎

‏‏ - هر گاه - در هر زمینه ای - اطلاعات شخص بیشتر از اعتقادات او باشد، ریا سربلند‏‎ ‎‏می کند.‏‎[36]‎

‏‏ - من معمولاً با دیدن یک میمون به یاد داروین نمی افتم به یاد طرفداران او می افتم!‏‎[37]‎

‏‏ - گل محمدی باش تا محتاج ادکلن فرانسوی نباشی!‏‎[38]‎

‏‏ - بعضی فقط هنگام عطسه کردن متوجه آفتاب می شوند!‏‎[39]‎

‏
‏‎

‎‏حمام روح‏

‏‏ادبیات انقلاب درباره ی طنز از آثار دیگر ملل نیز بهره برده است. یکی از زیباترین کارها در‏‎ ‎‏این زمینه «حمام روح» اثر «جبران خلیل جبران» است که در ضمن ترجمه، با ذوق بسیار‏‎ ‎‏هنرمندانه ی حسن حسینی گزینش نیز شده است. بدیهی است که رواج این کار چه تأثیر‏‎ ‎‏بسزایی در انتشار طنز و حتی آموختن حکمت از زبان حکیما نی چون «جبران خلیل»‏‎ ‎‏می تواند داشته باشد. ‏

‏‏نمونه هایی از این کتاب نقل می شود که گاه شکل کاملاً طنزی دارند و گاه نیز طنز ملایم و‏‎ ‎‏خفیفی در بستر آنها جریان دارد: ‏

‏‏ - چگونه می توانی سرود خوش سرکنی وقتی دهانت آکنده از طعام است؟‏‎[40]‎

‏‏ - اگر برای آدم گرسنه آواز بخوانی، با معده اش به آواز تو گوش خواهد داد.‏‎[41]‎

‏‏ - آنکه چیزی می گیرد فکر نمی کند اما آنکه می بخشد باید فکر کند و خیلی هم فکر‏‎ ‎‏می کند.‏‎[42]‎

‏‏ - مؤمن تمام شب و روزها را زندگی می کند حال آنکه غیر مؤمن جز لحظاتی اندک از عمر‏‎ ‎‏خویش را نمی زید. و چه زندگی رنج آوری دارد آنکه چشمهایش را با کف دست می پوشاند، چرا که از عالم جز خطوط کف دست خویش چیزی نمی بیند! و چه ترحم انگیز است آنکه‏‎ ‎‏پشت به آفتاب می کند و بر خاک جز نقش سایه خویش نمی بیند!‏‎[43]‎

‏‏ - تنها آنها که از من پایین ترند نسبت به من کینه و حسادت می ورزند ... تنها آنها که از من‏‎ ‎‏بالاترند مرا ستایش و کوچک می کنند.‏‎[44]‎

‏‏ - دو گروه قوانین بشری را می شکنند، دیوانگان و نوابغ و این دو گروه نزدیکترین مردم به‏‎ ‎‏قلب خدا هستند.‏‎[45]‎

‏‏ - آنچه در ما حقیقی است خاموش و بی صدا است اما آنچه اکتسابی است پر هیاهو و لوله‏‎ ‎‏گراست.‏‎[46]‎

‏‏شوخ طبعی در فرهنگ جبهه‏

‏‏فرهنگ عظیم و مقتدر جنگ، در هر عصری و در هر سرزمینی خود الهام بخش آثار‏‎ ‎‏گرانبهایی بوده است و در میان فرهنگ ما نیز بی اثر نبوده است. ‏

‏‏بسیار جالب است که این فرهنگ نیز از طنز و مطایبه خالی نبوده است. کل مبحث زیر از‏‎ ‎
‏‎

‎‏فرهنگ جبهه به وام گرفته شده است:‏

‏‏ - جبهه لبریز از این انبساط خاطر بود و شعرهای آمیخته با شوخ طبعی تنها بارقه ای از آن‏‎ ‎‏همه سعه صدر را با خود دارند، که باید مواظب بود به وسیله آن رد گم نکنند! تزریق این‏‎ ‎‏مایه ی نشاط به ذهن و زبان و دل خود و بچه ها وقت و بی وقت نمی شناخت، مثل هوا همه‏‎ ‎‏جا بود، منتهی گاهی در غیر صورت شعاری آن. ‏

‏‏در اوج درگیری و رویارویی با دشمن زیر سنگین ترین آتش تا موقع دعا  استغاثه و حتی‏‎ ‎‏اقامه نماز شب، در سلامت و زخم و جراحت و بیماری، وقت خواب و خوردن و گفتن. این‏‎ ‎‏شادی و سرور در خیلی چیزها ظهور داشت: در وضع لباس و آرایش، در حالات و حرکات،‏‎ ‎‏در معاشرت و ارتباطات، در بازی و نحوه گذراندن اوقات فراغت، در آداب و اخلاق و رفتار‏‎ ‎‏جمعی، و از جمله زبان و گفتار و در آن بخش از شعارها و رجزها که آمیخته به مزاح و‏‎ ‎‏مطایبه است و وسیله‏‏‎‏‏ افشا و اعلان و اظهار آن مسرت .... ‏

‏‏شعار هایی که رنگ و روی «خوشوقتی» و شوه طبعی را دارند، چند نحوه اند: ‏

‏‏1 - شعارهایی که من حیث المجموع برای خوش و بش کردن، اسم و رسم پیدا کرده اند‏‎ ‎‏ولو اینکه از بابتی یک نوع نقد حال و شرح ماوقع نیز هستند – نظیر: ‏

‏‏«به سوی شهر تهران عازم دیدار مامانم» /‏

‏‏«پشت سنگر گشته پنچر ماشین فرمانده لشکر»‏

‏‏2 - شعارهایی که در آخر آنها کار به مطایبه می کشیده و طبعاً عباراتی برای مزاح در شعار‏‎ ‎‏جای می گرفته، چون: ‏

‏‏«یا صدام پیت حلبی»‏

‏‏3 - از آن «وفیه تامل»! ها که به عنوان روشهای شوخ طبعی در غیر صورت شعاری آن،‏‎ ‎‏اشارات و تنبیها تی را که در لطایف و دقایق آنها می تواند در تقدیر باشد مانند: ‏

‏‏«کربلا کربلا ما داریم می آییم‏

‏‏اگه مورچه بودیم تا حالا رسیده بودیم‏

‏‏اگه لاک پشت بودیم قدسو گرفته بودیم!‏

‏‏کربلا کربلا ما رو دارن میارن! مارو بدن (= بعدا) میارن»!‏

‏‏و شعار دیگری که جلو سنگر بچه هایی می خواندند که به هر تقدیر در صبحگاه شرکت‏‎ ‎‏نکرده بودند: ‏

‏
‏‎

‎‏«تنبلا چطور. بی رنج و بلا. می خواید برید. کرب و بلا. بیرون بیاید از سنگرا. اجر شما‏‎ ‎‏با شهدا»‏

‏‏«این همه لشکر آمده بازم میگن کم اومده»‏

‏‏یا: ‏

‏‏«رفته جلو نیومده»!‏

‏‏و «نخود لوبیاش کم اومده»!‏

‏‏«پشت به مهرانیم. رو به تهرانیم. سید رضا (اسم شخص مسئوول»اصرار نکن دیگر‏‎ ‎‏نمی مانیم»!‏

‏‏«ما اهل کوفه نیستیم امام تنها بماند. ما می رویم به تهران امام تنها نماند»!‏‎[47]‎

‏‏این نوشتار را با درج نظر مقام معظم رهبری درباره ی طنز در مطبوعات به پایان می بریم: ‏

‏‏«مجموعه روزنامه های دوره مشروطه و اندکی قبل از آن را که نگاه کنید، چیزهای بسیار‏‎ ‎‏خوبی در آنها است. اولاً پختگی مطالب، طنز پخته، قلمهای پخته و ادبیات والا در آنها وجود‏‎ ‎‏دارد. دلسوزی و علاقه مندی به سرنوشت کشور در اینها وجود دارد. بعد از گذشت حدود‏‎ ‎‏نود سال که از تاریخ این روزنامه ها گذشته است، امروزه که نگاه می کنیم، می بینیم در آنها‏‎ ‎‏چیزهایی هست که برای امروزه هم خیلی کهنه نیست. ‏

‏‏من یک نشریه ای را می دیدم که طنز بسیار پخته ای را درباره ی امین السلطان در آن درج‏‎ ‎‏کرده بودند. در چند شماره مستمر، یک طنز قوی - البته بعد از کشته شدن امین السلطان بوده‏‎ ‎‏است - تعجب کردم! طنز به این خوبی، در نود سال. قبل! آن هم یک نویسنده ای که خیلی هم‏‎ ‎‏معروف نیست! آیا حالا طنز کشور ما به قدر نود سال - از آن وقت پیش رفته است؟ آدم‏‎ ‎‏نمی شود قرص بگوید بله!‏‎[48]‎

‏‏* * *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‎

‎