مرگ اندیشی در ادبیات گذشته، معاصر، انقلاب

‏‏مرگ اندیشی در ادبیات گذشته، معاصر، انقلاب‏

‏‏□ محمد رضا سنگری‏

‏‏خلاصه مقاله‏

‏‏این نوشتار پس از اشاره به تاریخچه ی مرگ اندیشی در آثار شاعرانی همچون‏‎ ‎‏فردوسی، خیام و ... مرگ در قلمرو عرفان مورد بررسی قرار گرفته و سپس شکل‏‎ ‎‏نگرش شاعران و نویسندگان عصر مشروطه و معاصر مورد بررسی قرار گرفته است. ‏

‏‏مرگ در ادبیات انقلاب اسلامی مبحث دیگری است که با ذکر نمونه های‏‎ ‎‏بی شمار مورد تحلیل قرار گرفته است. جهره ی مرگ در شعر این دوره چهره ای تلخ و‏‎ ‎‏کدر نیست که فیض عظیم شهادت است. مرگ حماسه رنگ و شکوهمند، عارفانه‏‎ ‎‏و عاشقانه، اندوهناک اما عظیم و حرکت آفرین و مرگی که با الگوهای عاشورایی و‏‎ ‎‏فرهنگ حسینی همراه است .... ‏

‏‏مرگ، این راست ترین راستی زندگی،‏‎[1]‎‏ دغدغه ی همیشه ی انسان بوده، در اساطیر‏‎ ‎‏کهن، تلاش در گریز از مرگ، تکاپوی همۀ قهرمانان و روح عمده ی حماسه هاست. در گیل‏‎ ‎‏گمش - قدیمی ترین حماسه ی بر جای مانده از حماسه های سومری - مرگ مهم ترین‏‎ ‎‏دغدغه ی خاطر گیل گمش باشد و تمام تکاپوی قهرمان حماسه، یافتن راز مرگ است. در‏‎ ‎‏ایلیاد و ادیسه ی هومر، سرود نیبلونگن (‏‎Nibelugen‎‏) حماسه ی آلمانی، کمدی الهی‏‎ ‎‏دانته، بهشت گمشده ی جان میلتون و شاهنامه ی فردوسی، همه جا، مسأله ی مرگ، تشویش‏‎ ‎‏ذهن قهرمانان و حماسه آفرینان است.‏‎[2]‎‏ در شاهنامه در آغاز داستان رستم و سهراب، مرگ و‏‎ ‎‏مرگ اندیشی محور ماجراست و حماسه پرداز بزرگ - فردوسی - با زمینه سازی روانی یا‏‎ ‎‏براعت استهلال، ما را برای پذیرش فاجعه ی تلخ مرگ سهراب آماده می کند: ‏

‏‏اگر تندبادی برآید زکنج‏  ‏به خاک افکند نارسیده ترنج‏

‏‏ستم کاره خوانیمش ار دادگر‏  ‏هنرمند دانیمش ار بی هنر‏

‏‏اگر مرگ دادست بیداد چیست‏  ‏زداد این همه بانگ و فریاد چیست‏

‏‏از این راز جان تو آگاه نیست‏  ‏بدین پرده اند تو را راه نیست‏‎[3]‎

‏‏در دوره ی نخستین تکوین شعر فارسی - دوره ی خراسانی - حتی در اندک سروده های به‏‎ ‎‏جای مانده از شاعران، موضوع مرگ را می توان رصد کرد. در این میان، خیام بیش از‏‎ ‎‏دیگران، مرگ و آن سوی مرگ را در رباعیات فلسفی و شک آمیز خویش مطرح کرده است.‏‎ ‎
‏‎

‎‏چرا می میریم؟ آن سوی این مرگ چیست؟ در برابر واقعیت مرگ چه باید کرد؟ و آنگاه تأمل‏‎ ‎‏در مقابل عالمی که هر نقطه آن نشان از زیبارویی است و خاک آن، مردمک چشم لاله عذاری‏‎ ‎‏و سرنوشت ناگزیر و اندوه باری که چشم به راه است و آن خاک کوی کوزه گران شدن و ...‏

‏‏این کوزه چو من عاشق زاری بوده است‏ ‏در بند سر زلف نگاری بوده است‏

‏‏این دسته که بر گردن او می بینی‏ ‏دستی است که بر گردن یاری بوده است‏‎[4]‎

‏‏این نگاه از سر تحیر و شگفتن به مرگ، خار خار خاطر همه ی خردورزان بوده است و در‏‎ ‎‏ادبیات منثور و منظوم ما جای جای، به ویژه هنگام رویدادهای بزرگ مانند زلزله، سیل،‏‎ ‎‏هجوم اقوام و جنگهای بزرگ یا بیماریهای مرگبار چهره نموده است. ‏

‏‏دعوت به مرگ – مرگ شرافتمندانه - در قلمرو حماسه ها و از همه بارزتر شاهنامه ی‏‎ ‎‏فردوسی فراوان دیده می شود. سیاوش سرفراز از آتش می گذرد اما نیرنگ و دروغ را‏‎ ‎‏برنمی تابد، رستم ننگ بند بر دست نهادن را از تن نمی نهد و مرگ همه ی ارزشهای خویش را‏‎ ‎‏در آن می بیند‏‎[5]‎‏ و همه ی قهرمانان و پهلوانان نیز پایبند چنین آیین و شیوه ای هستند. در همین‏‎ ‎‏روزگار حنظله ی باد غیسی می گوید: ‏

‏‏مهتری گر به کارم شیر در است‏  ‏شو خطر کن ز کام شیر بجوی‏

‏‏یا بزرگی و عز و نعمت و جاه‏  ‏یا چو مردانت مرگ رویاروی‏‎[6]‎

‏‏مرگ در قلمرو عرفان‏

‏‏در نگاه عارفانه که ریشه در نگرش و باور و ژرف دین دارد، مرگ پایان زندگی نیست، لایه ی‏‎ ‎‏عمیق تر زیستن است. رسیدن به فرا خنایی که همه ی جلوه های پنهان، تبسم خواهند زد و‏‎ ‎‏افقهای نامشکوف در مقابل نگاه انسان خواهد نشست. مرگ پیوستن انسان به اهل خویش‏‎ ‎‏است. هنر این است که قبل از مرگ بمیریم (‏‏موتوا قبل اَنْ تموتوا‏‏) تا زنگی از ما بروید.‏‎ ‎‏حلاج، عارف شوریده و شگفت همه ی اعصار، می گوید: ‏

‏‏اقتلونی یا شقاتم!‏

‏‏چیست در قتلم؟ حیاتم‏

‏‏و مماتم در حیاتم‏

‏‏و حیاتم در مماتم‏‎[7]‎

‏‏و مولوی، ملهم از این سخن حلاج می گوید: ‏

‏
‏‎

‎‏اقتلونی یا شقاتی لائماً‏

‏‏اِنَ فی قتلی حیاتی دائماً‏

‏‏اِنَ موتی فی حیاتی یافتی‏

‏‏کم اُفارق موطنی حتی متی‏‎[8]‎

‏‏هر کس حقیقت مرگ را در یابد، نه تنها دلهره و هراس جانش بال و پر نمی گشاید که‏‎ ‎‏شوقمند و شکفته، مرگ را جستجو خواهد کرد و در متن مرگ، صد بار وجود و زندگی تازه‏‎ ‎‏را دریافت خواهد کرد. ‏

‏‏چون که اندر مرگ بیند صد وجود‏ ‏همچو پروانه بسوزاند وجود‏‎[9]‎

‏‏و در نگاهی عمیق تر و دقیق تر، مرگ را بزم و نرگستان می بیند: ‏

‏‏پیش من این تن ندارد قیمتی‏

‏‏بی تن خویشم فتی ابن الفتی‏

‏‏خنجر و شمشیر شد ریحان من‏

‏‏مرگ من شد بزم و نرگستان من‏‎[10]‎

‏‏مرگ در راه محبوب، از همه چیز گذشتن و هستی خویش به قربانگاه محبوب آوردن،‏‎ ‎‏روح عرفان است. عارف، مرگ پروانه گون گرد شمع دوست را کمال می بیند. هر که در این‏‎ ‎‏راه گام گذارد باید بداند راه «خونی»‏‎[11]‎‏، کوچه هایش سرشکن‏‎[12]‎‏ و نهایتش سر بریدگی‏‎[13]‎‎ ‎‏است. تابلوی زیبای چنین مرگی را در بردار شدن حلاج می تواند یافت. عطار نیشابوری،‏‎ ‎‏بخشی از این تابلو را که پس از قطع دستها، حلاج، خون دستها را بر چهره می ساید به زیبایی‏‎ ‎‏ترسیم کرده است: ‏

‏‏گفت: چون گلگونه ی مرد است خون‏

‏‏روی خود گلگونه تر کردم کنون‏

‏‏تا نباشم زرد، در چشم کسی‏

‏‏سرخ رویی بایدم اینجا بسی‏

‏‏هر که را من زرد آیم در نظر‏

‏‏ظن برد کاینجا بترسیدم مگر‏

‏‏چون مرا از ترس، یک سر موی نیست‏

‏‏جز چنین گلگونه اینجا روی نیست‏

‏
‏‎

‎‏مردِ خونی چون نهد سر سوی دار‏

‏‏شیر مردی ش آن زمان آید به کار‏‎[14]‎

‏‏تعبیرها از مرگ آنقدر در عرفان متنوع و گوناگون است که چشم اندازهایی دلپذیر را‏‎ ‎‏مقابل نگاه انسان می گشاید. در تعبیر عرفا «مرگ سرخ» کشته شدن به تیغ محبوب است؛‏‎ ‎‏تیغی که باید رقص کنان‏‎[15]‎‏ حنجره به آن سپرد. در مفهومی وسیع تر مرگ سرخ، خود را قلم‏‎ ‎‏گرفتن است، از «من» گذشتن و به «او» رسیدن است. «حاتم اصم – رحمة الله علیه - گفت: هر‏‎ ‎‏که در این طریق در آید، می باید چهار «مرگ» بر خود گیرد «مرگ سفید» و آن گرسنگی است.‏‎ ‎‏«مرگ سیاه» و آن بر ایذای مردم صبر کردن است. «مرگ سرخ» که آن مخالفت نفس و «مرگ‏‎ ‎‏ سبز» که او پاره به هم دوختن است.»‏‎[16]‎

‏‏مرگ را آغاز حیاتی نو دانستن، پشتوانه ی آرامش درون است. اگر مرگ را پل‏‎[17]‎‏ ببینیم،‏‎ ‎‏آنگاه مرگ پایان نیست، گذرگاهی است که کرانه ای را به کرانه ای دیگر می رساند، ابزاری‏‎ ‎‏است که دوست را به دوست‏‎[18]‎‏ می پیوندد و نردبانی است که به آن سوی جهان، به آفاقی‏‎ ‎‏فراخ و فراتر از هر آنچه تصور کنیم می رساند. چنین نگاهی به مرگ، ترس زدا و آرامش‏‎ ‎‏آفرین است و «اطمینانی» به انسان می بخشد که دیگر از ترس مرگ نمیرد! و اندیشه ی مرگ،‏‎ ‎‏هر لحظه ی حیاتش را تلخ و دلهره آور نسازد. انگاره ی عارفانه از مرگ یعنی از روزنه‏‏‎‏‏ ی خاک‏‎ ‎‏چشم به حیات دوختن و مرگ را نه پایان که آغاز دانستن است. چنین نگاهی تدارک زیستنی‏‎ ‎‏بزرگ را در پی خواهد داشت چرا که عارف با این تحلیل از اینجا «زاد» آنجا برمی گیرد و‏‎ ‎‏برای حضور ناگزیر قیامت به تصحیح روابط خویش با خود، جهان، خدا و خلق می پردازد و‏‎ ‎‏به راستی حلاوت زیستن را تنها کسانی درمی یابند که گره مرگ را با سرانگشت معرفتی این‏‎ ‎‏چنین گشوده باشند. ‏

‏‏مرگ در ادبیات مشروطه و معاصر‏

‏‏دوران جدید در ادبیات ما که از مشروطه آغاز می‏‏‎‏‏ شود، لبریز از اندیشه های تازه ‍ ای است که‏‎ ‎‏از دو سو فضای فکری و ادبی را تحت تأثیر قرار می دهند. آشنایی و شیفتگی در برابر‏‎ ‎‏اندیشه های غرب، و گردباد تفکر مادی گرایانه ی شرق که با شتابی شگفت پایگاههای‏‎ ‎‏روشنفکری را فتح می کرد به خلق آثاری انجامید که در آنها مظاهری نو از تفکر تموج‏‎ ‎‏داشت. وطن پرستی، قانون گرایی، دین ستیزی، دفاع از آزادی، مبارزه با استبداد، تردید در‏‎ ‎
‏‎

‎‏باورهای دیرپای مذهبی و ... ره آورد حضور و ظهور اندیشه های غربی و شرقی در جامعه ی‏‎ ‎‏ماست. ‏

‏‏تأثیر تفکرات کافکا، سال بلو، نیچه و پیشتر از آن، ترجمه های گوناگونی که تردید،‏‎ ‎‏تشویش، ابهام و یأس نسبت به حیات را در روح روشنفکران بر می انگیخت زمینه ی‏‎ ‎‏خودکشی هایی چند را رقم زد. تقی رفعت، روح عاصی نواندیش، خودکشی کرد. رضا کمال‏‎ ‎‏شهرزاد نویسندۀ نمایشنامه ی شهرزاد در 1316 دست به خودکشی زد و 14 سال بعد صادق‏‎ ‎‏هدایت - از شاخص ترین چهره های داستان نویسی ایران – خودکشی کرد. مسأله ی مرگ،‏‎ ‎‏دغدغه و دل مشغولی بسیاری از نویسندگان معاصر است. مرگی که گاه پوچ و مسخره و گاه‏‎ ‎‏زنی اثیری، افسونگر و زیباست که به تعبیر بوف کور با چشمانی «مثل گوی الماس سیاهی که‏‎ ‎‏در اشک اندوخته باشند»‏‎[19]‎‏ مقابل انسان قرار می گیرد. ‏

‏‏شاید در آثار هیچ نویسنده ای همچون صادق هدایت، مسأله ی مرگ مطرح نشده باشد.‏‎ ‎‏او در «زنده به گور» از خودکشی می ترسد؛ نگران زنده ماندن پس از خودکشی است و فریاد‏‎ ‎‏می زند همه از مرگ می ترسند من از زندگی سمج خودم. این گفته ی او فریاد درون بسیاری از‏‎ ‎‏روشنفکران است «که مرگ  چه لغت بیمناک و شور انگیزی است! از شنیدن آن احساسات‏‎ ‎‏جانگدازی به انسان دست می دهد. خنده ها را از لب ها می زداید، شادمانی را از دلها می برد؛‏‎ ‎‏تیرگی، افسردگی آورده هزار گونه اندیشه های پریشان از جلو چشم می گذارند ... تو [مرگ]‏‎ ‎‏سروش فرخندۀ شادمانی هستی، اما در آستانه ی تو شیون می کشند. تو فرستاده سوگواری‏‎ ‎‏نیستی، تو درمان دلهای پژمرده می باشی، تو دریچۀ امید به روی نا امیدان باز می کنی، تو از‏‎ ‎‏کاروان خسته و درماندۀ زندگان مهمان نوازی کرده ، آنها را از رنج راه و خستگی می رهانی. تو‏‎ ‎‏سزاوار ستایش هستی، تو زندگانی جاودانی داری.»‏‎[20]‎‏ ‏

‏‏و یک هفته پیش از مرگش به کاباره ای به نام «کاباره ی نیستی» می رود و در آنجا که فضایی‏‎ ‎‏چون گورستان دارد می گوید «من از اینجا خوشم می آید که با مرگ و نابودی شوخی دارند،‏‎ ‎‏نه شوخی مرگ آلود، شوخی با خود مرگ ... پوچ و بی سر و ته ... مثل خود مردن»‏‎[21]‎

‏‏در شعر شاعران این دوره نیز در جای جا ی تصویری از مرگ افتاده است. در شعر‏‎ ‎‏مشروطه مرگ در راه وطن، مرگ در راه آزادی و مرگ در راه دفاع از اندیشه در سروده ها‏‎ ‎‏دیده می شود و این مرگ طلبی مبتنی بر آرمان دینی نیست، یا دست کم، کمتر می توان‏‎ ‎‏رنگ و بوی مذهبی بدان داد. در کنار این مرگ که در آن شکوه و عظمتی حماسه گون‏‎ ‎
‏‎

‎‏احساس می شود، مرگی از آن دست که در نگاه هدایت دیده می شود نیز وجود دارد. نگاه‏‎ ‎‏شک آلود به هستی، تردید نسبت به جهان دیگر، بدبینی و بدفهمی از دین و در کنار آن‏‎ ‎‏کژروی های زمانه و فضای جهل زده و غفلت آلود اجتماع، شاعر را به آنجا می رساند که‏‎ ‎‏بگوید: ‏

‏‏خلقت من در جهان یک وصله ی ناجور بود‏

‏       ‏من که خود راضی به این خلقت نبودم زور بود‏

‏‏خلق از من در عذاب و من خود از اخلاق خویش‏

‏       ‏یارب از ایجاد خلق و من چه ات منظور بود؟‏

‏‏... ای طبیعت گر نبودم من جهانت نقص داشت‏

‏       ‏ای فلک گر من نمی زادی اجاقت کور بود؟‏

‏‏راست گویم نیست جز این علت تکوین من‏

‏      ‏قالبی لازم برای ساحت یک گور بود‏‎[22]‎

‏‏این تلقی، رقیقتر و رمانتیک تر، با رنگی از اندوه در سروده ی شاعران دهه ی 30 تا 50‏‎ ‎‏(سالهای حاکمیت پهلوی) به وفور یافت می شود. نمونه هایی از آن را در آثار شاعران‏‎ ‎‏شاخص این سالها چون اخوان ثالث، حسن هنرمندی، نادر نادرپور، فریدون مشیری،‏‎ ‎‏فریدون توکلی، فروغ فرخزاد و ... می توان یافت. ‏

‏‏در مجموعه ی آخر شاهنامه، مرگ در نگاه اخوان دشمنی است که از دوست به او التجا‏‎ ‎‏می بریم: ‏

‏‏از تهی سرشار‏

‏‏جویبار لحظه ها جاریست‏

‏‏چون سبوی تشنه کاندر خواب بیند آب و اندر آب بیند سنگ‏

‏‏دوستان و دشمنان را می شناسم من‏

‏‏زندگی را دوست می دارم‏

‏‏مرگ را دشمن‏

‏‏وای، اما با که باید گفت این ؟‏

‏‏من دوستی دارم‏

‏‏که با دشمن خواهم از او التجا بردن‏

‏
‏‎

‎‏جویبار لحظه ها جاری ... ‏

‏‏حسن هنرمندی در مجموعه ی «هراس» تصویر درون هراس زده اش را نسبت به مرگ‏‎ ‎‏چنین ترسیم می کند: ‏

‏‏شبها چو گرگ در پس دیوار روزها‏

‏‏آرام خفته اند و دهان باز کرده اند ‏

‏‏بر مرگ من که زمزمه ی صبح روشنم‏

‏‏آهنگهای شوم کهن ساز کرده اند‏

‏‏می ترسم از شتاب تو، ای شام زودرس‏

‏‏می ترسم از درنگ تو ای صبح دیر یا ب‏

‏‏می ترسم از درنگ‏

‏‏می ترسم از شتاب‏

‏‏نادر نادرپور در مجموعه ی چشمها و دستها می گوید: ‏

‏‏دیگر نمانده هیچ به جز وحشت و سکوت‏

‏‏دیگر نمانده هیچ به جز آرزوی مرگ‏

‏‏خشم است و انتقام فرومانده در نگاه‏

‏‏جسم است و جان کوفته در جستجوی مرگ‏

‏‏و در مجموعه ی «دختر جام» همین نگاه و باور نسبت به مرگ دیده می شود: ‏

‏‏بر چنگ من نمانده سرودی‏

‏‏کز مرگ و غم نشانی ندارد‏

‏‏چنگم شکسته به که همه عمر‏

‏‏یک بانگ شادمانه ندارد‏

‏‏فریدون توکلی در مجموعه ی «رها» می گوید: ‏

‏‏گمراه و بی پناه‏

‏‏در کور سوی اختر لرزان. بخت خویش‏

‏‏سرگشته در سیاهی شب می روم به راه‏

‏‏راه دیار مرگ‏

‏‏راه جهان راز‏

‏
‏‎

‎‏راهی که هیچ رفته ای از آن نگشته باز‏

‏‏و در مجموعه ی «نافه» در دور دست مرگ را می بیند که با تابوت، منتظر او ایستاده است: ‏

‏‏به چه کارم من و زین بیش درنگم چیست؟‏

‏‏ره صلحم چه و ره توشه ی جنگم چیست؟‏

‏‏غم نامم چه و اندیشه ی ننگم چیست‏

‏‏به چه کارم که نمی دانم‏

‏‏.... ‏

‏‏مرگ استاده که هان این تو و این تابوت‏

‏‏و فریدون مشیری در مجموعه ی «تشنه طوفان» در شعری با عنوان «کابوس» می گوید: ‏

‏‏بیا ای مرگ جانم بر لب آمد‏

‏‏بیا در کلبه ام شوری برانگیز‏

‏‏بیا شمعی به بالینم بیفروز‏

‏‏بیا شعری به تابوتم بیاویز!‏

‏‏دلم در سینه کوبد سر به دیوار، ‏

‏‏که این مرگ است و بر در می زند مشت!‏

‏‏بیا ای همزبان جاودانی؛ ‏

‏‏در شعر شاعران قبل از انقلاب، جز چنین تلقی و تصوری از مرگ، مرگ در راه آرمان و‏‎ ‎‏اندیشه در زبانی نمادین گاه در شعر شاعران دیده می شود. مضامین نسبتاً موفق در شعر‏‎ ‎‏روشنفکران چپ و شاعران مذهبی و نیز شاعران آزادیخواه در باب فداکاری، جانبازی و‏‎ ‎‏استقبال از مرگ را می‏‏‎‏‏ توان یافت. این سروده ها گاه آمیخته با لحنی شعارگونه است. در همین‏‎ ‎‏دوره سوسوی سروده های مذهبی که ملهم از عاشورا و کربلا، مرگ سرخ را فریاد می زند و‏‎ ‎‏گریز از مرگ سیاه را توصیه می کنند به چشم می خورد. این بیت از خوشدل تهرانی،‏‎ ‎‏مشهورترین و فراگیرترین سروده ای است که زمزمه می شود: ‏

‏‏بزرگ فلسفه نهضت حسین این است‏

‏‏بزرگ فلسفه ی قتل شاه دین این است‏

‏‏که مرگ سرخ به از زندگی ننگین است‏

‏‏جو متحول جامعه ی روشنفکری، حتی گاه شاعران رمانتیک را به سرودن سروده هایی با‏‎ ‎
‏‎

‎‏همین مضامین می کشاند که البته از آن که جریان وجودی آنان باشد نوعی «ژست‏‎ ‎‏روشنفکرانه» یا همسویی ناگزیر با جریان غالب شعر، به ویژه در محیطهای دانشگاهی‏‎ ‎‏است. ‏

‏‏مرگ در ادبیات انقلاب اسلامی‏

‏‏انقلاب اسلامی، زیستنی دیگر به جامعه آموخت. تحول در بینش، روش و منش ادبیاتی را‏‎ ‎‏همراه آورد که در گذشته ی ادبی مان بی سابقه است. درونمایه ی شعر این دوره را در هیچ‏‎ ‎‏دوره ای از ادبیات گذشته نمی توان یافت؛ چرا که در تاریخ گذشته ی ما حادثه ای چنین با این‏‎ ‎‏جهان بینی و نگاه به اسلام و مضامین فرهنگ اسلامی تحقق نیافته بود. اگر بپذیریم هر تحول‏‎ ‎‏اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، ادبیاتی همرنگ خویش را خواهد پرورد، به دلیل بی بدیل‏‎ ‎‏بودن انقلاب نباید انتظار داشت جریان ادبی همچون گذشته در متن انقلاب دیده شود، هر‏‎ ‎‏چند انقلاب و ادبیا تش ریشه در ادبیاتی کهن و شگرف دارد که آبشخور اصلی آن فرهنگ‏‎ ‎‏عظیم اسلام است. ‏

‏‏در انقلاب اسلامی مضامین قرآنی، شور شیعی و بارزتر از هر چیز، فرهنگ عاشورا، در‏‎ ‎‏تار و پود جامعه دمیده شد. شهادت، گذشت از همه ی هستی، با الهام از آیینی که 72 آیینه به‏‎ ‎‏دست انسان سپرده بود حیات و تپشی نو به جامعه بخشید. همین باور، صحنه هایی را در‏‎ ‎‏طی 15 سال مبارزه و شکوهمندتر و حماسی تر از آن، در هشت سال پایداری و دفاع رقم زد‏‎ ‎‏که شاعر و نویسنده که عمدتاً خود شاهد و حاضر در این صحنه ها بود نمی توانست ساده از‏‎ ‎‏کنار آن بگذرد. ‏

‏‏بی پروایی از مرگ، بیش از هر چیز در سیمای مردی تجلی داشت که سرفراز آزمون سه‏‎ ‎‏دهه مبارزه بود. مردی که می گفت دوست دارم در میان شما باشم و بمیرم و با صدایی که‏‎ ‎‏محبوب جان و روح یک ملت بود فریاد می زد: «بسیج مدرسه ی عشق و مکتب شاهدان و‏‎ ‎‏شهیدان گمنامی است که پیروانش بر گلدسته های رفیع آن اذان شهادت و رشادت سر‏‎ ‎‏داده اند.»‏

‏‏این برانگیختگی، بیداری و رستاخیز عارفانه و عاشورا یی، نسلی را پرورد که به شوق در‏‎ ‎‏میدانهای مین می دوید، در آتش و بارش آهن و مرگ پیش می رفت و نارنجک به کمر بسته،‏‎ ‎‏نرمای استخوان و گوشت را به خشونت زنجیرهای تانک می سپرد و خاکستر خویش را به‏‎ ‎
‏‎

‎‏دوست تقدیم می کرد.‏‏²³‏‏ این شهادتها و رشادتها، شاعران را به سروده هایی می رساند که‏‎ ‎‏طنین مرگی عارفانه، عاشقانه و عاشورا یی را در شعر خویش دارند. ‏

‏‏اضلاع مرگ در شعر انقلاب‏

‏‏مرگ در سروده هایی که توصیف شهادت شهیدان است چند بعد دارد: ‏

‏‏1 - حماسه رنگ و شکوهمند: مرگی بزرگ و جان سپردنی شرافتمندانه و سترگ، تصویر‏‎ ‎‏روشن شهیدان شاهد میدان است. ‏

‏‏2 - عارفانه و عاشقانه: معرفت و محبت انگیزاننده و رقم زننده ی شهادتی است که در‏‎ ‎‏جبهه ها هر روز شکل می گیرد. ‏

‏‏3 - اندوهناک اما عظیم و حرکت آفرین: مرگ در سروده‏‏‎‏‏ ها، اندوهناک و حماسی است‏‎ ‎‏اندوهی که خزیدن در خویش و فرسودن تدریجی در پی داشته باشد نیست. سوگ با شور‏‎ ‎‏عاشقانه و معرفت بالذه همراه و هم نفس است. ‏

‏‏4 - با الگوهای عاشورا یی و فرهنگ حسینی همراه است. ‏

‏‏5 - شهید نه تصویر عارفان مقتول را می یابد نه کشته شدگان راه رهایی خلق در‏‎ ‎‏فرهنگ های مادی و مارکسیستی را. عارفان مقتول و مقتولان عارف بیش و پیش از آن که‏‎ ‎‏برای نجات جامعه جان باخته باشند قربانیان هویدا کردن اسرارند و بی پروایی عشق ورزیدن‏‎ ‎‏به یار. اما مرگ در ادبیات انقلاب نه رهایی فردی است نه قربانی شدن برای رهایی  و آگاهی‏‎ ‎‏اجتماعی تلفیقی از عشق، آگاهی، خود رهایی و جامعه سازی و «تکلیف»، شهید را می سازد‏‎ ‎‏که بی او حیات و تپش و حرکت جامعه به مرگ می انجامد. یکی از اسرار مرگ ناپذیری شهید‏‎ ‎‏و به تعبیر قرآن «احیا» بودن شهیدان آن است که شهید پس از شهادت تکثیر می شود و حیات‏‎ ‎‏او در حیات «حقیقت و حقیقت گرایان» تبلور و تجسم می یابد. ‏

‏‏مرور نمونه ها در شعر انقلاب‏

‏‏در شعر انقلاب به ویژه سروده ها دفاع مقدس، مرگ (شهادت) هم شکوهمند و‏‎ ‎‏هم حماسه گونه و عارفانه و جامعه ساز است و هم حسرت آفرین! اندوه شاعر به دلیل عدم‏‎ ‎‏ادراک شهیدان تقریباً در تمام سروده های دیده می شود تصویر شهادت را در چند سروده مرور‏‎ ‎‏می کنیم. ‏

‏
‏‎

‎‏ای کتبیه ی شکیب، مرد روز ناگزیر‏

‏‏ای تمام لحظه هات، شعرهای دلپذیر‏

‏‏دست و پا جدا شدی، پر زدی، رها شدی‏

‏‏وای من اسیر دل، وای این دل اسیر ‏

‏‏ابوالقاسم حسینی (ژرفا) ‏

‏‏روزی هزار مرتبه تکرار می شویم‏

‏‏فردا دوباره صبح می آید از این مسیر‏

‏‏چشم انتظار لحظه ی دیدار می شویم‏

‏‏سلمان هراتی‏

‏‏و اندوهی که در این سروده در پیشواز پیکر مطهر شهیدان مفقود الاثر دیده می شود: ‏

‏‏می آیی ای دلاورم اما سرت کجاست؟‏

‏‏آن دست های گمشده در سنگرت کجاست؟‏

‏‏در شعله زار صاعقه ی باغ لاله خیز‏

‏‏آن رنگ و بوی و روی چو گل پرپرت کجاست!‏

‏‏سربند «یا حسین» تو کان روز گرمجوش‏

‏‏با دست خویش بست بر سر مادرت کجاست!‏

‏‏آن ساق پای خسته که چون ساقه های عرش‏

‏‏افتاده بود از کف «مین» در بر ت کجاست؟‏

‏‏چشمی که بوسه گاه پدر بود همچو مهر‏

‏‏در خاک ریز معرکه ی سنگرت کجاست؟‏

‏‏چون سرو ایستاده به سنگر شدی کنون‏

‏‏ای استخوان سوخته خاکسترت کجاست؟‏

‏‏عباس باقری‏

‏‏این سروده مرثیه ای است حماسی. شاعر از مادری که پیشانی بند فرزند را بر سر‏‎ ‎‏فرزندش بسته یاد می کند. اندوه ساقها ی از دست رفته دارد اما ساقها یی که استوار همچون‏‎ ‎‏ساقه های عرش بود و استخوان هایی را می سراید که متعلق به قامت سروگونه ای بودند که‏‎ ‎‏در سنگر ایستاده بود. یعنی در شعر هم حماسه می یابیم هم اندوهی تنیده در تار و پود شعر.‏‎ ‎
‏‎

‎‏شاعر آشنای انقلاب و جبهه - زنده یاد سلمان هراتی می گوید: ‏

‏‏این کاروان چه مؤذن خوش صدایی دارد!‏

‏‏به همراهم گفتم‏

‏‏ما با کدام کاروان‏

‏‏به مقصد می رسیم؟‏

‏‏گفت: ‏

‏‏کاروانی که از مذهب باطل تسلسل پیروی نمی کند‏

‏‏و به نیت برنگشتن می رود‏

‏‏و در تصویری تماشایی تر، شهیدان را رودی از ستاره می بیند در ظلمات هولناک روزگار،‏‎ ‎‏و ماندگان بی دغدغه ی شهادت و حتی خود را زمستانی بی طراوت برگ: ‏

‏‏بیرون این معیّن محدود‏

‏‏رودی از ستاره جاریست‏

‏‏رودی از شهید‏

‏‏با سکوت همصدا شو‏

‏‏تا بشنوی‏

‏‏پشت آسمان چه می گذرد‏

‏‏ما زمستانیم‏

‏‏بی طراوت حتی برگ‏

‏‏آنان‏

‏‏در همیشه ای از بهار ایستاده اند‏

‏‏بی برگ‏

‏‏و این تصویر بدیع از شهید و شاعر در شعر مصطفی علی پور: ‏

‏‏آه، ‏

‏‏اقیانوسی ناآرام‏

‏‏در چشم هایم بر می خیزد؛ ‏

‏‏برمی‏‏‎‏‏ خیزم‏

‏‏و خاکستر شهیدان‏

‏
‏‎

‎‏از شانه های من می ریزد‏

‏‏و اندوه شاعر در پس کاروان مردان سبز که از آتش گذشتند، در آتش نفس تازه کردند و به‏‎ ‎‏آیین افرا رسیدند: ‏

‏‏چه مردان سبزی‏

‏‏چه مردان سبزی به محراب معنا رسیدند‏

‏‏و من سقف بینایی ام را‏

‏‏چراغ کبوتر نیفروخت‏

‏‏و من باغ دانایی ام‏

‏‏میوه ای مهربان را نیاموخت‏

‏‏و من تا چراغان معنای یک گل‏

‏‏دلم را نبردم‏

‏‏دل من گره گیر من ماند‏

‏‏و «مرداب امروز» پای مرا بست‏

‏‏چه مردان سبزی‏

‏‏چه مردان سبزی به «دریای فردا» رسیدند!‏

‏‏محمد رضا عبد الملکیان‏

‏‏و در رباعی ها که کوتاه و رسا، رجز گونه و حماسی در دوره ی درخشش خویش بیش از‏‎ ‎‏هر چیز تصویرهای شهید را ترسیم می کردند. مرگی شکوهمند و اندوهناک به روشنی دیده‏‎ ‎‏می‏‏‎‏‏ شود: ‏

‏‏خونین پر و بالیم خدایا بپذیر ‏

‏‏هر چند شکسته ایم ما را بپذیر‏

‏‏سر در قدم تو باختن چیزی نیست‏

‏‏این هدیۀ کوچکی است از ما بپذیر‏

‏‏وحید امیری‏

‏‏من همسفر شراب از زرد به سرخ‏

‏‏من همره اضطرات از زرد به سرخ ‏

‏‏یک روز به شوق هجرتی خواهم کرد‏

‏
‏‎

‎‏چون هجرت آفتاب از زرد به سرخ‏

‏‏قیصر امین پور‏

‏‏و این رباعی که در هیأتی شعارگونه فرهنگ عصر جنگ را ترسیم می کند: ‏

‏‏پیکار علیه ظالمان پیشه ی ماست‏

‏‏و اندر ره دوست مردن اندیشه ی ماست‏

‏‏هرگز ندهیم تن به ذلت هرگز‏

‏‏در خون زلال کربلا ریشه ی ماست‏

‏‏محمد رضا سهرابی نژاد‏

‏‏و این رباعی ماندگار و شگفت از سید حسن حسینی: ‏

‏‏کس چون تو طریق پاکبازی نگرفت‏

‏‏با زخم نشان سرفرازی نگرفت‏

‏‏زین پیش دلاورا کسی چون تو شگفت‏

‏‏حیثیت مرگ را به بازی نگرفت‏

‏‏و تصویر اندوهناک اما حماسی شهید و بازتاب شهادت او در جامعه: ‏

‏‏محله مان به یمن رفتن تو روسپید شد‏

‏‏لباس اهل خانه را ولی سیاه کرده ای‏

‏‏عبدالجبار کاکایی‏

‏‏و ماندگاری شهید در تاریخ، جامعه و بیداری و حرکتی که هماره به جامعه تزریق می کند: ‏

‏‏آن شب که از کرانه ی باران عبور کرد‏

‏‏خورشید در پگاه نگاهش ظهور کرد‏

‏‏چون زورق از تبار خروشان موج بود‏

‏‏خود را از این کرانه ی خاموش دور کرد‏

‏‏شوریده وار از گذر خاطرم گذشت‏

‏‏این کوچه را دوباره پر از شعر و شور کرد‏

‏‏نامش گذشت از دل ابری پریشناک‏

‏‏یا آذرخش در شب ذهنم خطور کرد‏

‏‏محمد رضا محمدی نیکو‏

‏
‏‎

‎‏و بازتاب شهادت های مظلومانه در جامعه و شاعران تماشاگر و نویسندگان و ناظران بی درد: ‏

‏‏کودکی سوخت در آتش به فغان، هیچ نگفت‏

‏‏مادری ساخت در اندوه نهان، هیچ نگفت‏

‏‏پدر پیر شهیدی که به عشق ایمان داشت‏

‏‏سوخت از داغ پسرهای جوان هیچ نگفت‏

‏‏دختر کوچک همسایه ی ما پر زد و رفت‏

‏‏دل آیینه شکست و پس از آن هیچ نگفت‏

‏‏وقتی از شش جهت آوار و تبر می بارید‏

‏‏مردی از خنجر نامرد جهان هیچ نگفت‏

‏‏وطنم زخمی شمشیر دو صد حادثه گشت‏

‏‏باز با این همه، چون شیر ژیان هیچ نگفت‏

‏‏آن طرف تر پس دیوار بلند تردید‏

‏‏شاعری بود که با طبع روان هیچ نگفت‏

‏‏اندوه حماسی، تصویر رفتنی ماندگار، غم جان گداز ماندن، ترسیم عظمت جامعه ای که‏‎ ‎‏«مرگ» را با باوری دیگر آسان می کنند و دلواپسی کم رنگ شدن این حماسه ها یا فراموشی‏‎ ‎‏میراث گران سنگ شهیدان در شعر شاعران تموج و حضوری چشمگیر دارد. این سروده ی‏‎ ‎‏درخشان شاید گویاترین تابلو از همه ی این مسائل باشد: ‏

‏‏ناگهان در ناگهانی از گل و لبخند‏

‏‏باز می گردند ‏

‏‏در خیابان‏

‏‏رودی از رنگین کمان‏

‏‏آواز می خواند‏

‏‏آسمان، دف می زند‏

‏‏با هفت دست سبز و پنهانی‏

‏‏مردگان و زندگانش گرم همخوانی‏

‏‏کاش برگردند یک شب‏

‏
‏‎

‎‏آسمان مردان خاکی پوش‏

‏‏صبح رویانی که در باران آتش چهره می شستند‏

‏‏کاش برگردند‏

‏‏دستمال خونشان را‏

‏‏روی فرق چاک چاک خاک بگذارند‏

‏‏ناگهان در ناگهانی از گل و لبخند‏

‏‏باز می گردند‏

‏‏زخمهای بی صدا گل می دهد‏

‏‏تن های بی سر، گل‏

‏‏دست ها گل می دهد‏

‏‏پای برادر، گل!‏

‏‏ناگهان در ناگهانی از گل و لبخند‏

‏‏باز می گردند‏

‏‏بچه های «آه مادر کاش وقت نامه خواندن بود»‏

‏‏بچه‏‏‎‏‏ های «همسرم بدرود»‏

‏‏بچه های «کاش بودی، کاش می دیدی»‏

‏‏بچه های «تا قیامت بر نمی گردیم»... ‏

‏‏انتهای جاده ی ایثار‏

‏‏بچه های کربلای چار‏

‏‏این زمان اما‏

‏‏دست بر زخم دلم مگذار‏

‏‏زخمها جانی بگیرد کاش‏

‏‏کاش طوفانی بگیرد کاش‏

‏‏کاش... ‏

‏‏علیرضا قزوه‏

‏‏و این سروده که پایان بخش این مقاله است با همان زبان شکوهمند، اندوه رنگ و‏‎ ‎‏شکوه آمیز از خویش، با شهیدی نوجوان یا خاکستر تن سوخته ی شهید، سخن می گوید. ‏

‏
‏‎

‎‏یادگار از توهین سوخته جانی است مرا‏

‏‏شعله از توست اگر گرم زبانی است مرا‏

‏‏به تماشای تن سوخته ات آمده ام‏

‏‏مرگ من باد که اینگونه توانی است مرا‏

‏‏نه ز خون گریه ی آن زخم، گریزی است تو را‏

‏‏نه از این گریه ی یکریز، امانی است مرا‏

‏‏باورم نیست نگاه تو و این خاموشی؟‏

‏‏باز بر گردش چشم تو گمانی است مرا‏

‏‏چه زنم لاف رفاقت؟ نه غمم چون غم توست‏

‏‏نه از آن گرم دلی هیچ نشانی است مرا‏

‏‏گو بسوزد تنه ی خشک مرا غم که به کف‏

‏‏برگ و باری نبود دیر زمانی است مرا‏

‏‏عرق شرم دلم بود که از چشم ریخت!‏

‏‏ورنه بر کشته ی تو گریه روا نیست مرا‏

‏‏ساعد باقری‏

‏‏در نگاهی کلی، مرگ و به بیانی رساتر – شهادت - در شعر انقلاب با آمیزه ‍ای از چند‏‎ ‎‏عنصر مطرح می شود؛ عشق (عرفان)، حماسه، سوگ، سازندگی و حرکت آفرینی و در‏‎ ‎‏نهایت آیینه ای که شاعر در آن حقارت و واپس ماندگی خویش را تحلیل و تصویر می کند و‏‎ ‎‏چنین انگاره و نگاهی در مجموع ادبیات گذشته ی ما همانند و بدیل ندارد. هنگامی که‏‎ ‎‏سروده های موفق در این زمینه را می خوانیم در برزخی از شور و سوگ رها‏‎ ‎‏می شویم، اندوهی پنهانی در ما ریشه می دواند و هیجانی گستاخ از پشت قلبما ن سر بر‏‎ ‎‏می آورد. به همین دلیل، عمیق ترین نگاه به مرگ را تنها در ادبیات عصر انقلاب باید جستجو‏‎ ‎‏کرد. ‏

‏‏* * *‏

‏
‏‎

‎‏پی نوشتها‏

‏‏ ‏