چهره ی زن در شعر انقلاب

‏‏چهره ی زن در شعر انقلاب‏

‏‏□ محبوبه زارعی‏

‏‏خلاصه ی مقاله‏

‏‏در این نوشتار پس از اشاره به نگاه شاعران متقدم به زن به عنوان معشوق، ساقی،‏‎ ‎‏خنیاگر و ... به موضوع «زن و عشق» پرداخته و در ادامه با تقسیم بندی مراتب عشق و‏‎ ‎‏پیامد های آن نگرش شاعران معاصر را به عشق و زن مورد بررسی قرار داده است. ‏

‏‏در این مقاله تلاش شده است با ذکر نمونه هایی از شعر شاعران انقلاب، تصویری‏‎ ‎‏روشن از چهره ی زنان، دختران، مادران و همسران حماسه ساز در شعر انقلاب ارائه‏‎ ‎‏گردد و زوایایی از شعر این دوره را که به نقش زنان در انقلاب اسلامی و دفاع مقدس‏‎ ‎‏پرداخته و از صبر و سکوت و اندوه آنان سخن به میان آورده، مورد کاوش قرار گیرد. ‏

‏‏مقدمه‏

‏‏شعر پس از انقلاب اسلامی شعری است با ویژگیهای خاص خود. از جمله ی این ویژگی ها،‏‎ ‎‏نگاه خاص شاعران این دوره به «زن» است. نگاهی که در طول تاریخ ادبیات ایران، بی نظیر و‏‎ ‎‏یا کم نظیر است. این نوشتار سعی دارد به این جنبه از شعر انقلاب پرداخته و تصویری روشن‏‎ ‎‏از چهره ی زنان، دختران، مادران و همسران حماسه ساز در شعر انقلاب ارائه نماید و‏‎ ‎‏زوایایی از شعر انقلاب را که به نقش زنان در انقلاب و دفاع مقدس پرداخته و از صبر و‏‎ ‎‏سکوت و اندوه آنان سخن به میان آورده، مورد کاووش قرار دهد. ‏

‏‏در این راستا تعداد 47 مجموعه ‏‏‎‏‏ی شعر مورد بررسی قرار گرفته که اگر چه در مقایسه با‏‎ ‎‏تعداد کتابهای منتشر شده در این دوره اندک است اما امید می رود که همین تعداد هم‏‎ ‎‏بتواند تصویر زن در شعر بعد از انقلاب را به روشنی ارائه نماید. ‏

‏‏همین جا لازم است تلاش تعدادی از دانش آموزان را در جمع آوری نمونه‏‏‎‏‏ ها ارج بنهم. ‏

‏‏کلیات‏

‏‏در جای جای تاریخ ادبیات گرانقدر ما، حوادث سیاسی و تحولات اجتماعی بر روی شعر و‏‎ ‎‏به طور کل بر ادبیات، تأثیر بسیار گذارده است. از جمله حمله ی مغول و انقلاب مشروطیت،‏‎ ‎‏که یکی شعر را به درون شاعر و دیگری آن را به بیرون کشانید. ‏

‏‏انقلاب اسلامی نیز تحولی از نوع انقلاب مشروطیت در ادبیات به جای گذاشت.‏‎ ‎
‏‎

‎‏شاعرانی که در دوره ی پیش به درون خود خزیده و جز خود، کسی را نمی دیدند یا فرصت‏‎ ‎‏فریاد نمی یافتند، در عصر انقلاب حجابها و بندها را گسستند و آتش انقلاب را رد مجمر‏‎ ‎‏شعر نهاده، آن چنان اشتیاق و هیجانی ایجاد کردند که در تاریخ ادبیات مردمی ما توانست‏‎ ‎‏جایگاه خاصی برای خود بیابد.‏

‏‏عموماً زن در ادبیات کهن ما به عنوان معشوق یا ساقی و خنیاگر مطرح است و کمتر از‏‎ ‎‏جنبه های گوناگون وجود و نقش او در اجتماع سخن گفته شده است. اما زن عصر ما با‏‎ ‎‏حضور فعال خود در انقلاب و جنگ، توانست هویت انسانی خود را به نمایش گذاشته و داد‏‎ ‎‏سکوت و مظلومیت خود را از تاریخ بگیرد. همین ویژگی موجب شد که زن در ادبیات‏‎ ‎‏انقلاب، چهره ای پویا و فعال داشته باشد. ‏

‏‏زن در عصر انقلاب هم عاشق است، هم معشوق. طوفان می زاید، عشق می پرورد،‏‎ ‎‏حماسه می آفریند، رنج می کشد و صبوری می کند و علاوه بر آن بخش عمده ای از ادبیات‏‎ ‎‏انقلاب به واسطۀ حضور زن بزرگ انقلاب بوجود آمده است. ‏

‏‏فصل اول: زن و عشق‏

‏‏یکی از عالی ترین جلوه های زن، معشو قی است. خدا زیباست و معشوق و زن نیز زیباست و‏‎ ‎‏معشوق. خدا در پس حجابها ی گوناگون است، زن نیز در حجابها از دید غیر مخفی است.‏‎ ‎‏خداوند زن را شبیه ترین موجودات به خود آفرید، از آن روست که در ادبیات، زن نمادی از‏‎ ‎‏عشق می شود. حتی نمادی از خدا. ‏

‏‏صدر المتألهین عشق انسانی را به دو قسم حقیقی و مجازی تقسیم نموده و عشق حقیقی‏‎ ‎‏را به محبت خدا و صفات و افعال او اختصاص داده. عشق مجازی را نیز به دو قسم تقسیم‏‎ ‎‏کرده که عبارتند از: عشق حیوانی و عشق نفسانی. ‏

‏‏عشق حیوانی عبارتست از عشقی که مبدأ آن را شهوت بدنی و لذت بهیمی تشکیل‏‎ ‎‏می دهد. عاشق در اینجا تنها به ظاهر معشوق توجه دارد. ‏

‏‏عشق نقسانی عشقی است که از مشابهت و مشاکلت جوهری میان نفس عاشق و معشوق‏‎ ‎‏ناشی می گردد. در این عشق، استحسان عاشق از شمایل معشوق به ظاهر این است که آنها را‏‎ ‎‏ناشی از نفس دانسته و در نفس نیز مشاهده می نماید. ‏‎[1]‎

‏‏در ادبیات کهن فارسی نیز عشق، دو جلوه ی بزرگ دارد. نخست عشق انسانی که با‏‎ ‎
‏‎

‎‏مثنو ی های رودکی و عنصری آغاز می شود و در مثنوی های نظامی به اوج خود رسیده و‏‎ ‎‏عاشقان و معشوقان بزرگی چون خسرو و شیرین و فرهاد، لیلی و مجنون و نظایر آنها پرورده‏‎ ‎‏می شود. ‏

‏‏جلوه ی بزرگ دیگر عشق، عشق الهی یا عرفانی است که ابتدا در مثنوی های سنایی و‏‎ ‎‏عطار چهره نمایاند و با مثنوی و غزلیات مولانا به اوج رسید. ‏

‏‏و آنچه در شعر حافظ می بینیم ترکیبی از این دو ویژگی است، یعنی آمیزه‏‏‎‏‏ ای از عشق‏‎ ‎‏انسانی و الهی. ‏

‏‏اما معاصران ما به عشق چگونه نگریسته اند؟ با تقسیم بندی مراتب عشق و پیامدهای آن،‏‎ ‎‏به این موضوع می پردازیم: ‏

‏‏عشق ظرفا به خوبرویان‏

‏‏صدرالمتألهین به عنوان یک حکیم الهی، عشق ظرفا را به خوبرویان جهان، از جمله ی امور‏‎ ‎‏ممدوح و نیکو به شمار آورده است. به نظر او این نوع علاقه دارای غایت و فواید بسیار‏‎ ‎‏می باشد. در واقع می توان گفت عشق ظرفا به خوبرویان اگر از شهوت حیوانی ناشی نشده‏‎ ‎‏باشد، چیزی جز اشتیاق و علاقه به رؤیت جمال انسانیت نمی باشد. جمال انسانیت نیز‏‎ ‎‏چیزی است که بسیاری از آثار جمال و جلال خداوند در آن ظاهر است. ‏

‏‏عشق نفسانی از لطافت نفس و پاکیزگی آن ناشی می گردد، ولی عشق حیوانی مقتضای‏‎ ‎‏نفس اماره بوده  است. کسی که از عشق نفسانی برخوردار است دارای رقت قلب و علو‏‎ ‎‏اندیشه بوده و گویا همواره چیزی را جستجو می نماید که از حواس ظاهری پنهان می باشد.‏‎ ‎‏به همین جهت از هر چیزی که او را مشغول می دارد بریده گشته و از آنچه غیر معشوق است‏‎ ‎‏دوری می جوید. روی آوردن به معشوق حقیقی بدان گونه که برای این اشخاص آسان و‏‎ ‎‏میسر است، برای سایر اشخاص میسر نمی باشد. زیرا کسی که از عشق نفسانی برخوردار‏‎ ‎‏است در روی آوردن به معشوق حقیقی خود را نیازمند ترک علاقه و قطع رابطه با بسیاری‏‎ ‎‏اشیا ء نمی بیند بلکه تنها از یک معشوق روی گردانده و به معشوق دیگر روی می آورد.‏‎[2]‎

‏‏عزیز الله زیادی رسیدن از عشق نفسانی به الهی را چنین بیان کرده است: ‏

‏‏غلقل هر جشمه قیل و قال تست‏ ‏خال لیلی نقطه ای از خال توست‏

‏‏اعتبار عشق در گیسوی توست‏ ‏قیس مجنون نگار کوی توست‏‎[3]‎

‏
‏‎

‎‏میر شکاک عشق خود را با عشق لیلی و مجنون قیاس کرده و برتر بودن این عشق را از‏‎ ‎‏یک عشق ساده ی زمینی چنین بیان می کند: ‏

‏‏زنو شد زنده با ما ماجرای لیلی و مجنون‏

‏ ‏من و آیینه ایم امروز جای لیلی و مجنون‏

‏‏خدای عاقلان باز یچۀ طفلان برزن شد‏

‏ ‏به یک شب همنشینی با خدای لیلی و مجنون‏

‏‏از این بی دست و پایی ها که من با خویشتن دارم ‏

‏ ‏قیاسی می توان کرد از حیا ی لیلی و مجنون‏

‏‏به جز با ما نشاید راز ما را با کسی گفتن‏

‏ ‏که در عالم نشد کس آشنای لیلی و مجنون‏

‏‏نهان کردیم داغ مرگ خود از خویشتن حتی‏

‏ ‏نباشد جای نامحرم عزای لیلی و مجنون‏

‏‏اگر با خود به سر بردیم و نشکستیم پیمان را‏

‏ ‏توان گفتن به خود اینک وفای لیلی و مجنون‏

‏‏ز خود بیرون شدن، ازیتار دور افتادن است ای دل‏

‏‏که می جوشد ز یکتایی دو تای لیلی و مجنون‏

‏‏خیال است اینکه می گویند مجنون محو لیلی شد‏

‏ ‏تجلی من لیلاست، مای لیلی و مجنون‏‎[4]‎

‏‏میر شکاک در این غزل عرفانی، عاشق و معشوق را در خودش می جوید یعنی عاشق‏‎ ‎‏خودش است. و این عشق به خود، به عشق به خدا متصل می شود. «مَنْ عَرَفَ نَفْسَه فَقَدْ‏‎ ‎‏عَرَفَ رَبَّه.»‏

‏‏وی در جایی دیگر خود را نامحرم خطاب می کند و از «خود» می پرهیزد، که این خود‏‎ ‎‏قطعاً همان نفس حیوانی است. ‏

‏‏عشق در همه ی مراتب هستی‏

‏‏سهروردی بر اساس اصول فلسفی خود، لذت های حسی را صنم و سایه ای از لذت های‏‎ ‎‏عقلی دانسته و با تمسک به اشراقا ت انوار و عقول، نظام آفرینش را تفسیر کرده است.‏‎ ‎
‏‎

‎‏صدرالمتألهین نیز به این نتیجه رسیده است که عشق در همه ی مراتب هستی ساری‏‎ ‎‏می باشد.‏‎[5]‎

‏‏حسین اسرافیلی نیز چنین معتقد است: ‏

‏‏دوباره عشق مگر خیمه ی جنون زده است‏

‏ ‏که حجم دشت پر از بوی محمل لیلاست‏‎[6]‎

‏‏عزیزی نیز در صحرای پر معنی عشق، جنون را همان عقل می داند. ‏

‏‏در این صحرا که معنی می‏‏‎‏‏ دهد هر پیچش لفظش‏

‏ ‏چه مجنونی که فرق لیلی و مجنون نمی دانی؟‏‎[7]‎

‏‏هادی سعیدی نیز ساری بودن عشق را در شالیزار و بر دستان و لبهای دخترک روستایی‏‎ ‎‏چنین بیان می کند: ‏

‏‏نه می گذارندم که بخوانم/ نه می گذارندم که بمیرم/ پایی در شالیزار و سر/ در خرام‏‎ ‎‏دزدوار شبانه/ دخترک، سرد است/ دخترک، تاریک است/ و کلمات بر لبانش می لرزند: و‏‎ ‎‏نوشته ست ... /چی‍... / دمش... / برا... / ی ... / تو.... ‏‎[8]‎

‏‏نزار قبانی شاعر معاصر عرب می گوید: «عشقی که مرا بدان مربوط می دانند، عشقی‏‎ ‎‏است که جغرافیای پیکر زن محدود ش سازد ... عشق که مد نظر من است با تمام هستی‏‎ ‎‏معانقه می کند. این عشق در خاک، آب، شب، زخمهای رزمندگان انقلابی، چشمان کودکان،‏‎ ‎‏اعتصابات دانشجویان و خشم خشمگینان وجود دارد.»‏‎[9]‎

‏‏قیصر امین پور نیز عشقی را که به آن اعتقاد دارد چنین می نامد: ‏

‏‏یوسف، برادرم ... / تنها به جرم نام تو/ چندین هزار سال/ زندانی عزیز زلیخا بود/ ... نام‏‎ ‎‏تو نام مجنون/ نام تو بیستون/ نام تو نام دیگر شیرین/ نام تو نام دیگر لیلا/ نام تو نام دیگر‏‎ ‎‏سلمان است/... ‏‎[10]‎

‏‏روح عشق‏

‏‏نزار قبانی در جایی دیگر می گوید: «حتی در حالات عاشقانه ی شخصی هم خودم را بیشتر‏‎ ‎‏جهانی می دانم و آن یگانه زنی که دوستش دارم... همه ی زنان یعنی عنصر زن است. ‏‎[11]‎

‏‏مفهوم این مطلب را که در واقع بیان روح عشق است از زبان ویل دورانت می خوانیم: «کسانی‏‎ ‎‏که عشق را فقط میل و رغبت می دانند فقط به ریشه و ظاهر آن می نگرند، روح عشق حتی‏‎ ‎
‏‎

‎‏هنگامی که اثری از جسم به جا نمانده باشد باقی خواهد بود.»‏‎[12]‎

‏‏«همه باید بمیرند و تنها چیزی که مرگ را می داند عشق است. عشق از روی گورستانها‏‎ ‎‏می جهد و با توالد و تناسل بر گودال مرگ، پل می بندد. آنجا که انسان مرارت از دست دادن‏‎ ‎‏خیالات شیرین را حس می کند، عشق بسی کوتاه دیده می شود ولی در دورنمای مردمی،‏‎ ‎‏جاودان می نماید و بالاخره قسمتی از ما را از انحطاط نجات می دهد و زندگی ما را در نیرو و‏‎ ‎‏جوانی کودکان ما تجدید می کند. ثروت، خستگی آورست و عقل و حکمت، نور ضعیف‏‎ ‎‏سردی است امام عشق است که با دلداری خارج از حد بیان، دلها را گرم می‏‏‎‏‏ کند. این گرمی در‏‎ ‎‏عاشقی بیشتر از معشوقی است.»‏‎[13]‎

‏‏دکتر شریعتی عشق را بی تابی یک روح تشنه، نیازمند، نیمه تمام، مجهول، تنها و بیگانه‏‎ ‎‏برای یافتن خویشاوندش، آشنایش، همجنسش، نیمه ی دیگرش، چشمه ی گوارایش،‏‎ ‎‏وطنش و ... می داند. وی، عشق را متعالی ترین احساس و نیاز انسان معرفی می کند. ‏‎[14]‎

‏‏حسین اسرافیلی نیز تصویری از عشق دارد که می گوید: ‏

‏‏چو برده بر سر بازار تا به کی؟ یارب‏  ‏کجاست چشم زلیخا که بر ستاندمان‏‎[15]‎

‏‏احمد عزیزی، شاعر عاشق روزگار ما چنین می گوید: ‏

‏‏صد قافله دل اینجا مجنون تو می گردند‏ ‏پس منزل لیلی کو ای آهوی صحرایی‏‎[16]‎

‏‏و باز هم او در جایی دیگر: ‏

‏‏بیستونا به سرت باز چه بیداد آمد‏ ‏جان شیرین مگرت بر لب فرهاد آمد‏

‏‏مکتب عشق برو، لیلی و مجنون بنگر‏ ‏طفل دل را که درین درس چه استاد‏‏ آمد‏‎[17]‎

‏‏و باز می گوید: ‏

‏‏عاقبت مجنون دوران گردد و لیلای دهر ‏

‏ ‏طفل دل در عشقبازی اوستاد مکتب است‏‎[18]‎

‏‏تقدیم به عشق بر جان خواستار‏

‏‏استاد مرتضی مطهری(ره) که خود جان در راه عشق نهاد، از جانبازی خواستار چنین‏‎ ‎‏می گوید: «وقتی که عشق به وجود آمد موضوع دلخواه آنچنان اصالت پیدا می کند که حتی از‏‎ ‎‏جان خواستار، عزیز تر و گرانبها تر می گردد و خواستار، فدائی موضوع دلخواه خود می شود.‏‎ ‎‏یعنی شخص خواستار از «خودی» بیرون می رود و لااقل خودی او، خودی طرف را نیز‏‎ ‎
‏‎

‎‏در بر می گیرد.»‏‎[19]‎

‏‏میر شکاک نیز در جایگاه یوسف(ع)، پیغمبری را رها می کند: ‏

‏‏سودای سلطنت به کناری نهم‏  ‏پیغمبری فدای زلیخا کنم‏‎[20]‎

‏‏علیدوستی نیز چنین می گوید: ‏

‏‏لاله را زمان میلاد است‏  ‏لحظه ها را لحظه ی فریاد است‏

‏‏باز از شور عشق یک شیرین‏  ‏خفته در خون هزار فرهاد است‏‎[21]‎

‏‏و زکریا اخلاقی: ‏

‏‏لاله هایی که زخون دل مجنون روئید‏  ‏دسته کردند و سر گیسوی لیلا بستند‏‎[22]‎

‏‏عشق و نرسیدن به مراد‏

‏‏شیخ شهاب الدین سهروردی می گوید: «عشق عبارت است از محبتی که از حد بیرون رفته‏‎ ‎‏باشد و عشق با یافتن مراد نماند و شوق نماند، پس هر مشتاقی به ضرورت چیزی یافته است‏‎ ‎‏و چیزی نایافته، که اگر از جمال معشوق هم یافته بودی آرزوش نماندی، و اگر هیچ نیافته‏‎ ‎‏بودی و ادراک نکرده ، هم آرزوش متصور نشدی پس هر مشتاقی یابنده ای، نا یابنده باشد و‏‎ ‎‏در شوق نقص است زیرا که نایافتن در وی ضروری است.‏‎[23]‎

‏‏عزیزی که از عشق سرودن را گویی پیشه ی خود کرده است چنین می گوید: ‏

‏‏اشک و آه است ز هجران تو آب و گل ما‏

‏ ‏جاده مجنون شده بی لیلی بی محمل ما‏‎[24]‎

‏‏علی معلم شاعر مثنوی های سر سخت نیز از عشق و نرسیدن می سراید: ‏

‏‏طیلسا نی کنش از گریه ی عاشق کش لیلی‏

‏ ‏بر وی از رنگ شب وصل یراقی به تسلی‏

‏‏زینتی بر زنش از عشوه ی شیرین به چمیدن‏

‏ ‏چینی از جبهه ی فرهاد بر آن تا نرسیدن‏‎[25]‎

‏‏عشق و تحولات روحی‏

‏‏«حالت روحی عشق حالت پرشور و پرگداز ی است که در نتیجه ی دور از دسترس بودن‏‎ ‎‏محبوب و هیجان فوق العاده ی روح و تمرکز قوای فکری در نقطه‏‏‎‏‏ ی واحد از یک طرف و‏‎ ‎
‏‎

‎‏حکومت عفاف و تقوی به روح عاشق از طرف دیگر، تحولات شگرفی در روح ایجاد‏‎ ‎‏می کند و احیاناً بلوغ می آفریند. البته هجران و فراق شرط اصلی پیدایش چنین حالتی است و‏‎ ‎‏وصال مدفن آن است و لااقل مانع است که به اوج شدت برسد و آن تحولات شگرفی که‏‎ ‎‏مورد نظر فیلسوفان است به وجود آورد.»‏‎[26]‎

‏‏و باز احمد عزیزی می سراید: ‏

‏‏صد دشت پر خون می ‏‏‎‏‏شود، صد بحر مجنون می شود‏

‏‏گر یک نگاه پر فسون، لیلی به عماری کند‏‎[27]‎

‏‏از همین شاعر: ‏

‏‏از خیال زلف لیلی چاره ای نبود مگر‏  ‏مثل مجنون پریشان رو سوی هامون کنم‏‎[28]‎

‏‏اینگونه عشقها بیشتر جنبه ی درونی دارد، یعنی موضوع خارجی بهانه ای است که روح از‏‎ ‎‏باطن خود بجوشد و برای خود معشوقی آنچنانکه دوست دارد بسازد و از دیدگاه خود‏‎ ‎‏آنطور که ساخته – نه آن طور که هست - ببیند. کم کم کار به جایی می رسد که به خود آن‏‎ ‎‏ساخته ی ذهنی خو می گیرد و آن خیال را بر وجود واقعی و خارجی محبوب ترجیح‏‎ ‎‏می دهد.‏‎[29]‎

‏‏یأس عاشقانه‏

‏‏اریک فروم گفته است که عشق نیز همچون دیگر هنرها و نبوغ ها استعداد ویژه ای است و کم اند‏‎ ‎‏دلها یی که استعداد خلق عشق هایی بزرگ، زیبا و متعالی داشته باشند. یا شاید هم زیبایی ای‏‎ ‎‏که به کار دل او بیاید و مخاطب شایسته و راستین حال و درد و خواست او باشد، در سر‏‎ ‎‏راهش سبز نشده و همچنانکه بسیار نبوغ هایی که شرایط رشدی نمی بینند و روحها یی که‏‎ ‎‏استاد روح پروری نمی یابند و ناشکفته و نارسته در دل خاک، اندامشا ن مدفون‏‎ ‎‏می ماند، بسیار دلها یی نیز هستند که صیادا ن هوشیار و زبر دست عشقها ی زیبا و نیرومند و‏‎ ‎‏بلند پروازی می توانند بود و در نخجیر گاه زندگیشان گشته اند و جسته اند و کمین کرده اند و‏‎ ‎‏انتظار کشیده اند و ... صید شان را نیافته اند و به صید چهارپایان و مرغان تلخ گوشت و زشت‏‎ ‎‏پر و بد پرواز هم دل نبسته اند و تن در نداده اند و دامشان همچنان خالی مانده و از این‏‎ ‎‏شکارگاه حیات با دستی خالی باز گشته اند و در آغوش مرگ سرد و بی امیدی خفته اند که:‏‎ ‎‏روحها ی زیبا، کبکان خوش خرام  ولایت عشق اند و همواره در آرزو و جستجوی بازی که از‏‎ ‎
‏‎

‎‏آسمان فرود آید و بر سرشان چنگ زند و قلب کوچک و گرمشان را بشکافد و به بال و منقار‏‎ ‎‏و چنگال جذبه شان بگیرد و صید شان کند و به آسمانشان بردارد.‏‎[30]‎

‏‏بگو چگونه خطر باید، نشسته خامش در یاوش‏

‏ ‏سیاوشی ندمید از خاک، چگونه بگذرم از آتش‏‎[31]‎

‏‏سودابه امینی، سیاوش را برگزیده است. اسطوره ای که می تواند او را از آتش هولناک‏‎ ‎‏زندگی عبور دهد و به سلامت به موعود برساند. ‏

‏‏در جایی دیگر می گوید: ‏

‏‏تنها ترم از عشق بعد از مرگ فرهاد‏ ‏تنهاتر از اشکی که از چشم تو افتاد‏‎[32]‎

‏‏داکانی نیز از یأس عاشقانه خود می‏‏‎‏‏ گوید: ‏

‏‏نشانی نیست از شیرین‏  ‏نشانی نیست از فرهاد‏

‏‏کتاب عاشقی ها را‏ ‏نمی خواند کسی جز باد‏‎[33]‎

‏‏عزیزی در سه بیت جداگانه از ناکامی در عشق می گوید: ‏

‏‏در این وادی که جز حیرت سری بیرون نخواهد شد‏

‏‏به جز با محمل لیلی، کسی مجنون نخواهد شد‏‎[34]‎

‏‏بیستونا بنگر کشته ‏‏‎‏‏ی فرهاد و ببین‏

‏‏در پی خسرو شیرین تو ناکامی چند‏‎[35]‎

‏‏در مجلسی که شوق زلیخا مراد شد‏

‏‏یوسف نبود ورنه که ما می‏‏‎‏‏ فروختیم‏‎[36]‎

‏‏بی نیازی از عشق نفسانی‏

‏‏صدالمتألهین عشق نفسانی را در انسان از جمله ی فضایل به شمار آورده ولی در عین حال،‏‎ ‎‏این فضیلت را به طور مطلق در همه ی اوقات و در همه ی حالات و برای همه ی اشخاص‏‎ ‎‏ممدوح و نیکو ندانسته است. وی بر این عقیده است که این نوع محبت در اواسط سلوک‏‎ ‎‏عرفانی، برای بیرون کشیدن انسان از دریای شهوت های حیوانی مفید و مؤثر می باشد ولی‏‎ ‎‏پس از استکمال به اینگونه امور، دون شأن انسان بوده و شایسته ی مقام رفیع وی‏‎ ‎‏نمی باشد.‏‎[37]‎

‏‏عزیزی در این باره نیز سروده است: ‏

‏
‏‎

‎‏به محمل می برم در خود، نه لیلی در نفس دارم‏

‏ ‏بیابان جنو نم تا قیامت این جرس دارم‏‎[38]‎

‏‏و محمد علی محمدی چنین می سراید: ‏

‏‏گر بخواهد بر آید از بن چاه‏ ‏گیسوان منیژه لازم نیست‏

‏‏ور بخواهد به بام بنشیند‏  ‏ماه و خورشید هم ملازم نیست‏‎[39]‎

‏‏عشق مجازی‏

‏‏عشق مجازی نیز از مواردی است که در سالهای آغازین انقلاب و سالهای جنگ، مجالی در‏‎ ‎‏شعر معاصر ما نیافته بود اما با فروکش کردن شعلۀ جنگ، گاه جرقه هایی از عشق مجازی در‏‎ ‎‏ورطه ی شعر جهیدن گرفت. ‏

‏‏احمد عزیزی در مذمت این گونه عشقهای شهوانی گفته است: ‏

‏‏اُف بر آن دختران که در تب تن‏  ‏با تو در شط شب شنا کردند‏‎[40]‎

‏‏در جایی دیگر نیز چنین می گوید: ‏

‏‏خورشید خون در شب التماس‏  ‏هوس ریخت بر دختران هراس‏

‏‏همه بانوان اسارت شدند‏ ‏کنیزان کوی تجارت شدند‏

‏‏از آن شب ادب سر به دامن کشید‏ ‏هنر هر کجا رفت شیون کشید‏‎[41]‎

‏‏فصل دوم: زن و حماسه‏

‏‏زن آنچنانکه عشق می آفریند، حماسه می آفریند و آنچنانکه در عشق بزرگ و اساطیری‏‎ ‎‏می شود در جنگ نیز اسطوره ی گذشت و دلاوری و مردانگی می شود. ‏

‏‏مردان به جنگ می روند و زن در عیاب مردان خانه، خود پاسبان زندگی می شود. او‏‎ ‎‏پاسبان حریم خانه و عشق و مهربانی است. او می ماند تا عشق بماند تا زندگی از حرکت‏‎ ‎‏نایستد، تا مردان دوباره متولد شوند. او مادر عشق است و خود عشق. ‏

‏‏و مادرانی/ کفن روی دستشان/ دنبال نوجوانی خود بودند/ در کوچه های مه/ جوانی‏‎ ‎‏خود را شناختند/ دوشیزگانی، دنبال کودکی خود/ کفنی روی دستشان/ در کوچه های دور/‏‎ ‎‏آوای کودکانه ی خود را شناختند/ طفلانی/ در پیش روی مادران به تباهی/ و مادران کفنی‏‎ ‎‏روی دستشان‏‎[42]‎

‏
‏‎

‎‏1 - مادر و حماسه: ‏

‏‏قیصر امین پور لحظه ی وداع مادر با پسر رزمنده اش را اینگونه تصویر می کند: ‏

‏‏این زن که بود / که بانگ «خوانگر یو» محلی را از یاد برده بود / باگردنی بلندتر از حادثه /‏‎ ‎‏بالاتر از تمام زنان ایستاده بود / این مادر که بود / که می خندید؟ / وقتی که لحظه / لحظه ی‏‎ ‎‏رفتن بود.‏‎[43]‎

‏‏حسن حسینی نیز خطاب به مادر می گوید: ‏

‏‏می روم مادر که اینک کربلا می خواندم‏

‏ ‏از دیار یار و دریا آشنا می خواندم‏

‏‏مهلت چون و چرایی نیست مادر، الوداع‏

‏ ‏زانکه آن جانانه بی چون و چرا می خواندم‏‎[44]‎

‏‏سهیل محمودی: ‏

‏‏خبر بر ما می آوردند ای کاش‏ ‏ترا اینجا می آوردند ای کاش‏

‏‏چه باید گفت با مادر که گوید‏ ‏شهید م را می آوردند ای کاش‏‎[45]‎

‏‏و سعید بیابانکی: ‏

‏‏ای آنکه بپرورید ی از شیرت، شیر‏ ‏الحق که عصاره ی شرف بود آن شیر‏

‏‏امروز نگر به خیل گردان و ببین‏  ‏هر قطره ی شیر شد هزاران شمشیر‏‎[46]‎

‏‏عبد الملکیان نیز با مادرش اینگونه نجوا می کند: ‏

‏‏مادر! پیروزی نزدیکتر از گمان توست / من هر صبح او را می بینم / و او هر صبح به من‏‎ ‎‏لبخند می زند / مادر، شهادت را باور کن / افتخار را بیاموز / برایش نوشتم: / مادر،‏‎ ‎‏خداحافظ / تا سلام بر خونین شهر / خداحافظ / تا سلام بر پیروزی‏‎[47]‎

‏‏داکانی نیز از حماسه ی مادر می گوید: ‏

‏‏مادرم، این سوی جبهه های نبرد‏ ‏چشم در کار عشق می سوزد‏

‏‏بر لبانش دعای پیروزی است‏ ‏شال فردای فتح می دوزد‏‎[48]‎

‏‏و سلمان هراتی از مادرانی برتر می گوید: ‏

‏‏خدایا اسم این گلها چیست؟ / اینجا مادران از کویر می آیند / اما دریا می زایند / کودکان‏‎ ‎‏طوفانی می آفرینند / دختران بهار می بافند / پسران برای توسعه ی صبح خورشید‏‎ ‎‏می افشانند‏‎[49]‎‏. ‏

‏
‏‎

‎‏قزوه نیز از مادر انقلابی می‏‏‎‏‏ گوید: ‏

‏‏دیشب مادرم با چای و کشمش سر کرد/ او قلبش برای انقلاب می طپد‏‎[50]‎

‏‏عبد الملکیان، شاعر مادر حماسه ها چنین می نویسد: ‏

‏‏مادر، سلام/ خانه ات آبادان... / مادر غمت مباد که تاریخ جنگ ما/ با خون و پاک و روشن‏‎ ‎‏مریم/ نوشته خواهد شد/... مادر غمت مباد/ قلب بزرگ و دست دعایت بلند باد/ مادر‏‎ ‎‏غمت مباد/ اینجا که بیدریغی خون جاری است/ مظلوم زخمی ات/ تا انهدام ظلم/ دست از‏‎ ‎‏مدار ماشه بر نمی دارد/... مادر، اینجا ستاره‏‏‎‏‏ ها همه روشن/ اینجا ستاره ها همه نزدیک/‏‎ ‎‏مادر در آسمان روشن اینجا پرواز ممکن است/... / مادر اینجا حضور ناب خدا جاری‏‎ ‎‏است/ اینجا همیشه فرصت بیداری است/ دیروز در هرم آفتاب و آتش جبهه/ یک زن به‏‎ ‎‏سن و سال ترا دیدم/ ... گفتم: سلام مادر/ چرخی زد و به شوق نگاهم کرد/ در التهاب‏‎ ‎‏گونه ی او/ قد کشیده اشک/... مادر/ این نامه یک اشارت کوتاه از سرزمین نور و نخل و‏‎ ‎‏پرنده است/ مادر/ چشم انتظار باش/ چشم انتظار مژده ی پیروزی/ تا روشنا ی فتح/‏‎ ‎‏خدا حافظ .‏‎[51]‎

‏‏2- همسر و حماسه‏

‏‏زن وقتی عروس خانه ی بخت است، چون قاصدک و چون کبوتر، پیغام شیرینی و شکوفایی‏‎ ‎‏می آورد و این کبوتر کوچک چه بزرگ و شگفت می شود وقتی که عاشق را به سوی معشوقی‏‎ ‎‏زیباتر روانه می کند. ‏

‏‏محمد علی محمدی چنین می گوید: ‏

‏‏پدری اکبر خود را بوسید... / و عروسی به سر حنظله ی خود/ گل ریخت/ سبز پوشان/ به‏‎ ‎‏خزان خندیدند.‏‎[52]‎

‏‏و باز عبد الملکیان: ‏

‏‏از لب بام کفتر ی پر زد/ از دل زن کبوتر شادی/ مرد در فکر نینوا یی بود/ مرد در فکر روز‏‎ ‎‏آزادی/ مرد در پیچ کوچه سرگردان/ چشم در چشم همسرش خندید/ چشم زن دید جبهه‏‎ ‎‏در جبهه/ مرد او مثل شیر می جنگید.‏‎[53]‎

‏‏محمد علی محمدی، یک زن را عامل تکامل خود می داند:‏

‏‏یک زن مرا به جبهه فرستاد/ من شعر کاملی شده بودم/ او خواست تا سروده شوم/ اما/‏‎ ‎‏تنها به گوش اهل دل/ آنانکه بی گدار/ چشم از جهان گسسته به جانان رسیده اند.‏‎[54]‎‎ ‎
‏‎

‎‏حماسه ی زن، تنها در دل کندن از این و آن نیست بلکه هر جا که شد خود نیز مردانه تیغ به‏‎ ‎‏دست گرفته است: ‏

‏‏سودابه امینی چنین می سراید: ‏

‏‏گیسوی خسته ات را، در چنگ می فشاری‏

‏ ‏با دشنه می گذاری دل بر مدار آتش‏‎[55]‎

‏‏و باز محمد علی محمدی: ‏

‏‏زنان مرد چه دلهای محکمی دارند/ که دود هیمه ی تر حتی/ نمی به چشم غضبناکشا ن‏‎ ‎‏نمی آرد‏‎[56]‎‏. ‏

‏‏عبد الملکیان این بار از زبان یک زن سخن می گوید: ‏

‏‏کمان و ترکش و تیرم را/ به اسب شوی خود بستم/ و مادرم با اشک/ غروب بدرقه را/ به‏‎ ‎‏صبح حادثه پیوست.‏‎[57]‎

‏‏فصل سوم: زن و اندوه‏

‏‏در طول تاریخ ظلمها ی فاحش و فجیعی در حق زن شده است. چه بسیار زنانی که در پای‏‎ ‎‏خدایا ن سنگی قربانی شدند، چه بسیار دخترانی که بدن نازکشا ن زیر خاک جاهلیت پوسید،‏‎ ‎‏چه بسیار زنانی که با شوی مرده ی خویش در خاک مدفون شدند، چه بسیار زنان شوی از‏‎ ‎‏دست داده ای که اندوه تنهایی و بار سنگین حفظ زندگی را بر دوش کشیده اند و جز صبر و‏‎ ‎‏سکوت از آنان برنیامده است. صبر و سکوتی که چهره‏‏‎‏‏ ای مقدس و اهورایی به خود گرفته‏‎ ‎‏است. غلامحسین عمرانی از سکوت و شکیبایی زن چنین حکایت می کند: ‏

‏‏بانوی رود / بانوی باغ / بانوی برجها ی اساطیری / وقتی که از کرانه ی دریا / برمی آیی /‏‎ ‎‏خاموشی ترا / بر ساحل شکیب آواز می دهم / بانوی چشمه سار درخشان کوهها.‏‎[58]‎

‏‏و محمد علی محمدی چنین می گوید: ‏

‏‏من از رسوم کهن می گویم/ که گیسوان زنان را/ به خون چهره ناخن کشیده می آغشت/ و‏‎ ‎‏گیسوان به خون رنگین تر/ نشان حرمت ایام پاکباز ی بود/ من از رسوم کهن می گویم/ که‏‎ ‎‏پابه پای شما می آیند و مثل انسان پا بر غبار می سایند/ من از دوام رسالتها/ و از اصالت‏‎ ‎‏انسانهای مرد می گویم.‏‎[59]‎

‏‏عزیزی می گوید: ‏

‏
‏‎

‎‏چقدر از حجم اندوه تو می‏‏‎‏‏ ترسم/ چقدر از شط گیسوی پریشانت/ و مثل بره ای از‏‎ ‎‏شانه ی کوه تو می ترسم.‏‎[60]‎

‏‏و باز محمدی: ‏

‏‏در ملتقای آتش و طوفان، سکوت و صبر/ من ایستاده ام/ تا با نگاه خود/ پژواک ناله های‏‎ ‎‏زنان باشم/ یا آه کودکان/ آیینه ای برای جهان باشم.‏‎[61]‎

‏‏میر شکاک نیز می‏‏‎‏‏ گوید: ‏

‏‏پاهای من پر از پرنده و طفل است/ و سینه ام/ پر از صدای دختران جوانمرگ.‏‎[62]‎‏ زن‏‎ ‎‏نمادی از عشق و زندگی است که بیشترین نصیب او از این دو، شیون و اندوه است. گویی زن‏‎ ‎‏و شیون همزاد هم بوده اند. ‏

‏‏سودابه امینی از سوگواری خود می گوید: ‏

‏‏شب در طنین گیسوان سوگوارم تا سحر رقصید/ پروانه ای تاریک/ پیشانی داغ مرا‏‎ ‎‏بوسید/ دیدم زنی/ با بافه های گیسوان مرده اش در چنگ/ پیچیده در خون خدا و شیون و‏‎ ‎‏فریاد/ سمت تو می آید/ با کودکان گمشده در باد/ سوگ سیاووشان/ میعاد ماه است و زن و‏‎ ‎‏شیون.‏‎[63]‎

‏‏امین پور نیز از شیون مادر می گوید: ‏

‏‏امشب در خانه های خاکی خاک آلود/ جیغ کدام مادر بیدار است/ که در گلو نیامده‏‎ ‎‏می خشکد/ در زیر خاک گل شده می بینم: / زن روی چرخ کوچک خیاطی/ خاموش مانده‏‎ ‎‏است/ باید گلوی مادر خود را/ از بانگ رود، رود بسوزانیم.‏‎[64]‎

‏‏مصطفی علیپور نیز از زنان اندوهگین چنین می گوید: ‏

‏‏کوچه ها/ در تصرف چلچراغ هایی است که دنباله ی خورشید ند/ و گورستا نها در تملک‏‎ ‎‏خواهرانی که برادری را از گورهای تازه آموخته اند/ مادران بر سجاده می میرند/ و پدران‏‎ ‎‏تشنه ی تقسیم دریا و پرنده اند.‏‎[65]‎

‏‏عبد الجبار کاکا یی زبان حال مادر شهید و گفتگو او را با قاب عکس فرزندش چنین‏‎ ‎‏تصویر می کند: ‏

‏‏به شوق خلوتی دگر که روبراه کرده ای‏ ‏تمام هستی مرا شکنجه گاه کرده ای‏

‏‏محله مان به یمن رفتن تو رو سپید شد‏ ‏لباس اهل خانه را ولی سیاه کرده ای‏

‏‏چه بارها که گفته ام به قاب عکس کهنه ات‏ ‏دل مرا شکسته ای، ببین گناه کرده ای‏

‏
‏‎

‎‏چه بارها که از غمت به شکوه لب گشوده ام‏ ‏و ناامید گفته ام که اشتباه کرده ای‏

‏‏ولی تو باز بی‏‏‎‏‏ صدا درون قاب عکس خود ‏ ‏فقط سکوت کرده ای فقط نگاه کرده ای‏‎[66]‎

‏‏سلمان هراتی ظلم رفته بر مادران را که میراث رژیم گذشته است اینگونه وا گویه می کند:‏

‏‏من نبودم مادرم یتیم شد/ من نبودم/درختان، به شکوفه نشستند/... / ارباب صبحانه ای‏‎ ‎‏لذیذ از انجیر خورد/ مادرم گفت: ای کاش گرگها مرا می بردند/ ای کاش گرگها مرا‏‎ ‎‏می خوردند/ من نبودم/ مادرم یتیم شد/ هیمه های نیم سوخته/ کله چال/ را از آتش‏‎ ‎‏می انباشتند/ و ارباب کاهنی بود که با هیمه های نیم سوخته/ به تأدیب مادرم بر می خاست/‏‎ ‎‏... / مادرم غذای خاکستر می خورد/ و بچه های خاکستر به دنیا آورد/ برای رفوی پیراهن های‏‎ ‎‏پاره ی ما/ دو بیتی و اشک کافی بود/ سوزن که بر دستش می رفت/ نه بر جگرم می رفت/‏‎ ‎‏کی می توانستم گریه کنم/ آیا آسمان بر زمین آمده است/ ما که چیزی احساس نمی کنیم/‏‎ ‎‏بالش من سنگین بود از اشکهای من/ با گوشه ی زمخت لحافم/ اشکها یم را می ستردم/ بر‏‎ ‎‏دامن مادرم اگر گندم می پاشیدیم سبز می شد/ از بس گریسته بودم/ آسمان تنها د‏‏و‏‏ست‏‎ ‎‏مادرم بود/ مادرم ساده و سبز مثل «ولگان» بود/ من شعر های ناسرودۀ مادرم را می گویم/‏‎ ‎‏من با «امیر گته یا» خوابیدم/ من با «امیر گته یا» شیر خوردم/ من با «امیر گته یا» گریه کردم/ من‏‎ ‎‏نبودم/ من شاعر نبودم/ مادرم یتیم شد.‏‎[67]‎

‏‏زن در عرصه ی اجتماع ساده و صبور همپای مردش می کوشد و می خروشد تا چرخ‏‎ ‎‏روزگار همچنان بچرخد و از حرکت باز نایستد: ‏

‏‏میر شکاک این حکایت را چنین می گوید: ‏

‏‏بر میان بسته تیغ، بید و بلوط/ پا به پای برهنه پا مردان/ سنگ در دامن زنان شکنج/ داس‏‎ ‎‏در دست دختران غرور‏‎[68]‎

‏‏کاکایی از زن ایلیاتی می گوید: ‏

‏‏اینک ای مظلوم بی سامان ایل‏  ‏ای زن پیوسته در حال رحیل‏

‏‏ای پلنگ آئین چشم آهو سلام‏  ‏لاله ی دامان دالاهو سلام‏‎[69]‎

‏‏و عبد الملکیان: ‏

‏‏یک روز زنم گاو را و مرا هی می کرد/ و دیگر روز من گاو و زنم را هی می کردم/ سی سال‏‎ ‎‏است که من و زنم یک سهم داشته ایم و گاومان یک سهم/ سی سال است که عرقر یزان من‏‎ ‎‏و زنم/ شیارها و کرتها را آبیاری می کند/ سی سال است که با دستهای ترک دار من و زنم/ در‏‎ ‎
‏‎

‎‏خاک ریشه می‏‏‎‏‏ دواند.‏‎[70]‎

‏‏فصل چهارم: زن و مادری‏

‏‏مادر، در ادبیات کهن ما جایگاه خاصی دارد. برای بیان رنج و اندوهی که بر دوش بشریت و‏‎ ‎‏شاعر معاصر نیز است، از رنج و اندوه مادر وا گویه کرده است. در اشعار حماسی از‏‎ ‎‏حماسه ی مادر و در شعر سیاسی از قربانی شدن او و یا شوی و فرزندانش سخن گفته است.‏‎ ‎‏گاه از مادران اسطوره ای تاریخ برای بیان مقاصد خود سود جسته است و گاه برخی عناصر‏‎ ‎‏عالم را به مادر تشبیه کرده و دُرّ استعاره را از وجود مادر پرورده است. ‏

‏‏احمد عزیزی‏

‏‏چون گل کودکی بازتر شد ‏ ‏مادرم از وجودم خبر شد‏‎[71]‎

‏‏غلامحسین عمرانی: ‏

‏‏به احترام پدر یا به یاد مادرمان ‏ ‏به نام خانه و دیوار و در سلام کنیم‏‎[72]‎

‏‏عبد الجبار کاکائی: ‏

‏‏تا مادرم نام مرا زایید‏ ‏عاشقترین، عاشقترین بودم‏‎[73]‎

‏‏سلمان هراتی: ‏

‏‏شاید تو شقایقی باشی‏  ‏که در دفتر فردای مادر می درخشی‏‎[74]‎

‏‏فصل پنجم: زنان مذهبی‏

‏‏زنان بزرگ تاریخ، همیشه در ادبیات فارسی حضور داشته‏‏‎‏‏ اند. اما شعر انقلاب که شعری‏‎ ‎‏متعهد و شیعی است از بانوان بزرگ دین، به خصوص از شخصیت های مبارک زنان بزرگ‏‎ ‎‏شیعه، بهره جسته است. ‏

‏‏1 - فاطمۀ زهرا(س): ‏

‏‏از فاطمه راکعی: ‏

‏‏در بارو زمانه نگنجد خیال تو‏ ‏آری حقیقتی به حقیقت فسانه ای ‏

‏‏«زهرا»ی پاک ای غم زیبای دلنشین‏  ‏تو خواندنی ترین غزل عاشقانه ای‏‎[75]‎

‏‏احمد عزیزی: ‏

‏‏تو شاه جهان پور پیغمبری‏ ‏زطاها و طوبیٰ و از کوثری‏

‏
‏‎

‎‏شها جز تو این در و گوهر که راست‏  ‏به شاهان چو مرضیه مادر که راست‏‎[76]‎

‏‏سهیل: ‏

‏‏شگفتا با حضور مادر تو‏  ‏به هنگام وداع آخر تو‏

‏‏نزد آتش به جان آسمانها‏ ‏نوای آب، آب از خنجر تو‏‎[77]‎

‏‏ساعد باقری: ‏

‏‏مگو غرق خون حسین است صحرا‏ ‏از این داغ ای وای، ای وای زهرا‏‎[78]‎

‏‏جلال محمدی: ‏

‏‏پیش! ای خیبر گشایان خیبر‏ ‏با کلید رمز یا زهرایتان‏‎[79]‎

‏‏سلمان هراتی: ‏

‏‏مادر با احتیاط/ از کنار آیینه می گذرد/ به مزرعه می رود/ و صریح می گوید: «توکل بر‏‎ ‎‏خدا»/ قربان درد دلت یا فاطمۀ زهرا.‏‎[80]‎

‏‏2 - زینب کبری(س) ‏

‏‏شعر انقلاب به ویژه، شعر دهۀ اول به جهت همزمانی و همسویی با جنگ، از بین زنان‏‎ ‎‏برتر عالم، زینب(س) را برگزیده است. و شاعران بیشترین سروده های حماسی خود را نثار‏‎ ‎‏او کرده اند. ‏

‏‏عزیز الله زیادی: ‏

‏‏دستهاتان خوشه چین تاکهای شعله باد‏ ‏کین زن گریان به ناقه، یادگار حیدر است‏‎[81]‎

‏‏احمد عزیزی: ‏

‏‏بر این شام غریبان تا شب افتاد‏ ‏به روی هر سری، صد زینب افتاد‏‎[82]‎

‏‏حسن حسینی: ‏

‏‏با زمزمۀ سرود یا رب رفتند‏ ‏چون تیر شهاب در دل شب رفتند‏

‏‏تا زنده شود رسالت خون حسین‏ ‏با نام شکوهمند زینب رفتند‏‎[83]‎

‏‏سهیل محمودی: ‏

‏‏چو آوردند یا رب آب و آتش‏ ‏به روز خیمه و لب آب و آتش‏

‏‏ز اشک کودکان و داغ زینب‏ ‏به هم پیوسته امشب آب و آتش‏‎[84]‎

‏‏علیرضا قزوه: ‏

‏‏او یک شب خواب خیمه های امام حسین را دید/ خواب زینب را/ خواب رقیه را/ و‏‎ ‎
‏‎

‎‏فردایش مرا به آقا سپرده و روانه کرد‏‎[85]‎

‏‏حسین اسرافیلی: ‏

‏‏زان فتنه ی خونین که به بار آمده بود‏  ‏خورشید «ولا» بر سردار آمده بود‏

‏‏با پای برهنه، دشتها را زینب‏  ‏دنبال حسین، سایه وار آمده بود‏‎[86]‎

‏‏سلمان هراتی: ‏

‏‏با ما بگو/ زینب کجا گریست؟/زینب کجا به خاک فشانید/ بذر صبر؟/بر ماسه های تو‏‎ ‎‏ای گرد باد مرگ/ وقت درنگ ناقه ی دلتنگی/ زینب چه می نوشت؟‏‎[87]‎

‏‏باز هم سلمان هراتی: ‏

‏‏با زمزمۀ بلند توحید آمد‏ ‏بالای سر شهید جاوید آمد‏

‏‏از زخم عمیق خویش سر زد زینب‏ ‏چون صاعقه در غیبت خورشید آمد‏‎[88]‎

‏‏محمد علی محمدی: ‏

‏‏کربلا بود و گرد باد بلا‏ ‏آتش افشان فتنه بر صحرا‏

‏‏داغ در داغ سینه ی زینب‏  ‏سرخ در سرخ پیکر شهدا‏‎[89]‎

‏‏و بالاخره حسن حسینی که شعر مذهبی را در شعر نو با گنجشک و جبرئیل به اوج رسانید:‏‎ ‎‏پلک صبوری می گشایی/ و چشم حماسه ها/ روشن می شود/کدام سرانگشت پنهانی/‏‎ ‎‏زخمه به تار صوتی تو می زند/ که آهنگ خشم صبورت عیش مغروران را/ منغص می کند‏‎ ‎‏می دانیم/ تو نایب آن حنجره ی مشبکی/ که به تاراج زوبین رفت/ و دلت/ مهمانسرای‏‎ ‎‏داغهای رشید است/ ای زن/ قرآن بخوان/ تا مردانگی بماند/ قرآن بخوان/ و تجوید تازه‏‎ ‎‏را/ به تاریخ بیاموز/ و ما را به روایت پانزدهم معرفی کن/ قرآن بخوان/ تاریخ زن/ آبرو‏‎ ‎‏می گیرد/ وقتی که پلک صبوری می گشایی/ و نام حماسی ات/ بر پیشانی دو‏‎ ‎‏جبهه ی نورانی می درخشد: / زینب!‏‎[90]‎

‏‏3 - مریم(س): ‏

‏‏جلوه ی خارق عادت مادری مریم، سرتاسر دوره های ادبیات ایران زمین را به شوق آورده‏‎ ‎‏است و شعر معاصر نیز با نگاهی نو به مادری مریم می نگرد. ‏

‏‏احمد عزیزی: ‏

‏‏به قصر مشیت همه قیصریم‏ ‏مسیحیم و از مریم مادریم‏‎[91]‎

‏
‏‎

‎‏باز عزیزی: ‏

‏‏ما مسیح چمنزار نوریم‏ ‏مریم بیشه های شعوریم‏‎[92]‎

‏‏عباس باقری: ‏

‏‏او کز ملاط آب و آتش ارغوان بیخت‏ ‏وز آستین مریمی، عیسی برانگیخت‏‎[93]‎

‏‏حسین اسرافیلی: ‏

‏‏در من عشقی است/ چون شور طور در موسیٰ / به عصمت طفلان و طهارت مریم/‏‎ ‎‏ابدیت در وجود من جاری است.‏‎[94]‎

‏‏4 - هاجر: ‏

‏‏هاجر را می شود هجرت، غربت و محبت نام نهاد. زنی که همسایه ی خداست. ‏

‏‏عزیزا... زیادی: ‏

‏‏آنک غریو کوس تاتاران‏ ‏در عرصۀ الله اکبر بود‏

‏‏چشم خدیجه خون، ابو طالب‏ ‏خونین دلش چو فرش معبر بود‏

‏‏هاجر کنار حجر اسماعیل‏ ‏در لجه ای از خون شناور بود‏‎[95]‎

‏‏علی معلم: ‏

‏‏آنک برآمد هاجر اسماعیل با او‏  ‏بر بو قبیس استاده جبرائیل با او‏‎[96]‎

‏‏باز معلم: ‏

‏‏ای نطق مرغان مهاجر فهم کرده‏ ‏اسرار ابراهیم و هاجر فهم کرده‏‎[97]‎

‏‏5 - نرگس: ‏

‏‏احمد عزیزی: ‏

‏‏ای نرگس مخمور ببین در صف گلها‏  ‏مهدی به نماز آمده با آن قد و قامت‏‎[98]‎

‏‏باز هم عزیزی سروده است: ‏

‏‏با نور طفل نرگس در نیمه های شعبان‏

‏ ‏شکر خدا که برخاست ظلمت ز محفل ما‏

‏‏احمد ز شوق مهدی امشب به کوی نرگس‏

‏ ‏انگشتری نهادند در دست سائل ما‏‎[99]‎

‏‏6 - آمنه: ‏

‏‏احمد عزیزی دربارۀ آمنه و فرزندی که در حرای سینه دارد سخن می گوید: ‏

‏
‏‎

‎‏بیا ای آمنه ای مادر نور‏ ‏بدوش این مژده از پستان تنبور‏

‏‏تو نوری در دل آیینه داری‏ ‏تو طفلی در حرای سینه داری‏

‏‏تو اکنون دامنت ثقل زمین است‏ ‏تو طفلت از شبانان امین است‏

‏‏بیا ای آمنه ای مادر روح‏  ‏بگیر این آخرین نیلوفر روح‏

‏‏از این ساعت حیاتی در دل توست‏ ‏از این پس کائناتی در دل توست‏

‏‏از این پس دامنت امن حریم است‏ ‏مخسب ای آمنه این گل یتیم است.‏‎[100]‎

‏‏البته چهرۀ زنان بزرگ دیگری چون فاطمه بنت اسد، خدیجه، سمیه، سارا و ... در لابلای‏‎ ‎‏واژه های شعر انقلاب به نمایش گذاشته شده که از ذکر نمونه خودداری می نمائیم. ‏

‏‏فصل ششم: زن برتر‏

‏‏اما زن برتر از نگاه شاعر معاصر چگونه زنی است؟‏

‏‏عمرانی می گوید: ‏

‏‏برآمد ز بام دماوند روشن‏ ‏ زنی، با ردای طمأنینه بر تن‏

‏‏زنی دامن از هر چه «من» برگرفته‏ ‏زنی بر گرفته از این «هرچه» دامن‏

‏‏زنی از تبار کهن زاد دریا‏  ‏که اش باید از لون دیگر سرودن‏‎[101]‎

‏‏و میر شکاک می گوید: ‏

‏‏فراتر از این دور/ مرا چشم در راه مانده است/ زنی/ تنش از آسمان، جانش از امتداد/‏‎ ‎‏در آغو شش آیینه های بی شمار/ برابر در آفاق چشمش خزان و بهار/ بدور از چنین باد و‏‎ ‎‏چونان مباد‏‎[102]‎

‏‏فصل هفتم: زن، تشبیه و استعاره‏

‏‏در جای جای ادبیات فارسی زن همیشه به عنوان عنصری بوده که بتوان چیزهایی را به او‏‎ ‎‏تشبیه کرد. در شعر امروز نیز بسیاری از این استعاره ها جدید و تازه و بعضاً تکراری و قدیمی‏‎ ‎‏وجود دارد و اینک نمونه هایی از این تشبیهات و استعاره ها: ‏

‏‏همایون علیدوستی: ‏

‏‏در صبح خون ز مادر خورشید زاده اند‏ ‏قومی که در غدیر شفق سر نهاده اند‏‎[103]‎

‏
‏‎

‎‏احمد عزیزی: ‏

‏‏زیر زخم قبیله ای که در او‏ ‏خواهر عشق مادر بتهاست‏‎[104]‎

‏‏عزیزی در جای دیگر: ‏

‏‏یتیم عشق مرا زاده مادر دهر‏  ‏به غیر زلف تو دلبر که می کشد نازم‏‎[105]‎

‏‏میر شکاک دل خالی از عشق را به تنور تهی از آتش مادر تشبیه کرده است: ‏

‏‏چون تنور سرد مادرم تهی‏ ‏از حضور شعله های آتشی‏

‏‏بس کن ای دل، ای دل تباه من‏ ‏ خنده آور است از تو سرکشی‏‎[106]‎

‏‏محمد علی محمدی: ‏

‏‏این یال است کیست/ چون زلف دختران امید/ بر خاک/ خورجین خاطرات قدیمی را/‏‎ ‎‏از سکه های نقره/ از زلف دختران امید/ از قبضه های خنجر/ از شانه های چوبی/ از‏‎ ‎‏کاسه های خالی خوب/ پر کردم.‏‎[107]‎

‏‏در همان جنگلی که بر کوهش‏  ‏مارها خواهران ما بودند‏

‏‏کودکان از وبا ی خون بالغ‏ ‏زخمها همسران ما بودند‏‎[108]‎

‏‏سودابه امینی خورشید را بانویی تصور کرده است که ... ‏

‏‏آن سوی و هم نیلگون/ بانوی خورشید/ - با گوشواری سبز/ با گوشواری سرخ - / پرواز‏‎ ‎‏مرغ عاشقی را می سراید/ آن سو تر از وهم جهان/ دریای از نور/ آغوش خود را‏‎ ‎‏می گشاید.‏‎[109]‎

‏‏حسین اسرافیلی: ‏

‏‏شفق شرمگین از شط خونتان‏  ‏فلق لیلی آوای مجنونتان‏‎[110]‎

‏‏عبد الجبار کاکا یی: ‏

‏‏زلیخا ی بی رحم پائیز‏ ‏دریده است پیراهن من‏‎[111]‎

‏‏و علیرضا قزوه عشق را مادر و خود را طفل تصور کرده است: ‏

‏‏ای عشق به خواهشم مرا درمی یاب‏ ‏هنگام نیا یشم مرا در می یاب‏

‏‏چون طفل به دور مانده از مادر خویش‏ ‏محتاج نوازشم مرا دریاب‏‎[112]‎

‏‏احمد عزیزی: ‏

‏‏زخم از تپه‏‏‎‎‏‏ ی شقایقها‏ ‏مادر خاک را صدا می کرد‏‎[113]‎

‏‏شاعران معاصر از «دختر» نیز تعابیر ی ساخته اند: ‏

‏
‏‎

‎‏سهیل محمودی: ‏

‏‏انگار دوش دختر خورشید‏ ‏این دختری که این همه زیباست‏

‏‏تن شسته در طراوت دریا‏ ‏کاینگونه دلفریب و دل آراست‏‎[114]‎

‏‏عزیزی ترکیب دختر خواب را چنین به کار می برد: ‏

‏‏نه شبنم، نه مریم، نه مهتاب بود‏ ‏به دامان شب، دختر خواب بود‏‎[115]‎

‏‏عروس نیز از نظر شاعران معاصر دور نمانده است و گاه ترکیباتی با این مفهوم ساخته اند: ‏

‏‏عباس باقری: ‏

‏‏گویی عروس اشک من در عقد چشم است‏

‏       ‏اینان که گل بر دیدۀ عالم نشسته‏‎[116]‎

‏‏علی معلم:‏

‏‏به روم و روس می بری، به بوق و کوس می بری‏

‏       ‏نه مام توست این وطن که را عروس می بری‏

‏‏صداع حجله می دهند از این عروس رایگان‏

‏       ‏چه بنگر ه است در زمین از این نبهر ه رایگان‏‎[117]‎

‏‏ ‏

‏‏فصل هشتم: زن و ساده نگری‏

‏‏همه انسانها بر اساس فطرت پاک الهی آفریده شده اند. همه روحی خداجو دارند اما‏‎ ‎‏زندگی و رنگهای آن، گاه گرد نسیان بر چشمهای آن جهانی می پاشد و مفهومی ساده و کم‏‎ ‎‏عمق به زندگی انسان می دهد. ‏

‏‏شعر امروز ایران با دختران و زنانی که جاذبه های مادی آنها را به سمت خود کشانده‏‎ ‎‏برخورد متفاوتی داشته است. برای نمونه بریده هایی از شعرهای علیرضا قزوه را با هم مرور‏‎ ‎‏می کنیم: ‏

‏‏بگذرا... روزنامه ها بنویسند: / خانمها برای تناسب اندام/ از یوگا استفاده کنند‏‎[118]‎‏...‏‎ ‎‏بعضی شعرها یشان را/ به مینا و آیدا و سوزی تقدیم می کردند‏‎[119]‎

‏‏... کسی گیتار را ترجیح می دهد/ سوزی بی آنکه خجالت بکشد/ نامه های بوی ‏‎ ‎‏فرندهایش را برای مادرش می‏‏‎‏‏ خواند. ‏‎[120]‎

‏‏... چرا باید از این زیر روسریهای ژرژت/ رشته های جهنم شعله بکشد/ مگر اینجا الجزایر‏‎ ‎
‏‎

‎‏است. ‏‎[121]‎

‏‏... اگر ناخنهای لاک زده/ صورت انقلاب را نمی خراشیدند‏‎[122]‎

‏‏... بگذار ملوک/ به آرامگاه خانواد گیش بنازد/ و هر روز عکس پدر بزرگوارش را پاک‏‎ ‎‏کند/ دیروز در خیابان زنی را دیدم که/ مانتو های سبک سامورائی را تبلیغ می کرد/ با‏‎ ‎‏آستینهای تنگ/ مخصوص آنان که با تیمم نماز می خوانند. ‏‎[123]‎

‏‏* * *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏پی نوشتها‏‎

‎