سایه ی سبک هندی بر غزل عصر انقلاب

‏‏سایه ی سبک هندی بر غزل عصر انقلاب‏‎[1]‎

‏‏□مجتبی جوادی نیا‏

‏‏خلاصه مقاله‏

‏‏در این جستار پس از اشاره به تاریخچه و ویژگی‏‏‎‏‏ های سبک هندی، با ارائه ی‏‎ ‎‏نمونه هایی از شعر شاعران انقلاب به تأثیر شعر بیدل و سایر شعرای سبک هندی بر‏‎ ‎‏شعر شاعران انقلاب پرداخته است. آشنایی زادیی، استفاده از مفاهیم پارادوکسی،‏‎ ‎‏حس آمیزی و .. از شگردهای شعر سبک هندی است که در این مقاله حضور آنها در‏‎ ‎‏شعر دوره ای انقلاب مورد بررسی قرار گرفته و در خاتمه به نمونه هایی از تضمین‏‎ ‎‏شعر شاعران سبک هندی در شعر شاعران انقلاب اشاره شده است. ‏

‏‏سبک هندی از جمله سبک های چند گانه ی شعر فارسی است که در تاریخ ادبیات و‏‎ ‎‏سبک شناسی، هم به لحاظ تعدد شاعران و هم از نظر تأثیری که در تغییر درونمایه و ظاهر‏‎ ‎‏شعر فارسی داشته است مورد بحث قرار می گیرد. تأکید شاعران سبک هندی، که قالب‏‎ ‎‏اصلی کارشان معمولاً «غزل» بوده است، بیشتر بر اظهار معانی غریب و دور از ذهن و به‏‎ ‎‏تعبیر بعضی از ایشان «مضامین وحشی» است و عده ای از آنان در قالب غزل آثار فراوانی از‏‎ ‎‏خویش به جای گذاشته اند؛ کسانی همچون صائب تبریزی، کلیم کاشانی، حزین لاهیجی،‏‎ ‎‏حکیم فیاض لاهیجی، بیدل دهلوی ... ‏

‏‏بر اثر غرابت های سبک هندی و مشکلاتی که در عمل برای مخاطبان فراهم کرده بود،‏‎ ‎‏اندک اندک این اسلوب با مخالفت هایی روبرو شد و زمزمه هایی از گوشه و کنار علیه آن به‏‎ ‎‏گوش رسید. از جمله در اصفهان عده ای از ادیبان و شاعران به رهبری «میر سید علی مشتاق‏‎ ‎‏اصفهانی» (1171 - 1101 ق) با تکیه بر اصول پیشینیان، در جهت تغییر این سبک دست به‏‎ ‎‏کوشش هایی زدند. اینان خواستار سبک جدیدی بودند که از آثار استادان شعر فارسی الهام‏‎ ‎‏بگیرد و از دخل و تصرف پیروان سبک هندی در امان باشد. نهضتی که این گروه برپاکننده ی‏‎ ‎‏آن بودند در تاریخ ادبیات به نام «بازگشت ادبی» معروف است. پیروان این شیوه از‏‎ ‎‏قالب هایی مثل قصیده و غزل بیشتر بهره می گرفتند و البته در کار سرودن، بنابر اصول اولیه ی‏‎ ‎‏خویش، به تقلید از شاعران بزرگ دوره های قبل نظیر عنصری، فرخی، منوچهری، انوری،‏‎ ‎‏سعدی، حافظ و ... می پرداختند. بازگشت ادبی در عمل حاصل چندانی در بر نداشت و‏‎ ‎‏شعرای پیرو این سبک - به جز تعداد معدودی - غالباً در بند تقلید و تکرار گرفتار ماندند. ‏

‏
‏‎

‎‏علی رغم مخالفت های زودگذر و اظهار رمیدگی از سبک هندی، این شیوه به دلیل‏‎ ‎‏تازگی ها و نوآوری هایی که در حیطه ی الفاظ و معانی ایجاد کرده بود تأثیر خود را همچنان در‏‎ ‎‏شعر فارسی حفظ کرد و خصوصاً شاعران پارسی گوی شبه قاره ی هند تمایل فراوانی به این‏‎ ‎‏سبک نشان دادند. از جمله «میرزا عبد القادر عظیم آبادی» (1133 - 1054 ه‍ ق) متخلص به‏‎ ‎‏«بیدل» که می توان از او به عنوان نماینده ‏‏‎‏‏ی تام و تمام این شیوه یاد کرد و خصوصیات‏‎ ‎‏عمده ی سبک هندی از قبیل: آشنایی زدایی، پارادوکس (‏‎paradox‎‏)، تشخیص‏‎ ‎‏(‏‎personification‎‏) به معنی شخصیت بخشیدن به اشیاء، کاربرد اسلوب معادله و ... در‏‎ ‎‏اشعار او از بسامد بالایی برخوردار است. البته شعر بیدل در میان فارسی زبانان کشورهایی‏‎ ‎‏مثل: افغانستان، پاکستان و کشورهای تازه استقلال یافته ی آسیای میانه شناخته شده تر است‏‎ ‎‏و در ایران تا یکی دو دهه ی پیش توجه چندانی نسبت به آن اظهار نمی شد. کوشش های‏‎ ‎‏محققانی همچون: دکتر محمد رضا شفیعی کدکنی با انتشار کتاب «شاعر آینه ها» (چاپ اول،‏‎ ‎‏1368) و سید حسن حسینی با نشر «بیدل، سپهری و سبک هندی» (چاپ اول، 1367) در‏‎ ‎‏معرفی جزئیات سبک هندی و کار بیدل و نمایاندن وجوه امتیاز آن و انطباقش با شعر امروز‏‎ ‎‏تأثیر فراوان داشت. مقالات شاعران جوانی مثل «یوسفعلی میر شکاک» در روزنامه ی‏‎ ‎‏جمهوری اسلامی و «احمد عزیزی» در مجله ی سروش نیز باب جدیدی از بیدل شناسی بر‏‎ ‎‏روی دوستداران شعر گشود و در عین حال زمینه ی مثبتی برای شناخت اصولی سبک هندی‏‎ ‎‏و شعر بیدل به وجود آورد. چاپ مثنوی «محیط اعظم» به اهتمام میر شکاک و «کلیات بیدل‏‎ ‎‏دهلوی» در 3 جلد توسط شاعران معاصر اکبر بهدار وند و پرویز عباس داکانی گام های‏‎ ‎‏ارزنده ای دیگری است که در این وادی برداشته شده است. ‏

‏‏این کوشش های مجدانه، زمینه ساز تأثیر شعر بیدل در اشعار شاعران نسل انقلاب –‏‎ ‎‏خاصه غزل پردازان – و بهره مندی مناسب و در بعضی موارد افراطی، از ویژگی های این نوع‏‎ ‎‏شعر شد. کاربرد شگرد هایی از قبیل آشنایی زدایی، استفاده از مفاهیم پارادوکسی، حس ‏‎ ‎‏آمیزی و ... در آثار شاعران انقلاب اسلامی و نیز رویکرد به اوزان و مفاهیم رایج در این‏‎ ‎‏سبک، تضمین ابیاتی از بزرگان شعر سبک هندی و ... از جمله نشانه های این تأثیر پذیری‏‎ ‎‏است؛ «تأثیر شعر سبک هندی بر آثار شاعران امروز دامنه ی گسترده ای دارد. نازک ‏‎ ‎‏اندیشی های شاعران در این سبک تأثیری عمیق و بسزا در ذهن و زبان شاعران امروز به جا‏‎ ‎‏نهاده است. سخن گفتن از این تأثیر در آثار نیمایی و آزاد در حیطه بحث ما نیست و در اینجا‏‎ ‎
‏‎

‎‏تنها ذکر این نکته ضروری است که اغلب تصاویر شفاف و زلال و خیال پردازی های ژرف و‏‎ ‎‏مواجی که در برخی از آثار نسل امروز به چشم می خورد، عمدتاً زاییده ی تأثیر این سبک بر‏‎ ‎‏شاعران زمان است. از شاعران معروف سبک هندی تا شعرای درجه چندم این سبک به‏‎ ‎‏نوعی در این تأثیر گذاری دخیل بوده اند. از صائب گرفته تا کلیم و نظیری و عرفی شیرازی و‏‎ ‎‏... اما شیوع شعر و شیوه ی بیدل در این زمان حکایتی دیگر است. جاذبه ی شعر بیدل و‏‎ ‎‏شیوه ی خیال پردازی های عمیق و ژرف اندیشی ها و مفاهیم فرا واقعگرایانه ی او، به نحو‏‎ ‎‏چشمگیری ذهن و زبان بسیاری از شاعران امروز را به خود معطوف کرده است. این‏‎ ‎‏تأثیر پذیری دارای دو بعد صادق و کاذب است. در بعد صادق این تأثیر باعث تعمیق خیال و‏‎ ‎‏غنای زبان و الهام بخش اندیشه های ژرف شاعرانه بوده است، ولی در بعد منفی موجد‏‎ ‎‏آثاری متکلف، انتزاعی و ذوق ستیز مبتنی بر موهوما ت و مسائل غیر واقعی گردیده است.‏‎ ‎‏نگاهی به دو اثر «روستای فطرت» (1368) سروده ی احمد عزیزی و «ماه و کتان» (1368)‏‎ ‎‏سروده ی یوسفعلی میر شکاک نمونه هایی از این تأثیر پذیری منفی را نشان می دهد.»‏‎[2]‎‎ ‎‏نمونه هایی از این دست، عمدتاً فاقد اندیشه ها و عواطف امروزی اند و در حد تقلید صرف‏‎ ‎‏باقی مانده اند. این گونه تقلید های خام و عاری از دخل و تصرف های ذهنی شاعر امروز،‏‎ ‎‏حاصلی جز هدر دادن نیروی خلاقه ی شاعر در بر نخواهد داشت و بعید نیست که بار دیگر‏‎ ‎‏تجربه ی تلخ دوره ی بازگشت ادبی را به تکرار بکشاند. برای عینی تر شدن بحث به این چند‏‎ ‎‏مورد توجه کنید: ‏

‏‏فسرده خاکسترم به رنگی که شور و حال غزل ندارم‏

‏ ‏به جز دلی شیشه وار حسرت، قرابه ای در بغل ندارم‏

‏‏... شکسته ای آرزو طرازم، نشسته ای عافیت نیازم‏

‏ ‏عجب مدار ار نمی گذارم، که باده ای جز امل ندارم‏

‏‏ندیدم اینجا بجز تعلق، نچیدم اینجا به جز تحیر‏

‏ ‏در این حصار جنون تحسر، جز آرزوی اجل ندارم‏‎[3]‎

‏‏فری خمخانه ی چشمت، نظرگاه فلاطون ها‏

‏ ‏زهی لیلا نشان خطت، رم آهو ساز مجنون ها‏

‏‏تعجب سنج میزانم، قیامت بهت فردا را‏

‏ ‏از آن خنجرنشان ابرو که دارد محضر خون ها‏‎[4]‎‏... ‏

‏
‏‎

‎‏ در صفحات بعد نمونه هایی از کاربرد شگردهای سبک هندی - خصوصاً شعر بیدل – و‏‎ ‎‏بهره مندی های شاعران انقلاب، به ویژه غزل سرایان، از ویژگی های این نوع شعر و نیز موارد‏‎ ‎‏متعددی از تضمین هایی را که شعر بزرگان این سبک در غزل پس از انقلاب به چشم‏‎ ‎‏می خورد، ارائه می گردد. مسلم است که نمونه های ارائه شده در برگیرنده ی همه موارد سبک هندی و تأثیر آن در شعر شاعران این عصر نیست. ‏

‏‏1 - آشنایی زدایی: ‏

‏‏یکی از مشخصه های اصلی شعر سبک هندی، خصوصاً اشعار بیدل دهلوی، «آشنایی‏‎ ‎‏ زدایی» است و آن عبارت است از: «بیان یک مفهوم، به صورتی که با صورت و شکل عادی‏‎ ‎‏آن، که در میان اهل زبان رایج است تفاوت داشته باشد». از این مفهوم در سبک هندی بیشتر‏‎ ‎‏با نام «جستن زیبایی در غرابت» یاد شده است. در غزل پس از انقلاب از این خصیصه‏‎ ‎‏استفاده ی فراوان شده  است که محض نمونه به چند مورد اشاره می شود: ‏

‏‏سهیل محمودی‏

‏‏به استواری معیار تازه بخشیدید‏ ‏شما نه مثل دماوند، او به مثل شماست!‏‎[5]‎

‏‏محمد علی بهمنی: ‏

‏‏زنده تر از تو کسی نیست چرا گریه کنیم؟!‏

‏ ‏مرگمان باد و مباد آن که تو را گریه کنیم‏‎[6]‎

‏‏علیرضا قزوه: ‏

‏‏زخم فراق آنچنان سوخت مرا که بی گمان‏

‏ ‏گرده ی تازیانه را سرخ کند جراحتم‏‎[7]‎

‏‏احمد عزیزی: ‏

‏‏جهان یعنی اناالحق خانه ی او‏  ‏مکن منصور من این فاش را راز‏‎[8]‎

‏‏2 - پارادوکس (‏‎paradox‎‏) ‏

‏‏تصویری است که دو روی ترکیب آن به لحاظ مفهوم یکدیگر را نقص می کنند، مثل سلطنت‏‎ ‎‏فقر، جانب بی جانبی، دانه ی بی دانگی و ... که با دقت در هر یک متوجه می شویم که در‏‎ ‎‏تحلیل معنایی از دو مقوله ی متناقض ترکیب شده اند.»‏‎[9]‎‏ در غزلی از بیدل دهلوی با چنین‏‎ ‎‏بیتی مواجه می شویم: ‏

‏‏در این غمکد ه کس ممیرا د یارب!‏ ‏به مرگی که بی دوستان زیستم من!‏‎[10]‎

‏
‏‎

‎‏و به مفهوم پارادوکسی (= تناقض آمیز) «مرگ زیستن» پی می بریم. در غزل پس از انقلاب‏‎ ‎‏نیز نمونه های متعددی دارد، از قبیل: ‏

‏‏سهیل محمودی: ‏

‏‏کسی ای کاش بارانی نپوشد‏  ‏لباسی غیر عریانی نپوشد!‏‎[11]‎

‏‏هادی سعیدی کیاسری: ‏

‏‏شاخه های روحت از قحط شکوفه در امان باد‏

‏ ‏زنده باشی، در «هجوم هیچسالی» سبز باشی‏‎[12]‎

‏‏قیصر امین پور: ‏

‏‏بس که خمیازه ی فریاد کشیدم دیری است‏

‏ ‏خوابهایم همه کابوس، همه فریادند‏‎[13]‎

‏‏کنار نام تو لنگر گرفت کشتی عشق‏

‏ ‏بیا که یاد تو آرامشی است طوفانی‏‎[14]‎

‏‏2 - تشخیص (‏‎personification‎‏) ‏

‏‏عبارت است از شخصیت بخشیدن به اشیاء بی جان و گاه از آن با عناوین «جان بخشی» و‏‎ ‎‏«آدم گونگی» یاد شده است. «قدماء با درک مبهمی که از آن، به عنوان استعماره ی مکنیّه،‏‎ ‎‏داشته اند به اهمیت آن پی برده بودند. در شعر همه ی شاعران نمونه های آن را می توان یافت.‏‎ ‎‏به عنوان یک اصل عام در سبک شناسی شعر فارسی می توان گفت که حرکت تصویر های‏‎ ‎‏برخاسته از تشخیص، از ساده ترین نوع به سوی پیچیده ترین نمونه ها و از بسامد های اندک‏‎ ‎‏به سوی بسامد های بالا خط سیری مشخص داشته است.»‏‎[15]‎‏ در شعر معاصر، خصوصاً‏‎ ‎‏قالب های نو و سپید، نمونه های زیادی دارد. وقتی سپهری می گوید: ‏

‏‏با سبد رفتم به میدان، صبحگاهی بود‏ ‏میوه ها آواز می خواندند ... ‏

‏‏ (هشت کتاب، شعر «صدای دیدار») ‏

‏‏«آواز خواندن» را به «میوه ها» اسناد می دهد. حال آنکه این عمل معمولاً مختص‏‎ ‎‏انسان ها ست. در میان شاعران غزل سرای عصر انقلاب هم کاربرد این تکنیک خاص رواج‏‎ ‎‏دارد. به چند نمونه ذیل توجه کنید: ‏

‏‏قیصر امین پور: ‏

‏‏عمری به جز بیهوده بودن سر نکردیم‏ ‏تقویم ها گفتند و ما باور نکردیم‏‎[16]‎

‏‏یوسفعلی میرشکاک: ‏

‏
‏‎

‎‏جنون مددکن و برگردان مرا به جاده ی ویرانی‏

‏ ‏به انتهای برآشفتن در ابتدای پریشانی‏‎[17]‎

‏‏عبد الجبار کاکا یی: ‏

‏‏خنده های مرا مثل رویا به همراه بردند‏ ‏لحظه هایی که تنهایی ام را به همراه بردند‏‎[18]‎

‏‏زنده یاد سلمان هراتی: ‏

‏‏پیش از تو آب معنی دریا شدن نداشت‏

‏ ‏شب مانده بود و جرأت فردا شدن نداشت‏‎[19]‎

‏‏حسین منزوی: ‏

‏‏سرما اگر غلاف کند تازیانه را‏  ‏غرق شکوفه می کنی ای عشق خانه را‏‎[20]‎

‏‏یوسفعلی میر شکاک: ‏

‏‏تو را من با تمام انتظارم جستجو کردم‏

‏ ‏کدامین جاده امشب می گذارد سر به پای تو‏‎[21]‎

‏‏و ... ‏

‏‏4 - حس آمیزی‏

‏‏شگردی است که در آن دو حس مختلف و ظاهراً نا هماهنگ با یکدیگر ترکیب می شوند و یا‏‎ ‎‏جانشین یکدیگر می گردند مانند «قیافه ی با نمک» و «سخن شیرین» که اگر دقت کنیم‏‎ ‎‏می بینیم در نمونه ی اولی امری که مرتبط با حس بینایی است به ذائقه نسبت داده شده است‏‎ ‎‏و در دومی چیزی که در حوزه ی حس شنیداری است به قلمرو حس ذائقه وارد شده‏‎ ‎‏است‏‎[22]‎‏ در شعر فارسی نمونه های این شگرد فراوان است و خصوصاً در دوره های بعد از‏‎ ‎‏یورش مغول بسامد آن بالا می رود و در شعر بیدل شاید بیشترین بسامد را داشته باشد، به‏‎ ‎‏این نمونه ها - که همگی منقول از «شاعر آینه ها» هستند - بنگرید: ‏

‏‏گر به این گرمی است آه شعله زای عندلیب‏ 

‏ ‏شمع روشن می توان کرد از صدای عندلیب‏

‏‏ص 136‏

‏‏غافل مشو ز حال خموشان که از حیا‏ ‏صد رنگ ناله در نگه عجز بسته اند‏

‏‏ص 200‏

‏‏بر هر گلی دمیده است افسون آرزویی‏ ‏بوی شکسته رنگی، رنگ پریده بویی!‏

‏‏ص 274‏

‏
‏‎

‎‏و ... ‏

‏‏در غزلی از حضرت امام خمینی(س) می‏‏‎‏‏ خوانیم: ‏

‏‏در میکده از یار نشانی نگرفتیم‏  ‏در مأذنه از دوست ندیدیم صدایی‏

‏‏و متوجه می شویم که حضرت ایشان از فعل «دیدن» برای «صدا» استفاده کرده اند و به‏‎ ‎‏تعبیر بهتر «صدا دیدن» را به جای «صدا شنیدن» به کار برده اند. در غزلهای شاعران انقلاب‏‎ ‎‏هم از این شگرد، که خواننده را به تحسین شاعر و شگفت زدگی در برابر شعر وامی دارد،‏‎ ‎‏استفاده شده است: ‏

‏‏نصر الله مردانی: ‏

‏‏بوی آهنگ درای کاروان‏  ‏بوی آتش در زمستان می دهی‏

‏‏... بوی پایان زمان انتظار‏ ‏بوی آن خورشید پنهان می دهی‏‎[23]‎

‏‏سلمان هراتی: ‏

‏‏هر شب از چشمها ت می شنوم‏ ‏نفس پاک صبح فردا را ...‏‎[24]‎

‏‏احمد عزیزی: ‏

‏‏این توهم بی تو ای آرامش سرسبز عشق‏  ‏می وزد در هرم صحرا با تمام گردباد‏‎[25]‎

‏‏قیصر امین پور: ‏

‏‏لب به آواز گشودم به لبم مهر زدند‏

‏ ‏چشمم آمد به سخن! سرمه به خوردش دادند‏‎[26]‎

‏‏نمونه هایی که ارائه شد حاصل نگاهی گذرا به تعدادی از مجموعه شعرهای شاعران‏‎ ‎‏موفق پس از انقلاب است و مسلماً این مقوله به بررسی گسترده تری نیازمند است تا دامنه ی‏‎ ‎‏تأثیر سبک هندی و شعر بیدل بر شعر انقلاب به خوبی مشخص شود. ‏

‏‏اینک می پردازیم به بعضی از مواردی که شاعران انقلاب در شعر خویش به صراحت یا‏‎ ‎‏به طور ضمنی از شعر شاعران سبک هندی استفاده کرده و به آن نظر داشته اند: ‏

‏‏1 - «هادی سعیدی کیاسری» در بیتی از غزل «شرح بیدلی 2» می گوید: ‏

‏‏... محض رازم که چنان موج به خود می پیچم‏

‏ ‏گریه را گردنه ی خنده گدار ست اینجا‏‎[27]‎

‏‏او در مصراع اول نظر دارد به بیت زیبای بیدل: ‏

‏‏کسی معنی بحر فهمیده باشد‏ ‏که چون موج بر خویش پیچیده باشد‏

‏‏شاعر آینه ها، ص 194‏

‏
‏‎

‎‏2 - «ظاهر سارایی»، شاعر جوان ایلامی، هم با الهام از همین شعر، غزل «اعجاز چشم» را‏‎ ‎‏سروده است با مطلع: ‏

‏‏ کسی معنی عشق فهمیده باشد‏ ‏که اعجاز چشم تو را دیده باشد‏‎[28]‎

‏‏3 - «علیرضا قزوه» در غزلی با مطلع: ‏

‏‏دلم قربانی آن سر که با خنجر کند بازی‏

‏ ‏به روی نیزه دست افشان رود تا سر کند بازی‏‎[29]‎

‏‏به استقبال «ملا عبدالرزاق لاهیجی» رفته، آنجا که می گوید: ‏

‏‏«... نظر باز صف مژگانش با خنجر کند بازی»‏

‏‏4 - «سید حسن ثابت محمودی» متخلص به «سهیل» که خود از غزل سرایان نامی نسل‏‎ ‎‏انقلاب اسلامی است، در غزلی تأثیر پذیری خویش از بیدل را چنین زیبا بیان می کند: ‏

‏‏«سهیل» از فیض «بیدل» یک بغل مضمون نو دارم. ‏

‏‏ ‏ ‏وجود مبهم مکتوب سرنگشاده را مانم‏‎[30]‎

‏‏5 - «یوسفعلی میر شکاک» غزل سرای توانای این روزگار – که به ویژه در سالهای اخیر توانایی‏‎ ‎‏شگرف خود را در عرصه ی غزل سرایی بر همگان اثبات کرده است - در غزلی با مطلع: ‏

‏‏گرچه منع دیدن است آن مو پریشیدن مرا‏  ‏از تو این دیوانه دل نگذاشت رنجیدن مرا‏

‏‏بیت پایانی را به بیان ارادت خالصانه ی خویش نسبت به بیدل اختصاص داده است: ‏

‏‏بال پرواز خیالم رخصت از «بیدل» گرفت‏

‏ ‏چون مگس درعرصه ی سیمرغ گردیدن مرا‏‎[31]‎

‏‏در عرصه ی ترکیب سازی هم تأثیر هندی سرایان خصوصاً بیدل دهلوی بر شاعران این‏‎ ‎‏عصر مشهود است. گاه این ترکیبات همان صورت پیشین خود را حفظ کرده اند که نمونه ی‏‎ ‎‏آن را می توان مخصوصاً در مجموعه شعر «روستای فطرت» از احمد عزیزی مشاهده کرد؛‏‎ ‎‏مثلاً «مذاق وحدت»، «اساس کثرت»، «هوای تقوی»، «اوهام آرزو»، «آفاق جستجو»، «رواق‏‎ ‎‏هذیان نشان گیتی»، «بنگی خانه ی چشم» و ... که همه به طور تصادفی از این مجموعه‏‎ ‎‏انتخاب شده اند و همان حال و هوای «بیدل گونه» را برای خواننده تداعی می کنند. گاهی نیز‏‎ ‎‏ترکیبات جدید و مبتنی بر خلاقیت و سازگار با مذاق خوانندگان شعر امروز در آثار شاعران‏‎ ‎‏روزگار ما جلب توجه می کند، نظیر ترکیبات ذیل که از میان غزلهای «قیصر امین پور» در‏‎ ‎‏مجموعه ی «تنفس صبح» برگزیده شده اند: «خیالِ دار»، «گلویِ شوق»، «غرور بغض»،‏‎ ‎
‏‎

‎‏«سؤال روشن»، «حجم بسته ی راز»، «ارتفاعِ نماز»، «تب لبیک»، «خیالِ نای»، «تصویر‏‎ ‎‏خنجر»، «مهار عقده» و «قلمرو جغرافیای ویرانی»، «تنگه ی پریشانی»، «شعاع درد»،‏‎ ‎‏«مساحت رنج»، «حجم قفس»، «رخصت رویش»، «روح آب»، «چشمان شفق»، «جنس‏‎ ‎‏عدم»و .... تأثیر ترکیبهای موجود در اشعار بیدل را به آسانی می توان مشاهده کرد. تورقی‏‎ ‎‏در سروده های دیگر شاعران این زمانه هم نتیجه ای غیر از این در بر نخواهد داشت و این‏‎ ‎‏خود بر میزان و کیفیت تأثیر پذیری از سبک هندی و شعر بیدل در زمینه ی ترکیب سازی‏‎ ‎‏دلالت می کند. ‏‎[32]‎

‏‏سخن آخر این که، توجه به شعر پیشینیان و تأثیر پذیری از آنان اگر با درک صحیح همراه‏‎ ‎‏باشد و با ظرفیت ها و امکانات زبان روز هماهنگی کامل داشته باشد، نه تنها تأثیر منفی ندارد‏‎ ‎‏که خود موجب غنای زبان و گسترش دایره ی مفردات و ترکیبات و نیز مفاهیم و موضوع ها‏‎ ‎‏در شعر امروز خواهد شد؛ به ویژه در قالب «غزل» که قالب اصلی و رایج شعر این عصر‏‎ ‎‏است و برای برقرار کردن ارتباط مفید و مثبت با مخاطبین، پویایی و نفوذ بیشتری می طلبد.‏‎ ‎‏یکی از راه های دستیابی به این پویایی و نفوذ تقویت زبان شعر و گستردگی قلمرو واژگان و‏‎ ‎‏ترکیبات است. الحمدالله اولاً و آخراً‏

‏‏* * *‏

‏‏ ‏

‎

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏منابع و مآخذ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‎

‎