تحلیلی از مبانی فکری و ضرورت علمی تشکیل این کنگره

‏‏تحلیلی از مبانی فکری و ضرورت علمی تشکیل کنگره‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ دکتر مسعود درخشان‏

‏‏دبیر و مسئول کمیتۀ علمی کنگره‏

‏‏ ‏

‏‏الگوی فکری، باورها، و نظام ارزشی رهبران انقلاب نقش تعیین‏‏ ‏‏کننده ای در مسیر‏‎ ‎‏تاریخی تحولات جوامع انسانی داشته است. بررسی ابعاد مختلف شخصیت رهبران‏‎ ‎‏انقلاب برای تجزیه و تحلیل پویایی جوامع و پیش بینی روند تغییرات آن یک امر ضروری‏‎ ‎‏است، و لذا این گونه تحقیقات جایگاه ویژه ای در قلمرو مباحث علوم انسانی دارند.‏‎ ‎‏مطالعۀ این مسائل موقعی از اهمیّت بیشتر علمی برخوردار است که زیربنای یک انقلاب را‏‎ ‎‏فرهنگ و ایدئولوژی تشکیل دهد؛ و انقلاب اسلامی در ایران مصداق بارز آن است. این‏‎ ‎‏انقلاب به جهات ریشه های فرهنگی و تاریخی، جامعیت و فراگیری، و تبیین ساده و روشن‏‎ ‎‏اهداف آن، احتمالاً در نوع خود منحصر به فرد است، و در تمامی ابعاد مختلف تبلور و‏‎ ‎‏شکل گیری آن، شخصیت رهبر انقلاب نقش درجه اول را داشته است. به علت ثبت دقیق‏‎ ‎‏رویدادها و وجود مجموعۀ کاملی از اطلاعات، مسألۀ نقش شخصیت رهبری در تاریخ‏‎ ‎‏تحولات انقلاب اسلامی می تواند برای محققین و پژوهشگران علوم انسانی در ایران و‏‎ ‎‏سایر کشورها بویژه مجامع اسلامی، موضوع یک تحقیق جامع باشد. ‏

‏‏برگزاری این کنگره به عنوان اولین قدم در یک مسیر طولانی از تحقیق و پژوهش است.‏‎ ‎‏انتظار این است که بتوان در این گونه محافل به بررسی ابعاد مختلف اندیشه های اقتصادی‏‎ ‎‏حضرت امام(س) و نقش آن در دینامیسم تحولات انقلاب اسلامی در ایران پرداخت. این‏‎ ‎‏مسأله نه تنها از نقطه‏‏ ‏‏نظر تحلیلهای کاربردی در تجزیه و تحلیل رویدادهای جاری در نظام‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏اقتصاد ایران و پیش بینی علمی تحولات آیندۀ آن حایز اهمیت فراوان است، بلکه در‏‎ ‎‏شکل گیری اندیشه های اقتصاد اسلامی از دیدگاه صرفاً نظری نیز بسیار مهم است.‏

‏‏تا قبل از حضرت امام(س) و به دلیل عدم وجود نظام اسلامی در موضع قدرت‏‎ ‎‏سیاسی، اولاً پژوهش در اقتصاد اسلامی صرفاً منحصر به تحلیلهای تئوریک بود، و ثانیاً‏‎ ‎‏حوزه های علمیه و دانشگاهها دو برداشت تقریباً متفاوتی در این زمینه داشتند. مطالعات‏‎ ‎‏اقتصاد اسلامی در حوزه های علمیه عمدتاً در چارچوب تحلیلهای فقهی از مسائل‏‎ ‎‏اقتصادی خلاصه می شد، که مبنای استنتاج علی‏‏ ‏‏القاعده مبتنی بر کتاب و سنت، و روش‏‎ ‎‏استدلال متکی بر علم اصول بود که ثمرات آن به صورت مجموعه ای از احکام فقهی در‏‎ ‎‏موضوعات اقتصادی ظاهر می شد. در دانشگاهها مباحث اقتصاد اسلامی بیشتر پیرامون‏‎ ‎‏اثبات این قضیه متمرکز بود که اسلام دارای یک سیستم اقتصادی با خصوصیاتی ویژه است‏‎ ‎‏به گونه ای که با حفظ مزایا و محاسنِ نظامهای دیگر اقتصادی، از معایب و مفاسد آنها‏‎ ‎‏کاملاً مبرّاست. ‏

‏‏با ظهور حضرت امام(س) و اقامۀ نظام حکومت اسلامی این پرسش که «ویژگیهای‏‎ ‎‏مطلوب نظام اقتصادی در عمل چیست؟» به طور بسیار جدی مطرح شد. حضرت‏‎ ‎‏امام(س) با طرح مسألۀ «جایگزین کردن سیستم ناصحیح اقتصاد حاکم بر جهان اسلام‏‎ ‎‏توسط علمای اسلام و محققین و کارشناسان اسلامی» آرامش و تعادل ایستای هزار سالۀ‏‎ ‎‏حوزه های علمیه؛ که وظیفۀ خود را منحصر در استنباط مجموعۀ احکام اسلامی در‏‎ ‎‏موضوعات اقتصادی می دانستند، به هم زد، و در عین حال به فضای ایده آلیستی‏‎ ‎‏دانشگاهها - که در جستجوی یک نظام مطلوب اقتصادی در عالم تئوری بودند - انگیزه و‏‎ ‎‏تحرّک جدیدی در جهت طراحی الگوهای کاربردی در اقتصاد اسلامی بخشید. این سؤال‏‎ ‎‏که «برای رسیدن به یک الگوی مطلوب از سیاستهای اقتصادی و بر اساس تعالیم اسلام چه‏‎ ‎‏باید کرد» هم قلمرو مطالعات فقهی، و هم حوزۀ کارشناسی اقتصاد را عمیقاً متأثر‏‎ ‎‏کرده است؛ که خود از بزرگترین دستاوردهای اندیشه های اقتصادی حضرت امام بوده است. با‏‎ ‎‏اینکه هدف در الگوی مطلوب سیاستهای اقتصادی بوضوح از فرمایشات حضرت‏‎ ‎‏امام(س) استنباط می شود، که همانا تأمین منافع محرومین و پابرهنه ها و خروج جهان‏‎ ‎‏مستضعفین و مسلمین از تنگنا و فقر معیشت است، اما روش کار یعنی ارائه طرحها و‏‎ ‎‏برنامه های سازنده، بر عهدۀ کارشناسان امور اقتصادی قرار داده شده است. ‏

‏
‏‎

‎‏بدیهی است طرحها و برنامه ها در قالب استراتژیها و سیاستهای اقتصاد کلان صورت‏‎ ‎‏می گیرد. هر مجموعۀ معینی از سیاستهای اقتصادی، فرمبندی اجتماعی و سیاسی متناسب‏‎ ‎‏با خود را می طلبد و بتدریج فضای فرهنگی هماهنگ با خود را تقاضا می کند. در چنین‏‎ ‎‏چارچوبی است که مبانی نظری سیاستهای اقتصادی و الگوهای کاربردی برای دوره های‏‎ ‎‏بعد شکل می گیرد. این پروسۀ تأثیر و تأثر متقابل سیاستهای اقتصادی بر عینیت اقتصادی و‏‎ ‎‏بالعکس، اگر تحت نظارت و کنترل مستمر نباشد و آثار فرهنگی، سیاسی، و اجتماعی‏‎ ‎‏سیاستهای اقتصادی بدقت ملاحظه و اندازه گیری نشود چه بسا وضعیت اقتصادی در‏‎ ‎‏آینده ای نه چندان دور چنان از اهداف و مقاصد اولیه فاصله بگیرد که رفع انحراف بسادگی‏‎ ‎‏مقدور نباشد. ‏

‏‏پرسشی که عمدتاً بلافاصله پس از پایان جنگ تحمیلی در جامعۀ اقتصاددانان کشور‏‎ ‎‏مطرح شد این بود که: روش کار و الگوهای مطلوب سیاستهای اقتصادی چه باید باشد؟‏‎ ‎‏آیا باید در راستای همان سیاستهای اقتصادی دوران جنگ حرکت کرد؟ آیا باید سیاستهای‏‎ ‎‏اقتصادی جمهوری اسلامی را بر اساس مدلهایی تدوین کرد که بانک جهانی توصیه‏‎ ‎‏می کند؟ آیا باید خصوصی‏‏ ‏‏سازی در اقتصاد را، به همان شیوه ای که امروز در کشورهای‏‎ ‎‏در حال توسعه متداول است بپذیریم؟ آیا باید الگوهای سیاست رشد و توسعه و تأمین‏‎ ‎‏اجتماعیِ متداول در کشورهای پیشرفتۀ صنعتی را به عنوان روش کار خود در طراحی‏‎ ‎‏برنامه های مدیریت اقتصادی قبول کنیم؟ ‏

‏‏پذیرش بی قید و شرط یک الگوی خاص در سیاستهای اقتصادی برای نظام جمهوری‏‎ ‎‏اسلامی و فراموش کردن سایر الگوها قطعاً متأثر از یک بینش غیرعلمی است. بحث در این‏‎ ‎‏نیست که چه الگویی در سیاستهای اقتصادی برتری مطلق دارد، بلکه مسأله در بررسی‏‎ ‎‏دقیق آثار و پی‏‏ ‏‏آمد اجرای سیاستهای اقتصادی است. باید در یک فضای کاملاً علمی و به‏‎ ‎‏دور از جهتگیریهای حزبی و گروهی و با استفاده از روشهای علمی به تجزیه و تحلیل آثار‏‎ ‎‏فرهنگی، سیاسی، و اجتماعی سیاستهای نوین اقتصادی پرداخت؛ و قبل از حصول‏‎ ‎‏اطمینان در هماهنگی و سازگاری این آثار با اهداف اصلی نظام اقتصاد اسلامی از اجرای‏‎ ‎‏آنها خودداری کرد؛ و یا در صورت ضرورت با احتیاط کامل حرکت کرد. این مسأله در‏‎ ‎‏مقطع فعلی، که سیاستهای جدید اقتصادی از نقطه‏‏ ‏‏نظر تئوریک در مرحلۀ شکل گیری و در‏‎ ‎‏ابعاد کاربردی در مراحل اولیه اجراست، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. به همین‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏دلیل بررسی دقیق اندیشه های اقتصادی حضرت امام(س) در این مرحله از تحولات‏‎ ‎‏اقتصادی کشور یک ضرورت است. ‏

‏‏چگونگی «جایگزین کردن سیستم ناصحیح اقتصاد حاکم بر جهان اسلام» را حضرت‏‎ ‎‏امام(س) بر عهدۀ کارشناسان اقتصادی قرار داده اند، اما وظیفۀ کارشناسان و علمای اسلام‏‎ ‎‏مقدمتاً این است که خصوصیات سیستم صحیح اقتصادی را با توجه به مجموعه‏‎ ‎‏رهنمودهای حضرت امام(س) کشف و استخراج نمایند؛ و آن را به عنوان معیار و میزان در‏‎ ‎‏طراحی الگوهای اجرایی و سیاستهای اقتصادی به کار گیرند. امید است که این کنگره‏‎ ‎‏اولین حرکت سیستماتیک در این زمینه باشد تا ان شاءالله بتوان در راستای تحقق سیستم‏‎ ‎‏صحیح اقتصادی از مجموعۀ رهنمودهای حضرت امام(س) و متناسب با ساختار فرهنگی،‏‎ ‎‏سیاسی، و اجتماعی جامعه و هماهنگ با امکانات داخلی و سازگار با شرایط بین المللی‏‎ ‎‏به طراحی الگوهای مناسب جهت انتقال از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب پرداخت.‏

‏‏مع‏‏ ‏‏ذالک در کوتاه مدت چه بسا خطر اصلی در عدم شناخت دقیق از جزئیات یک‏‎ ‎‏سیستم صحیح اقتصادی در اندیشه های حضرت امام(س) نباشد. خطر عمده‏‎ ‎‏در فراموش کردن آن است. هرگاه در یک نظام اقتصادی معیارهای انقلابی اسلامی فراموش‏‎ ‎‏شود و میزان در صحت و سقم سیاستگذاریهای اقتصادی مبهم گردد، آنگاه پویایی و‏‎ ‎‏قدرت نظام، به جای جهتگیری در مسیر «خارج کردن جهان مستضعفین و مسلمین از تنگنا‏‎ ‎‏و فقر معیشت» به اهرمی برای به حداکثر رساندن سود در حوزۀ تولید و حداکثر کردن‏‎ ‎‏مطلوبیت در حوزۀ مصرف تبدیل خواهد شد. اقتصاد اسلامی در چنین شرایطی تبدیل به‏‎ ‎‏یک سیستم صرفاً تجاری برای تراکم سرمایه در چارچوب احکام اسلامی می شود. بررسی‏‎ ‎‏اندیشه های اقتصادی حضرت امام(س) تنها راه موجود برای پرهیز از این خطر بالقوه‏‎ ‎‏است، و لذا این گونه مطالعات در مقطع کنونی نه تنها از اهمیت علمی ویژه ای برخوردار‏‎ ‎‏است بلکه رسالتی است تاریخی که بر عهدۀ جامعه اقتصاددانان معاصر قرار گرفته است.‏

‏‏اولین «کنگرۀ بررسی اندیشه های اقتصادی حضرت امام(س)» کاشف از این حقیقت‏‎ ‎‏است که جامعۀ اقتصاددانان در حوزه و دانشگاه دقیقاً به این امر خطیر واقف هستند.‏‎ ‎‏همزمانی این کنگره با مراسم عبادی - سیاسی حج طبعاً موجب شده است که بسیاری از‏‎ ‎‏اندیشمندان و صاحبنظران فرصت کافی برای تهیۀ مقاله و مشارکت فعال در کنگره را‏‎ ‎‏نداشته باشند. مع‏‏ ‏‏ذالک تهیه و ارسال بیش از 120 مقاله در زمانی کمتر از شش ماه دلیل‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏علاقه مندی و ظرفیت بالای تحقیق و پژوهش است. ‏

‏‏به نظر اینجانب موفقیت بیشتر در کشف سیستم صحیح اقتصادی در اندیشه های‏‎ ‎‏اقتصادی حضرت امام(س) در ابعاد فقهی و کاربردی آن مستلزم یک حرکت تحقیقی‏‎ ‎‏بلندمدت در چارچوب یک فضای تحقیقاتی مناسب است که ارتقای سطح عمومی‏‎ ‎‏تحقیقات در اقتصاد اسلامی یک پارامتر اساسی برای آن محسوب می شود. باید در تمام‏‎ ‎‏زوایای فقهی و ابعاد تحلیلی و کاربردی نظرات حضرت امام(س) به تجزیه و تحلیل علمی‏‎ ‎‏پرداخت، تا جامعۀ اقتصاددانان با درک عمیقتر اندیشه های اقتصادی آن حضرت به افقهای‏‎ ‎‏تازه ای در قلمرو این گونه مطالعات دست یابند. به نظر می رسد فقط با ظهور افقهای جدید‏‎ ‎‏و بسط قلمرو مباحث و مکانیسم استدلال و استنتاج – چه در حوزۀ فقه و چه در زمینه های‏‎ ‎‏کاربردی - می توان به کشف سیستم صحیح نظام اقتصادی از دیدگاه حضرت امام نایل‏‎ ‎‏شد. ‏

‏‏طرح تأسیس «مرکز مطالعات اندیشه های اقتصادی حضرت امام(س)» حرکتی در این‏‎ ‎‏راستاست. توصیۀ اینجانب این است که در این مرکز بتوان از طریق مشارکت و تلفیق‏‎ ‎‏افکار و نظرات سه محور دانشگاه، حوزه های علمیه، و مؤسسات پژوهشی دولتی و‏‎ ‎‏غیردولتی، به بررسی و تبادل‏‏ ‏‏نظر در اندیشه های اقتصادی آن حضرت پرداخت. مشارکت‏‎ ‎‏فعال و نظارت دقیق یاران و شاگردان دانشمند آن حضرت - که مفسران واقعی رهنمودهای‏‎ ‎‏ایشان هستند - شرط لازم در موفقیت این مرکز به شمار می آید؛ و شرط کافی، حفظ فرهنگ‏‎ ‎‏انقلابی به عنوان زمینۀ مطالعه و تحقیق در اندیشه های اقتصادی حضرت امام(س) است.‏‎ ‎‏فرمایشات و رهنمودهای حضرت امام(س) در یک فضای انقلابی شکل گرفته و باید‏‎ ‎‏ضرورتاً در بستر یک فرهنگ انقلابی مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. امید است که ان شاءالله‏‎ ‎‏نتایج اولین دوره از تحقیقات این مرکز، موضوع دومین کنگره بررسی اندیشه های اقتصادی‏‎ ‎‏حضرت امام(س) باشد. ‏

‏‏والسلام‏

‏‎

‎