مصاحبه با آقای علوی تبار

‏‏آقای علوی تبار‏

‏‏مطالبی که بنده بیان می کنم شبیه صحبت مهندس حجاریان یعنی در واقع از نوع معرفت درجه دوم است و موضوع آن خود واقعه عاشورا نیست، بلکه معرفتی است که به واقعه عاشورا پیدا شده یا بهتر بگوییم تعبیری است که از واقعه عاشورا شده است. در واقع ایشان سه تعبیر را مطرح کردند: تعبیر تسلی بخش؛ تعبیری که به استراتژی ردّ تئوری بقا دعوت می کرد؛ و تعبیری که باصطلاح تعبیر اربعینی بود و بعد از نشست غبارها دوباره یک نوع بازگشت به بقا بود. من هم در واقع می خواهم از چنین تعبیری صحبت کنم و آن را تعبیر ایدئولوژیک از عاشورا نامیده ام.‏

‏‏شکل گیری تعبیر ایدئولوژیک از عاشورا و زمینه های آن‏

‏‏اگر ما تعداد خطبه ها و سخنرانیها و مقالات و نوشته ها و نمایشنامه های پیرامون عاشورا را شاخص توجه روشنفکران مذهبی به قصه عاشورا بدانیم، می بینیم این توجه در جامعه ما زمانی به شدّت اوج گرفته و سپس دوباره افول کرده است. من علت این اوج گیری و کاهش پس از آن را بیشتر در تعبیر خاصی می بینم که از عاشورا پیدا شده است. ریشه های شکل گیری این تعبیر که تعبیری ایدئولوژیک است به سال های بعد از شهریور 1320 باز می گردد؛ یعنی از زمان پیدایش آن اسلام مهاجم، مسلمانان مبارزی که در قالب فداییان فعالیت می کردند یا مسلمانان مبارزی که اطراف آیةالله کاشانی بودند یا مسلمانهای انقلابی و رادیکال و تندروی که در قالب امثال نهضت خداپرست و سوسیالیست مبارزه می کردند یا روشنفکرهای مذهبی که در قالب انجمنهای اسلامی مهندسین و پزشکان و... تشکل یافته بودند. در واقع همه اینها از یک نظر زمینه سازند چون تعبیر سنتی را زیر سوال می برند و به آن حمله می کنند، ولی وقتی تعبیر سنتی می شکند، تعبیر ایدئولوژیک جایگزین آن می شود. این تعبیر ایدئولوژیک، هم زمینه اجتماعیش مساعد بوده یعنی بافت و ساخت جوان جامعه و ‏

‏
‏‎

‎‏افزایش ستیزها در جامعه و دیگر اینکه جامعه به طور کلی از نظر فرهنگی وارد مرحله ای شده که لازم است این مبارزات توجیه عقلانی شده و خواسته ها و اهداف سیاسی در یک نظام عقلایی مطرح شود. مجموعه این شرایط اجتماعی تقاضای شدید برای ایدئولوژی را در جامعه پرورش می دهد. از آن طرف هم به واسطه پیدایش قشر روشنفکران مذهبی که هم ریشه ای در سنتها دارد و هم آشنایی با فرهنگها و معارف جدید، زمینه عرضه و پاسخ به این تقاضا به شکل گیری تعبیری ایدئولوژیک از عاشورا ختم می شود.‏

‏‏ویژگی های تعبیر ایدئولوژیک از عاشورا‏

‏‏این تعبیر ایدئولوژیک به طور کلی دارای این خصایص است: اولاً- معطوف به عمل سیاسی است؛ یعنی دیگر تسلی آنجهانی و نجات آنجهانی را در عاشورا جستجو نمی کند (شبیه تعبیری که مسیحیان دارند که حضرت مسیح فدا شد تا گناهان پیروان او بخشیده شود). کاری که این تعبیر ایدئولوژیک می کند این است که جهتگیری عاشورا را از آن جهان متوجه این جهان می کند و آن را معطوف به عمل سیاسی می کند و چون معطوف به عمل سیاسی می شود، سخت گزینشی است. در تاریخ عاشورا و مقاتلی که هست وقایعی به چشم می خورد که با تعبیر ایدئولوژیک از عاشورا همخوانی ندارد؛ مثلاً برخوردهای امام، برخوردهایی که گاهی بین لشگر کفر و لشگر امام صورت می گیرد، رد و بّدل کردن پیامها، تماسها، ارتباطها و... . در تعبیر ایدئولوژیک این بخشها حذف شده و نادیده گرفته می شود. حذف کردن و گزینشی بودن در تعبیر ایدئولوژیک شدیداً دیده می شود.‏

‏‏ویژگی بعدی که این جریان دارد این است که به اصطلاح رمز و راز را از عاشورا می گیرد. در واقعۀ عاشورا در دیدگاه سنتی، خیلی وقایع اصلاً تعبیر اینجهانی ندارد؛ یعنی باید تعبیر عرفانی شود، ولی می بینم که در تعبیر ایدئولوژیک تمام رفتارهای امام حسین مفهوم اینجهانی و سیاسی پیدا می کند: یا تاکتیک سیاسی است یا استراتژی عمومی است یا تاکتیک فکری برای متزلزل کردن جناح دشمن. در واقع از عاشورا یک برنامه جزئی و تشکیلاتی ساخته می شود. تلاشی که آقای صالحی نجف آبادی می کند در واقع در همین راستاست؛ یعنی برای اولین بار هدف قیام امام حسین را حکومت اسلامی معرفی می کند، و ‏

‏
‏‎

‎‏شریعتی این را توسعه می دهد. شریعتی معتقد است که امام حسین می دانست شهید می شود و با آگاهی از شهادت و برای رسواکردن نظام حاکم حرکت کرد. او می گوید اگر می توانی بمیران و اگر نمی توانی بمیر و با این کار خود حکومت را رسوا کن و مشروعیت را از نظام بگیر. در واقع امام حسین آگاهانه برای شهادت می رود با این هدف که مشروعیت را از دستگاه یزید بگیرد. به هرحال در این تعبیر، عاشورا یک نوع خط مشی حزبی- تشکیلاتی است.‏

‏‏در تعبیر ایدئولوژیک عنصر دیگری به نام عنصر «آرمانشهری» (‏‎Uto pianism‎‏) وجود دارد. عنصر آرمانشهری به تعبیری که من می گویم به این معناست که آن قدر رفتارهای شما معطوف به هدف باشد که اصلاً گزینش ابزار برایتان اهمیت نداشته باشد و به ابزار بی توجه باشید و حتی ممکن است به جایی برسید که معتقد شوید هدف اصلاً وسیله را هم توجیه می کند. این عنصر هم در تعبیر ایدئولوژیک حاضر است.‏

‏‏در مجموع تعبیر ایدئولوژیک از عاشورا تعبیری معطوف به عمل است؛ تعبیری است سخت گزینشی؛ تعبیری است که کلاً رمز و راز در آن وجود ندارد؛ همه رفتارها در این تعبیر مفهوم اینجهانی دارند و تعبیر اینجهانی می شوند. علاوه بر اینها به استراتژی اقدام یک گروه یا یک حزب سیاسی تبدیل می شود و عنصر قوی آرمانشهری هم در آن حاضر است. به طور خلاصه تعبیر ایدئولوژیک از عاشورا بعد از سال 1320 شکل می گیرد و بعد از سال 42 اوج می گیرد. علتش نیز، هم طرف تقاضاست، هم طرف عرضه؛ یعنی هم تقاضا برای چنین تعبیری در جامعه ما شدید است، هم زمینه عرضه آن شدید است و این تعبیر کارکرد اصلی خود را هم در جامعه بروز می دهد که بسیج مردمی برای انقلاب و بعد هم بسیج عمومی در جهت دفاع و بیرون راندن دشمن متجاوز است.‏

‏‏افول رویکرد ایدئولوژیک به عاشورا‏

‏‏در شرایط کنونی آن زمینه های عینی تقاضا فرو ریخته؛ یعنی جامعه ما آن تنشها را پشت سرگذاشته و وارد دوران انتقال شده و هم به لحاظ عینی تقاضا کاهش پیدا کرده است و هم به لحاظ ذهنی؛ یعنی در واقع خود وقوع انقلاب و گفتمانها و بحثهایی که پس از ‏

‏
‏‎

‎‏انقلاب پیش آمده به شدت آن نوع تقاضا را زیر سوال برده است. آرمانشهر گرایی، تفسیر سیاسی از تمام ابعاد دین (که در تفاسیر قرآن قبل از انقلاب دیده می شود) در معرض سوال قرار گرفته است. از یک طرف زمینه های اجتماعی این تقاضا فروکش کرده و از سوی دیگر بخش عرضه هم دچار تحوّل شده است؛ یعنی اکنون گفتمان غالب روشنفکران ما ایدئولوژی به معنی خاص آن نیست. از آنجا که توجه روشنفکران به مسئله ایدئولوژی افول کرده و تعبیر موجود و غیرسنتی از عاشورا فقط تعبیر ایدئولوژیک آن است، در نتیجه توجه به عاشورا نیز افول کرده است؛ یعنی می خواهم بگویم که اگر خواهان این هستیم که دوباره در روشنفکران مذهبی حساسیت و توجه به عاشورا ایجاد شود باید یک تعبیر بدیل جایگزین تعبیر ایدئولوژیک ارائه دهیم که جامع باشد.‏

‏‎ ‎

‏‎

‎