درآمد
فرهنگ، تمدن و حیات انسانی بیش از هر چیز، مدیون حضور و فداکاری فرزانگانی است که با اندیشه و عمل خویش، همچون مشعلی فروزان فرا روی جامعه قرار گرفته اند و آنان را به خارج شدن از ظلمتِ جهل و شهوت و وارد شدن به نور دانش و پاکی و پارسایی فرا می خوانند. بدون تردید در این میان، سهم آنانی که خود در به دست آوردن کمالات علمی و عملی سرآمدند، بیش تر است. به راستی، اگر نهضت انبیای الهی و مشعل فروزان رهروان آنان، جوامع بشری را گرمی و روشنی نمی بخشید، آیا زندگی بشریت در سایۀ حکومت قدرتمندان هواپرست و خودخواهان غیرمهذّب، جز مردابی متعفّن و آکنده از ظلم و ستم، تصویر دیگری می یافت؟
امام خمینی قدس سره در شرایطی، یک تنه مشعل هدایت امت اسلامی را به دست گرفت که کم تر کسی باور می کرد که انوار تابناک این مشعل، روزگاری اقصی نقاط جهان را درنوردد و در پس سال ها و قرن ها یأس و ناامیدی، عاشقان حقیقت و رهروان طریقت را امیدی دوباره بخشد. آری، به راستی فیض انفاس قدسی و دم مسیحایی این رهرو خستگی ناپذیرِ وادی عشق، بر جان مردۀ بشریت، حیاتی دوباره بخشید و اعجازگونه، شب سیاه ظلم و خفقان را به صبح عدالت و آزادی رسانید و جان های بسیاری را به سوی وصل جانان کشانید.
این همه هدایت و برکت، از دهۀ پایانی عمر امام به جامعه رسید؛ دورانی که در حقیقت، دهۀ «شهود» و «رهبری» ایشان که برخاسته از دهۀ «غیب» و «عرفان و اخلاق» امام خمینی است. گرچه روزگار شاگردپروری و دوران مرجعیّت و ایام سخت مبارزه و تبعید و هجرت نیز، هر کدام سهم خاص خویش را داشتند.
آری، گرچه او شخصیتی جامع الاطراف بود و در علوم متعددی تبحّر داشت و کمالات
مجموعه آثار کنگره اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (ره) ـ جلد 8مقالات اخلاقی (1)صفحه 7
علمی را با فضایل و ملکات اخلاقی و عملی جمع کرده بود، اما تأثیر ویژۀ دوران تهذیب و اخلاق و عرفان، در شخصیت ایشان درخششی در خور توجه دارد؛ به گونه ای که تحلیل شخصیت امام جز از منظر اخلاق و عرفان، راه به جایی نمی برد.
در دهه ای که از تألیف کتاب مصباح الهدایه (27 سالگی امام) آغاز و تا نگارش کتاب سرّ الصلاة (38 سالگی امام) ادامه یافت، شخصیتی پدید آمد که مراتب سلوک را چنان طی کرد که به حق، قهرمان اسفار اربعه شد. گرچه در سلسلۀ عارفان محقق جای گرفت، ولی برخلاف بسیاری از آنان، در سیر «من الخلق الی الحق» متوقف نگشت و برای اصلاح زندگی انسان و حاکمیت قانون خدا، به سیر «بالحق فی الخلق» رسید.
عرفان وی، نه تنها مایۀ انزوای عارف نشد که سبب نجات جامعه از انزوا گردید و انسان هایی را تربیت کرد که عابدان شب و شیران روز گردیدند. گرچه خاطرۀ خوش جلسات تدریس اخلاق امام در مدرسۀ فیضیه و تربیت شاگردان سالک، جز در کام حاضران محضرش، در آن سالیان دور، تکرار نشد، اما کوله باری از فضایل و معارف، با وی همراه بود و عطر دل انگیزش شمیم جان را سرمست می کرد و گاه گاهی نیز لب به سخن می گشود و خمیرمایۀ خویش را ظاهر می ساخت:
عزیزم [ احمد! ] کلام در سفر از خلق به حق، و از کثرت به وحدت، و از ناسوت به مافوق جبروت است، تا حد فنای مطلق که در سجدۀ اول حاصل شود، و فنای از فنا که پس از صحو، در سجدۀ دوم حاصل گردد. و این تمام قوس وجود است «من الله » و «إلی الله ». و در این حال، ساجد و مسجودی و عابد و معبودی در کار نیست؛ «هُوَ الْأوَّلُ وَالاْخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْباطِنُ».
بگذاریم و بگذریم.
یک عمر هزار ساله باید تا من یکی از هزار گویم
* * *
در این میان کنگرۀ اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی قدس سره، با هدف تبیین و تحقیق
مجموعه آثار کنگره اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (ره) ـ جلد 8مقالات اخلاقی (1)صفحه 8
هرچه بیش تر اندیشه ها و سیرۀ عملی امام در عرصۀ اخلاق و عرفان، در سال 1380 کار خود را آغاز کرد. دلیل انتخاب این موضوع، در پرده ماندن نسبی اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام در عرصۀ تحقیق و پژوهش و نیاز جدّی جامعه به تقویت معنویت و پیروی از سلوک عرفانی آن عارف فقیه بود. در سال های 1374 و 1378، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله توفیق یافت که با برگزاری دو کنگرۀ عظیم، به اندیشه های فقهی و اندیشه های سیاسی و حکومتی امام بپردازد، اما تا آن زمان، عرصۀ اخلاق و عرفان به طور عمده به دست پژوهش سپرده نشده بود.
در طول دو سال از آغاز تصویب موضوع کنگره در شورای عالی مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی ـ قم، تا زمان برگزاری، فعالیت های علمی متعددی به انجام رسید؛ مجموعۀ مقالات علمی، مجموعۀ مصاحبه های علمی، تهیۀ متون عرفانی و اخلاقی دربارۀ اندیشه های امام خمینی، مأخذشناسی، انتشار چند شماره از نشریۀ اشراق و گردآوری نامه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی، الهی نامه و نیایش نامۀ امام خمینی و تألیف بعضی از کتاب های مستقل دیگر، از جملۀ این فعالیت ها است.
در تولید و ساماندهی این آثار، قبل از هر چیز، از بذل محبت و مشارکت علمی اساتید و فضلای بزرگوار حوزۀ علمیه و استادان و دانشجویان فرهیختۀ دانشگاه بهره بردیم.
فعالیت های این کنگره با اشراف تولیت محترم آستان مقدس امام خمینی رحمه الله، حضرت حجة الاسلام والمسلمین حاج سیدحسن خمینی و با حُسن تدبیر مسئول محترم مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی قدس سره، جناب حجة الاسلام والمسلمین حاج محمد علی انصاری و قائم مقام ایشان جناب آقای حاج حمید انصاری آغاز گردید.
بدون تردید اشراف علمی شیخنا الاستاد حضرت آیة الله جوادی آملی، دبیرکل محترم کنگره و ارشادات ایشان، بر اتقان و اعتبار علمی کنگره افزود؛ گرچه با توجه به اشتغالات علمی و فرصت محدود ایشان مسئولیت مقالات از جهت نظریه پردازی، به عهدۀ نویسندگان و از جهت اعتبار علمی و رعایت موازین تحقیقی، به عهدۀ کمیتۀ علمی است.
همراهی و مشارکت اعضای محترم شورای عالی کنگره و هیأت علمی بررسی مقالات و به ویژه مساعدت های برادر گرامی، جناب حجة الاسلام والمسلمین مهدی مهریزی،
مجموعه آثار کنگره اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (ره) ـ جلد 8مقالات اخلاقی (1)صفحه 9
سرپرست محترم مؤسسه در قم، رفیق راه گردید.
اگر همکاری مسئولان واحدهای مختلف کنگره (جذب مقالات، مصاحبه، خدمات تحقیق و نشریه) و مساعدت های نیروهای واحدها و بخش های مختلف (ویراستاری علمی، ادبی، نمونه خوانی، تایپ و...) نبود، آثاری که به ثمر رسیده است، به سامان نمی رسید. در این جا از همۀ عزیزان تقدیر و تشکر می نماییم و برای همۀ آنان آرزوی توفیق روز افزون داریم.
آنچه پیش رو دارید یکی از مجلدات مجموعۀ مقالات علمی کنگره می باشد. به طور کلی، مجموعۀ مقالات کنگره در هشت جلد (از شمارۀ 4 تا 11 مجموعۀ آثار کنگره) و با عناوین عرفان نظری، عرفان عملی، اخلاق فردی، اخلاق اجتماعی و میراث معنوی، منتشر می شود.
پیشاپیش از همۀ نویسندگانی که مقالات آنان زینت بخش مجموعۀ مقالات کنگره شده است، صمیمانه تشکر می شود و امیدواریم از رهگذر تلاش های علمی صاحب نظران، زمینۀ آشنایی و تدبر هرچه بیش تر در آثار عرفانی و اخلاقی امام، فراهم شود.
کاظم قاضی زاده
مسئول کمیتۀ علمی کنگره
مجموعه آثار کنگره اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (ره) ـ جلد 8مقالات اخلاقی (1)صفحه 10