مبانی تفسیر عرفانی امام خمینی
آقای علی نصیری
به عقیده نویسنده، تفسیر امام خمینی(ره) متأثر از گرایش عرفانی است. در این مقاله کوشش شده تا با ارائه مبانی نظری تفسیر عرفانی ایشان، این نکته اثبات شود که تفسیر عرفانی امام خمینی(ره) صرفاً متأثر از آرای نظری عرفا شکل نگرفته و مبتنی بر قواعدی است که مورد پذیرش عموم اندیشه وران بوده و با مبانی دین سازگار است.
امام خمینی(ره) در نگاشته های خود بر سه نکته پای فشرده که عبارتند از: 1 ـ نادرست بودن تکفیر یا تفسیق عرفا، 2 ـ ضرورت توجه به زبان خاص عرفا و تأکید بر این نکته که بسیاری از انتقادها بر عرفان، برخاسته از عدم شناخت این زبان است و 3 ـ زبان عرفان، عموما در قرآن و روایات به کار رفته که نشان از مجاز بودن آن دارد.
مبانی تفسیر عرفانی امام خمینی(ره)، به طور خلاصه بدین شرح است:
1 ـ برخورداری قرآن از مراتب نزول؛ بر اساس این مبنا، ایشان معتقد است قرآن دارای هفت مرحله نزول است؛ مرحله نخست آن، همان کلام نفسی و مرحله نهایی آن، ظاهر کنونی الفاظ آن است. بر اساس این مبنا، در تفسیر عرفانی می بایست کوشید تا به مراحل پیش از نزول هفتم قرآن که حقیقت آن است، دست یافت.
2 ـ مراتب قرآن؛ به این معنا که قرآن در نازله هفتم خود و شکل کنونی خود نیز دارای مراتب مختلفی است که گاهی از آن، به ظاهر و باطن تعبیر
مجموعه آثار کنگره اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (ره) ـ جلد 15چکیده مقالات کنگرهصفحه 332
می شود و عارف در تفسیر عرفانی می کوشد تا از لایه ظاهری و بیرونی لفظ عبور کرده و به باطن آن دست پیدا کند.
3 ـ مراتب فهم قرآن؛ همان گونه که قرآن دارای مراتب است، فهم های مفسران نیز دارای مراتب گوناگون است که از گستردگی و ژرفای دانش و تفکر آنان حکایت می کند. تفاسیر عرفانی از نگاه امام خمینی(ره)، به خاطر برخورداری عرفا از مراتب فهم عمیق تر، قابل تقدیراند.
4 ـ اهل بیت(ع) مخاطبان واقعی قرآن؛ به استناد روایت مشهور: «انما یعرف القرآن من خوطب به»، تنها مخاطبان اصلی قرآن که مقصود از آنها به استناد دلایل قرآنی و روایی، اهل بیت هستند که به معانی نهایی قرآن دست می یابند. بدین جهت، مبانی تفسیر اهل بیت(ع)، معیار سنجش صحت یا عدم صحت تفاسیر عرفانی خواهد بود. این مبنا در سایر تفاسیر عرفانی به چشم نمی خورد.
5 ـ طهارت باطن، شرط رویکرد به قرآن؛ از آن جا که قرآن و روایات بر ضرورت پاکی دل و نزاهت باطن برای فهم صحیح معانی قرآن تأکید دارند، عرفا می توانند سهم بیشتری در فهم قرآن داشته باشند؛ زیرا ریاضت و تهذیب باطن از اصول نظری و عملی عرفان اسلامی است.
6 ـ کتاب و سنت معیار سنجش تفسیر عرفانی؛ از انتقادی که امام خمینی(ره) نسبت به برخی از تفاسیر عرفانی ارائه نموده اند، پیداست که ایشان تنها آن دسته از تفاسیر عرفانی را صحیح می دانند که با قرآن و سنت سازگار باشد.
تفسیری که ایشان از آیه «و من یخرج من بیته مهاجراً الی الله»، ارائه کرده و در کنار مهاجرت ظاهری، مهاجرت معنوی و ترک نفس و حرکت به سوی حق را از جمله دلالت های باطنی آیه دانسته اند، از نمونه های تفسیر عرفانی امام خمینی(ره) است که با اصول و ضوابط تفسیر صحیح کاملاً منطبق است.
مجموعه آثار کنگره اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (ره) ـ جلد 15چکیده مقالات کنگرهصفحه 333