مراتب وجود و وجود حق از دیدگاه امام
احمد سعادت
در این مقاله به شناخت ذات حق اسماء و صفات باری تعالی مراتب و جایگاه و ویژگی های آنها، سلسله مدارج وجود، ربط بین وحدت و کثرت و در یک کلام به هستی شناسی عرفانی از دیدگاه امام پرداخته شده است.
در آغاز، جواز شناخت ذات حق مورد بحث واقع شده و با عنایت به ادله و استدلال هر دو جانب به این نتیجه انجامیده که منع تفکر در ذات حق یا به دلیل استحالة درک حقیقت و کنه ذات حق است، و یا به دلیل محدودیت و عدم قدرت غیر اهل نظر؛ اما شناخت اسماء و صفات الهی و تفکر در آن نه تنها جایز، بلکه افضل تفکر و اشرف اندیشه به حساب می آید و شناخت حق از طریق اسما و اوصاف هدف ارسال رسل و غایت آمال انبیاء و عرفا است.
در بخشی از این مقاله مقام ذات الهی با ویژگی عدم سنخیت و تباین با موجودات با ذات مقدس خداوند در فلسفه فلوطین تشبیه شده است که در نظر فلوطین خداوند برتر از وجود در موجد آن صورت مطلق، فعل تام، قوه فعاله، احد و خیر محض معرفی شده و ذات حق در مرتبه غیب الغیوبی تقریبا شبیه به آن دیدگاه بیان شده است که ذاتی است. مستکن و مستجن در غیب و کنز خفی و متغایر و متباین با موجودات می باشد گر چه با این شباهت ها با توجه به سخن امام که ذات حق را حقیقت وجود و صِرف الوجود می شمارد، با سخن فلوطین که آن را برتر از وجود به حساب می آورد تفاوتهایی نیز دارد. سنخیت در نزد فلاسفه مورد ارزیابی واقع شده و با سخن امام(ره) که، ذات حق را مباین با موجودات می شمارد
مجموعه آثار کنگره اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (ره) ـ جلد 15چکیده مقالات کنگرهصفحه 183
و تقریب و توجیه مقایسه های گونه ای انجام گرفته است.
در بخش دیگر عینیت ذات و صفات حق با توجه به اصالت وجود و بساطت آن، اثبات گردیده و توحید واقعی به قول عینیت ذات و صفات معرفی گردیده است. اسماء و صفات الهی دارای دو مقام ذاتیه و فعلیه اند که درمقام اولی اسما با ذات وحدت دارند و بسط محض اند و مقام دوم مرتبه ظهور و تجلی است کلیه تقسیمات حکما و متألهان خلط بین مصداق و مفهوم است و غیبت و زیارت که آنان قائل شده آند هیچ کدام تام نیستند.
در بخشی از این مقاله، هستی شناسی فلسفه و هستی شناسی عرفانی، مورد مقایسه واقع شده و با نموداری نشان داده شده است. و در پایان وحدت و کثرت و ربط بین این دو مقوله، که از مباحث بسیار مهم و کاربردی در این گفتار بود جداگانه مورد بررسی واقع شده است. اقوال در این زمینه در سه نظریه: وحدت وجود، کثرت وجود و تشکیک وجود ابراز گردیده اند. نظریۀ نخست تفسیر و تقریرات مختلف از آن صورت گرفته و تقریبا می توان گفت جوهرۀ آن را وحدت و نفی کثرت در وجود تشکیل می دهد. نظریۀ دوم کثرت را قائل شده و سنخیت و اشتراک بین موجودات را انکار می نماید و قول سوم وحدت در کثرت و کثرت در وحدت را می پذیرد و برای هر کدام ادله ای اقامه می کنند و طرف مقابل را نفی می نمایند. دیدگاه حضرت امام که وحدت شخصیه وجود می باشد، مبتنی بر اشتراک معنی و و تشکیک وجود است و ما برای فهم این نظر بیشتر سخن را بسط داده و وحدت وجود را با اسمتداد از برخی از اساتید به وحدت وجود فلسفی و وحدت وجود عرفانی تقسیم نمودیم. اولی تحلیلی ، منطقی و پخته معرفی گردیده که ناظر به تمام انتقادات و مشکلات است و دومی خام و نپخته لقب یافت که دارای اشکالات فراوان است و نظر حضرت امام را وحدت وجود پخته و ناظر به کلیه اشکالات مطرح شده است.
مجموعه آثار کنگره اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (ره) ـ جلد 15چکیده مقالات کنگرهصفحه 184