برخی از ویژگیهای عرفان امام خمینی قدس سره الشریف
محسن عمیق
بعد عرفان و مشرب سیر سلوک امام خمینی(ره) یکی از ابعاد شخصیت جامع و کامل امام است که زندگی سراسر پرمیمون و با برکت او را، در برگرفته است. در سایه این رویکرد عرفانی بود که حضرت امام به تحریر مبانی نظری عرفان در صحیفه های عرفانی چون شرح دعای سحر، تعلیقه بر شرح حدیث رأس الجالوت، مصباح الهدایه الی الخلافة و الولایة، تعلیقه بر فصوص الحکم و مصباح الانس و سرّ الصلاه، آداب الصلاه، و شرح چهل حدیث، همت گماشتند و از اساتید بزرگ عرفان و اخلاق همچون میرزا محمد علی شاه آبادی و میرزا جواد آقا ملکی تبریزی و آیت الله شیخ محمدرضا اصفهانی بهره ها برده است.
نظر به اینکه امام منشا اصلی عرفان و تصوف را در درون اسلام می دانستند و قرآن اصل و اساس آموزه های عرفانی است، بدون تردید تمامیت آنچه که به عنوان میراث تصوف اسلامی شناخته شده است در اندیشه حضرت امام(ره) همگرایی و پیوند با قرآن و سنت را در بر نمی گیرد و با توجه به فراز و نشیبهای زیادی که تصوف داشته است امام نیز، مواضع مختلفی را در قبال تصوف ابراز داشته اند، توجه به نکات مثبت و سازنده عرفانی فرهنگ تصوف دارند و در صدد بیان اهداف عرفان می باشند به مخالفت با تنگ نظری های برخی از متکلمان و فیلسوفان برخواسته و سالکان طریق حق را از لغزشهای شبهات متکلمان و وهمیات متفلسفین بر حذر می دارند، ولی در عین حال امام(ره) از نکات منفی و
مجموعه آثار کنگره اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (ره) ـ جلد 15چکیده مقالات کنگرهصفحه 78
مخرب صوفیان اغماض نکرده و همواره به نقد آنها پرداخته است.
ویژگیهای عرفان حضرت امام(ره) نیز به عقیده مؤلف عبارتند از:
الف ـ عرفان حماسی: امام(ره) در عین آنکه احساس و عاطفه چونان عاشق را دل باخته داشت و دلش آکنده از عشق و محبت بود صلابت و استواری و اراده و توانمندی یک سردار و فرمانده شجاع و دلاور رزم را هم داشت او آئینه ای بود که حماسه های نبوی و علوی را در عصر ما نمایان ساخت و فرهنگ شهادت را که روح عرفان است زنده کرد.
ب) پیوند جوهره عرفان با جوهره فقاهت: یکی از موارد مهم اختلاف میان عرفاء و غیر عرفا به ویژه فقها، نظر خاص عرفا درباره شریعت، طریقت، حقیقت است ولی امام(ره) با استناد به آیه 66 سوره مائده معتقد بودند که نیل به معرفت و باطن جز از راه ظاهر و شریعت نیست. و ضمن بیان مراتب ثلاثه علم تأکید فرموده اند که طالبان مسافرت آخرت و صراط مستقیم انسانیت که در هر یک از مراتب ثلاثه با کمال دقت و مواظبت توجه و مراقبت داشته باشند.
ج) پیراستگی از شطحیات و بدعتها، با تحقیق و تفحص در آثار علمی و عملی امام(ره) معلوم می شود که عرفان امام(ره) از بدعتهایی که در تصوف ایجاد شده و هیچ گونه مدرکی بر صحت آنها از جانب دین وجود ندارد به دور بوده است و ایشان سطح گویان را تخطئه کرده و از تجلیات شیطانی می دانستند.
د)آمیختگی عقلانیت حکمی و شهود گرایی عرفانی: امام(ره) از جمله عارفانی بودند که به حوزه عقل بها دادند و سعی در آمیزش بین عقلانیت حکمی و شهود عرفانی داشتند و معتقد بودند که برای شناخت اشیاء باید بین فلسفه مشّاء و اشراق و عرفان جمع نمود. در عرفان امام عقلانیت و برهان نقش بسزائی دارد و حوزه معارف را حق طلق عقول می داند، ولی در عین حال معتقد بودند که خط عقل همان اعتقاد جازم برهانی است و این
مجموعه آثار کنگره اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (ره) ـ جلد 15چکیده مقالات کنگرهصفحه 79
اصل برهانی اگر با مجاهدت و تلقین به قلب نرسد، فائده و اثرش ناچیز است.
ش) خدامداری و خلق داری: عزلت یکی از مشترکات بیشتر مکاتب عرفانی است و معمولا در ارتکازات اولیه ذهنیه از معنای عرفان و تصوف، عزلت و گوشه نشینی و مردم گریزی و ترک دنیا همراه است، اما در این میان ویژگی خاص امام(ره) این بوده که در عین اوج عرفانی خود و وصال با حق هیچ وقت در ستیز و گریز از خلق نبودند و خدمت به خلق را عبادتی بزرگ و عین سلوک و طی طریق حقیقت می انگاشتند، زیرا که در اندیشه عرفانی او خلق از خالق جدا نیست و با نگاه تجلی حق به خلق الله رنگ و صبغه خدایی بخشیدند.
ط) تولی در عرفان امام(ره): صوفیان مدعی محبت مفرط بحق و عشق بهمان حقیقت واحد می باشند، پس به مقتضای این مشرب به همه چیز عالم عشق می ورزند و مرام آنها صلح کل است، اما در اندیشه عرفانی امام نظام هستی بر اصل ولایت می چرخد و اگر عالم طبعیت را جاذبه عمومی اداره می کند جان هستی را عشق و محبت به ولایت پیامبر و اهل بیت علیهم السلام اداره می کند.
و) تعالی عرفان امام(ره): علوم ذوقی الهی که برای اهل الله حاصل می شود به تناسب اختلاف قوای آنان متفاوت است و نظریه انسان کامل امام نشان از پویایی و تعالی عرفان امام دارد به نظر امام، انسان کامل مرآت کامل خداوند است و این مطلب نشانگر آن است که مراتب ایستایی نیست و بر اساس چنین نظری، امام مقام ولایت مطلقه انسان کامل را اثبات کرده و پهنای ولایت را توسعه دادند و بیان داشتند که چنین ولایتی بروی هر کسی باز است و زمینه را برای تولی دین و دنیا از سوی صالحان و کملین فراهم ساختند و از این دید جهان شمولی نظریه ولایت مطلقه فقیه را مطرح ساختند.
مجموعه آثار کنگره اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (ره) ـ جلد 15چکیده مقالات کنگرهصفحه 80