‏‏ ‏

‏‏ ‏
‏

‏‏ ‏

‏‎ ‎

‏‏کرامت انسان کامل‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏حجت الاسلام ‏‏ سید محمد طباطبائی‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎
‏‎

مجموعه آثار همایش بین المللی امام خمینی (س) و قلمرو دین (1) «کرامت انسان» ـ جلد 1اصول و مبانی کرامت انسان ـ جلد 1صفحه 354

‎

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‎ ‎

‏‏ ‏‏مقدمه‏

‏‏ قال الله تعالی: ‏‏وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُم مِنَ الطَّیبَاتِ‏‎ ‎‏وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَی کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلاً‏‏.‏‎[1]‎

‏‏ حمد ازلی، خدای سرمدی را سزا است، تحیت ابدی، پیامبران الهی به ویژه پیامبر‏‎ ‎‏اعظم(ص) را روا است و درود بیکران، اهل بیت عصمت و طهارت خاصه حضرت‏‎ ‎‏مهدی موعود(عجل الله تعالی فرجه الشریف) را به جا است. بدین ذوات قدسی تولّی‏‎ ‎‏داریم و از معاندان آنان تبرّی می جوییم.‏

‏‏ مقاله حاضر به قلم این کمترین، خوشه چین خرمن فیض اساتید ربّانی، سید محمّد‏‎ ‎‏طباطبائی، درباره نمودی از کرامت نبی مکرم اسلام، حضرت خاتم الانبیاء محمّد‏‎ ‎‏مصطفی(ص) می باشد که از الهامات مستفاد و محفوظ از محضر انور مشایخ متألهین و‏‎ ‎‏از برکات تحقیق و کوشش تدوین شده است.‏

‏‏ اما مطالب این نوشته، دارای یک مقدمه و چند بخش خواهد بود.‏

‏‏ ‏‏بخش اوّل: کرامت چیست؟‏

‏‏ کاربُرد این واژه، در نیکی های بزرگ استعمال شده است. کرامت همانا حرّیت‏‎ ‎‏خاص است. جناب راغب اصفهانی در ‏‏المفردات‏‏ از بعضی دانشمندان نقل کرده است‏‎ ‎‏که «کَرَم» مانند آزادی است؛ با این امتیاز که حرّیت گاهی در نیکی های کوچک و زمانی‏‎ ‎‏در نیکی های بزرگ استفاده می شود، ولی «کَرَم» فقط در نیکی های بزرگ به کار می رود،‏‎ ‎‏مانند کسی که مال را به منظور تجهیز سپاه در راه پروردگار صرف نماید.‏‎[2]‎

‏
‏‎

‎‏ به تعبیر برخی، کرامت همان کرامت از فرومایگی است و نزدیک ترین واژه آن در‏‎ ‎‏زبان فارسی، کلمه «بزرگواری» است. «کرامت»، کرامت چگونگی وجود و هستی خاص‏‎ ‎‏است که کامل ترین مصداق آن، برای خدای سبحان ثابت است که دارای عالی ترین‏‎ ‎‏درجه وجود بوده، خود، هستی محض است. از آن جا که معنای کرامت، هم بر‏‎ ‎‏واجب الوجود و هم بر ممکن الوجود به شکل اشتراک معنوی اطلاق می گردد، معلوم‏‎ ‎‏می شود که از خصیصه ماهیت مصون است؛ بلکه مفهوم خاصی است که از چگونگی‏‎ ‎‏وجود انتزاع شده و بر آن حمل می گردد و مانند خود هستی از ماهیت منزّه است.‏

‏‏اگرچه در بعضی از مراحل متوسّط و یا نازل آن، ماهیت او را همراهی می کند و با‏‎ ‎‏او ترکیب خواهد شد، همانند مفهوم علم که ذاتاً شکل خاصی از هستی است و از‏‎ ‎‏ماهیت مبرّا است، هر چند در مراحل کیف نفسانی و مانند آن، با ماهیت آمیخته است.‏

‏‏ ‏‏بخش دوم: انسان کامل کیست؟‏

‏‏ انسان کامل، تعبیری است که بیشتر در کتب اهل معرفت درباره او سخن گفته اند و‏‎ ‎‏نوعاً در آثار و گفتار آنها، خاصه در بیان و نوشتار عارف نامور، فقیه متبحّر، اصولی‏‎ ‎‏نامدار و احیا کننده اسلام ناب محمّدی، حضرت امام خمینی(ره) به کرّات از انسان‏‎ ‎‏کامل یاد شده است.‏

‏‏ به طور اجمال، انسان کامل حافظ و خزانه دار اسرار الهی، مجمع البحرین غیب و‏‎ ‎‏شهادت وآینه جمال و جلال ربوبی است کسی است که حق تعالی را در جمیع مظاهر‏‎ ‎‏اسما و صفات می شناسد و حقّ تعالی را در جمیع تجلیاتش می پذیرد و قبول دارد؛‏‎ ‎‏چون خلیفه حق است و عبودیت تامّه از آن او است و چون هر انسانی را نصیبی از‏‎ ‎‏ربوبیت هست، عالی ترین حدّ آن نصیب انسان کامل می باشد.‏

‏‏ او در همه احوال خدا را می پرستد و همه شئون زندگی او عبادت حق تعالی است،‏‎ ‎‏عالَم به وجود او محفوظ است و به برکت او دنیا خراب نمی شود و اهل آن تا زمانی که‏‎ ‎
‏‎

‎‏انسان کامل در میان آنها است، مستأصل نمی گردند. انسان کامل، عرش الله الأعظم‏‎ ‎‏است که در مقام فعل و مقام ظهور، استیلا و تدبیر دارد.‏

‏‏ انسان کامل، امام قافله نوع انسانی و غایت مسیر تکاملی آن و صراط مستقیم صراط‏‎ ‎‏الی الله، بلکه صراط الله است که دیگر افراد باید راه تقرّب به او را سیر نمایند تا به‏‎ ‎‏کمال انسانی خود نائل شوند.‏

‏‏ پیامبر اسلام(ص) انسان کامل خاتَم و خاتِم شاهدان واصل است که به تعبیر‏‎ ‎‏«جناب ابن ترکه» در ‏‏تمهید القواعد:‏

‏‏منهم من اختصّ فی تلک المظهریّة والمرآتیّة بمزیّة الختم والتمام، علیه وعلی آله‏‎ ‎‏الصلوة والسلام‏‏؛ در میان سلسله انبیا بعضی ها به حدّی برجسته اند که خاتِم و خاتَم‏‎ ‎‏شدند؛ به طوری که هم خود، خاتم و هم دین آنها، کامل است.‏‎[3]‎

‏‏جناب علامه قیصری نیز فصل نهم مقدمه خویش را به کتاب ‏‏فصوص الحکم‏‏ ابن‏‎ ‎‏عربی و به همین بحث اختصاص داده‏‎[4]‎‏ که حقیقت پیامبر(ص)، خلیفة الله است و سایر‏‎ ‎‏خلفا تحت این حقیقتند و آن حضرت قطب الاقطاب، انسان کامل و جانِ جانان است‏‎ ‎‏که بر جان ما از ما أولی است و جان ما نیز به طور تکوینی در تحت ولایت او است؛‏‎ ‎‏چنان که قرآن کریم فرموده: ‏‏النَّبِی أَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ‏‏.‏‎[5]‎

‏‏ ‏‏بخش سوم: پیامبر اعظم(ص) انسان کامل است‏

‏‏ امام خمینی(ره) در بیان این حقیقت می فرماید:‏

‏‏پیغمبر اسلام که اوّلین فرد انسان ها است و بزرگ ترین انسان کامل است.‏‎[6]‎

‏‏ پیامبر خدا ـ صلی الل‏‏ه‏‏ علیه و آله ـ انسان کاملی است که در رأس مخروطه این‏‎ ‎‏عالم واقع است. ذات مقدس حق تعالی که غیب است و در عین حال، ظاهر است‏‎ ‎‏و مستجمع همه کمال به طور غیر متناهی است، در رسول اکرم متجلّی است به‏‎ ‎‏تمام اسما و صفات، و در قرآن متجلّی است به تمام اسما و صفات، و روز بعثت،‏‎ ‎‏روزی است که خدای تبارک و تعالی موجود کاملی که از او کامل تر نیست و‏‎ ‎‏نمی شود باشد، مأمور کرد که تکمیل کند موجودات را.‏‎[7]‎

‏‏ اسم اعظم به حسب حقیقت عینی، همان «انسان کامل» است که خلیفه خداوند در‏‎ ‎‏تمام عوالم می باشد و او حقیقت محمّدیه(ص) است که با عین ثابت خود با اسم اعظم‏‎ ‎
‏‎

‎‏در مقام الوهیت متّحد است. این پیکره و جسم شریف که به «محمّد بن عبدالله(ص)»‏‎ ‎‏نام بردار است و از عالم علم الهی برای رهانیدن اسیران زندان طبیعت به عالم ملک نازل‏‎ ‎‏شده و در بردارنده و خلاصه آن حقیقت کلی است و جمیع مراتب به گونه اندراج و‏‎ ‎‏نهفتگی عقل تفصیلی در عقل بسیط اجمالی، در او نهاده شده است.‏

‏‏ او که انسان حقیقی، انسان ارفع، انسان اوّل، نایب الحق در زمین، معلّم فرشتگان در‏‎ ‎‏آسمان، حقّ مخلوق، کون جامع، تجلّی صورت حضرت حق، آیینه جامع صفات الهی،‏‎ ‎‏جام جهان نما، واسطه فیض، امام مبین، مرد تمام، برزخ میان حق و خلق، کلمه فاصله‏‎ ‎‏جامعه، رحمت عظیم الهی، اسطرلاب حق، حامل سرّ الهی و ولیّ الله است، مگر‏‎ ‎‏می شود که از کرامت الهی بی بهره باشد؟‏

‏‏بخش چهارم: وصف ممتاز نبوّت‏

‏‏ وصف ممتاز نبوّت، از مصادیق بارز «کرامت» است و انسانی که به مقام نبوّت نائل‏‎ ‎‏آمده، کرامت خاص نصیب او می شود و خداوندی که وی را به نبوّت رسانده، نسبت به‏‎ ‎‏او «اکرام» می نماید؛ همان خداوندی که سیدالشهداء، حضرت حسین بن علی(ع)، در‏‎ ‎‏وصف او چنین فرمود: ‏

‏‏«‏‏أللّهمّ إنّی أحمدک علی أن أکرمتنا بالنبوّة وعلّمتنا القرآن وفقّهتنا فی الدّین‏‏».‏‎[9]‎‏ ‏

‏‏نبوّت، هم کمالی علمی و هم کمال عملی را به همراه دارد، مانند جود؛ اما با این‏‎ ‎‏حال، نبوّت را سخا، جود و یا مانند آن به شمار نمی آورند؛ چون کرامت شامل شئون‏‎ ‎‏عقل نظری همانند علم به معارف الهی نیز می شود. از این رو، در ادعیه و زیارات آمده: ‏

‏‏«‏‏الّلهّم... وأکرمتنی فیه باحضار المسائل...‏‏»،‏‎[10]‎‏ «‏‏... فأسأل الله أکرمنی بمعرفتکم‏‎ ‎‏ومعرفة أولیاءکم‏‏».‏‎[11]‎

‏‏ البته باید اذعان نمایم که نگاشتن مطالب درباره نبی مکرّم اسلام(ص)، به خصوص‏‎ ‎‏کرامت او، مثل این است که وارد دریایی شویم که به تدریج عمیق شود؛ ولی «‏‏ما لا‏‎ ‎
‏‎

‎‏یدرک کلّه لا یترک کلّه‏‏». به همین جهت، از سیره کوچک آن بزرگوار هر چند که ساده‏‎ ‎‏هم باشد، می توان قوانین محکم را تدوین کرد و رفتار ایشان، نورافکن قوی و‏‎ ‎‏هدایتگری است برای انسان های گمشده در تاریکی های جهالت و ضلالت.‏

‏‏ خداوند متعال رسول اکرم(ص) را در دورانی به پیامبری برانگیخت که مردم در‏‎ ‎‏دشواری های زندگی راه می پیمودند و در میان امواج سهمگین حیرت و سرگشتگی‏‎ ‎‏غرق بودند. زمام زندگی ایشان به دست مرگ و هلاکت افتاده، ایشان را پیش می برد و‏‎ ‎‏قفل های سنگین و سیاه گناه بر دل های آنان نهاده شده بود.‏‎[12]‎

‏‏ حق تعالی حضرت نبی اعظم(ص) را به پیامبری برانگیخت، در حالی که او را:‏‎ ‎‏ترساننده و بیم دهنده همه عالمیان قرار داده بود.‏‎[13]‎‏ و آن جناب را به عنوان امانت دار‏‎ ‎‏وحی الهی برگزیده بود. در آن هنگام، گروه عرب به موجب بت پرستی و کفر و شرک،‏‎ ‎‏بر بدترین آیین ها بودند و در بدترین سرزمین ها؛ سرزمین بی دینی و فساد و خونریزی،‏‎ ‎‏به سر می بردند. زیستگاه و اقامتگاه آنان در میان سنگ های سخت و خشن، و مارهای‏‎ ‎‏گزنده و خطرناک بود. آب تیره و کدر می نوشیدند و غذای خشن و خشک و دندان گیر‏‎ ‎‏می خوردند. به آسانی خون یکدیگر را می ریختند و با کشتن یکدیگر و قتل و غارت،‏‎ ‎‏پیوند خویشاوندی خود را می گسستند. بت های سنگی و چوبی در میان آن ها استوار و‏‎ ‎‏پابرجا بود و گناهان گوناگون سخت گریبانشان را گرفته بود.‏‎[14]‎

‏‏ در این فضا، خداوند متعال کسی را فرستاد که آسمانی ترین مرد تاریخ، مردترین‏‎ ‎‏مرد و جاودانه ترین واژه زندگی بود که مرامش همیشگی ترین راه و آیین را برای‏‎ ‎‏انسان های پس از خود به یادگار گذاشت. اگر چه 14 قرن از رفتنش می گذرد، امّا‏‎ ‎‏زنده ترین و شاداب ترین فصل های زندگی را در یکایک سطور دیباچه درخشان حیات‏‎ ‎‏او می توان یافت؛ پیام آوری که شهاب گونه در همه اعصار و قرون، بایدها و نبایدها و‏‎ ‎‏راه ها و بیراهه ها را در منظر بشریت نمودار ساخت.‏

‏
‏‎

‎‏ حضرت موسی(ع) در مناجات خویش با خداوند متعال عرض می کند: «‏‏یا ربّ لقد‏‎ ‎‏أکرمتنی بکرامة لم تکرم بها أحداً قبلی‏‏». آن گاه جواب می شنود: «‏‏یا موسی أما علمت أنّ‏‎ ‎‏محمّداً أفضل عندی من جمیع ملائکتی و جمیع خلقی‏‏».‏

‏‏ سپس آن حضرت(ع) عرض نمود: «‏‏یا ربّ، فإنّ کان محمّداً أکرم عندک من جمیع‏‎ ‎‏خلقک، فهل فی آل الأنبیاء أکرم من آلی؟‏‏».‏

‏‏ دوباره از طرف حق تعالی جواب شنید که فرمود: «‏‏یا موسی أما علمت أنّ فضل آل‏‎ ‎‏محمّد علی جمیع آل الأنبیاء(ع) کفضل محمّد علی جمیع الأنبیاء‏‏».‏

‏‏ بنا به نقل علاّمه مجلسی(ره) امیر مؤمنان، علی(ع) فرمود: ‏

‏‏«‏‏إذا جمع الله الأوّلین والآخرین کان أفضلهم سبعة منّا بنی عبد المطلب، الأنبیاء أکرم‏‎ ‎‏الخلق علی الله، ونبیّنا أکرم الأنبیاء‏‏».‏‎[15]‎

‏‏ و اگر این که درباره نبی اعظم(ص) وارد شده است: «‏‏ألین النّاس و أکرم النّاس‏‏»،‏‎ ‎‏باید بگوییم که سیره همیشگی ایشان این گونه بوده است.‏‎[16]‎‏ صداقت، مهربانی،‏‎ ‎‏امانت داری و وفای به عهد از ویژگی های بارز و اوصاف مهمّ پیامبر ما بود؛ چون دروغ‏‎ ‎‏و پیمان شکنی از رذائل اخلاقی است و در حریم عصمت راهی ندارد.‏

‏‏مهربانی و نرم خویی از امتیازهای نبی اعظم اسلام(ص) بود؛ چنان که قرآن کریم در‏‎ ‎‏اشاره به این معنا فرموده: «اگر سخنی تند بگویی، از اطرافت دور می شوند». آری، خُلق‏‎ ‎‏و خوی او حکایت از ابرمردی از دیار مرسلات دارد و کرامت او از اسم شریف‏‎ ‎‏«الکریم» حکایت می کند.‏

‏
‏‎

‎‏ ‏‏بخش پنجم: کامل ترین موجودات، کریم ترین و پرهیزکارترین آن ها است‏

‏‏ این که خداوند متعال، فرمود: ‏‏وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ‏‏...‏‏ یعنی نوع انسان، فی نفسه‏‎ ‎‏کریم خلق شده و شایستگی کرامت بیشتر را هم دارد.‏

‏‏ گفتنی است که آیه مذکور دو نوع کرامت را بیان نموده است: نخست، کرامت‏‎ ‎‏نفسی انسان؛ ‏‏وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ‏‏، و در قسمت دوم فرمود: ‏‏وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَی کَثِیرٍ مِمَّنْ‏‎ ‎‏خَلَقْنَا تَفْضِیلاً‏‏ که ناظر به کرامت نسبی است.‏

‏‏ و اگر در سوره مؤمنون بعد از بیان آفرینش و افاضه روح به انسان فرمود: ‏‏فَتَبَارَکَ‏‎ ‎‏اللهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ‏‏،‏‎[18]‎‏ آفرین گفتن به جهت افاضه روح الهی است که به موجب آن،‏‎ ‎‏ آدمی به زیور «کرامت» و «کریم بودن» آراسته شده است. مدار کرامت انسان همان تقوا‏‎ ‎‏است. از این رو، نمی توان آن را از طریق خویشاوندی و امثال آن به دست آورد؛ بلکه‏‎ ‎‏باید از طریق مراقبت و طاعت الهی آن را حاصل نمود. پس هر کسی نافرمانی خداوند‏‎ ‎‏متعال کند، دشمن او است و دشمن خداوند چگونه می تواند دوست او شود؟‏

‏‏ این که حق تعالی مدار کرامت را تقوا دانسته، به این سبب است که با پیدایش تقوا‏‎ ‎‏کرامت آدمی پدید می آید و با دوام آن نیز کرامت او استمرار می یابد؛ چنان که با شدّت‏‎ ‎‏و قوّت تقوا، کرامت انسان تشدید و تقویت می شود و با نابودی تقوا، کرامت نیز به‏‎ ‎‏طور کلّی از بین می رود. خداوند متعال فقط متقیان را کرامت می بخشد و اگر کسی به‏‎ ‎‏جهت طغیان و سرکشی از تقوا جدا شود، با سوء اختیار خود خلعت کرامت را از تن به‏‎ ‎‏در آورده و خواری را جایگزین آن ساخته است.‏

‏‏ خداوند متعال در قرآن کریم در این زمینه فرموده است:‏

‏‏إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللهِ أَتْقَاکُمْ‏‏؛‏‎[19]‎‏ بزرگوارترین و با افتخارترین شما نزد خدا، با‏‎ ‎‏تقواترین شما است.‏

‏‏ امیر مؤمنان(ع) نیز در بیان کریم ترین انسان ها فرموده: ‏

‏‏«‏‏لیس علی وجه الأرض أکرم علی الله سبحانه من النفس المطیعة لأمره‏‏».‏‎[20]‎

‏
‏‎

‎‏آری، بزرگ ترین روح بشری و متواضع ترین بنده پروردگار، اشرف موجودات، اکمل‏‎ ‎‏انسان ها، نبی مکرّم اسلام(ص) با تقواترین مردم بودند؛ چنان که امام خمینی(ره) ذیل‏‎ ‎‏آیه سیزدهم سوره حجرات فرموده اند: ‏

‏‏ پیغمبر اکرم برای این که اتقای ناس بود، اکرم ناس بود.‏‎[21]‎

‏‏بنابراین، اگر تقوا سبب کرامت است، وجود و عدم، حدوث و بقا، شدت و ضعف‏‎ ‎‏و سایر شئون آن نیز با تقوا خواهد بود. ممکن نیست که کرامت به درجه عالی برسد،‏‎ ‎‏ولی میزان تقوای انسان ضعیف باشد؛ زیرا لازمه اش آن است که آن مقدار از کرامت‏‎ ‎‏زاید بر تقوا، بر محور تقوا نبوده، بدون سبب حاصل شده باشد.‏

‏‏ پرهیزکاری مرهون جامعیتِ انسان تقواپیشه در علم و عمل است؛ به بیان دیگر،‏‎ ‎‏پرهیزکار کامل کسی است که هر چه را باید بداند، فرا می گیرد و هر چه را که باید‏‎ ‎‏عمل کند، انجام می دهد. چنین انسان وارسته ای، از شبهه علمی و شهوت عملی نجات‏‎ ‎‏یافته است. نبی اعظم اسلام(ص) هنگام قرائت آیۀ ‏‏وَمَن یتَّقِ اللهَ یجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً‏‏،‏‎[22]‎‎ ‎‏ فرمود: «‏‏تمام التقوی تعلم بما جهلت و تعمل بما علمت‏‏».‏‎[23]‎

‏‏ همچنان که کلمه «طیب» بدون متکلم، عقیده بدون معتقد بالا نمی رود، تقوا نیز‏‎ ‎‏بدون متّقی بالا نمی رود. به همین جهت است که در دیدگاه قرآن کریم، ایمان و عمل‏‎ ‎‏صالح دو رکن اساسی به شمار می رود و کلام طیب بدون عمل صالح کمالی ندارد؛‏‎ ‎‏إِلَیهِ یصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یرْفَعُهُ‏‏.‏‎[24]‎

‏‏ فراز قرآنی ‏‏إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللهِ أَتْقیکُمْ‏‏، بیانگر مطلب تازه ای است و آن این که‏‎ ‎‏قرآن کریم قبل از این جمله فرموده: مردم از این جهت که مردمند، همه با هم برابرند و‏‎ ‎‏هیچ اختلاف و فضیلتی در بین آنان نیست و کسی بر دیگری برتری ندارد و اگر‏‎ ‎‏اختلافی در خلقت آنان دیده می شود، تنها به این منظور است که یکدیگر را بشناسند و‏‎ ‎‏اجتماعی که در بینشان به وجود آمده، نظام بپذیرد و ائتلاف و یکپارچگی آن ها کامل‏‎ ‎‏گردد. پس غرض از اختلاف هایی که در میان بشر قرار داده شده، این نیست که نسبت‏‎ ‎‏به یکدیگر تفاخر کنند و یکی به مال و منال خود ببالد و دیگر به سفیدی پوستش فخر‏‎ ‎
‏‎

‎‏بفروشد و در نتیجه، اجتماع بشر رو به اضمحلال و نابودی رود.‏

‏‏ از این رو، قرآن کریم در فراز بعد همین آیه، معیار برتری انسان ها را بیان نموده و‏‎ ‎‏تقوا را در نزد خداوند ملاک بزرگواری و فضیلت انسان بر شمرده است.‏

‏‏ بر اساس آیه ‏‏وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ‏‏؛ خدای کریم به انسان، هم کرامت داده و هم‏‎ ‎‏فضیلت. و چنانچه خلعت الهی ناظر به شرافت ذاتی انسان باشد، ویژه او است و با غیر‏‎ ‎‏مقایسه نمی شود.‏

‏‏ ذات اقدس الهی افزون بر تکریم انسان، وی را بر بسیاری از موجودات نیز برتری‏‎ ‎‏داده است. بنابراین، مقصود از فضیلت انسان نسبت به بسیاری از مخلوقات، این است‏‎ ‎‏که هر چیزی که به آنها داده شده، بیشترش به انسان عطا شده است. پس طبق آیه‏‎ ‎‏سیزدهم سوره حجرات، انسان متقی، کریم است و هر که با تقواتر است، کریم تر است؛‏‎ ‎‏چنان که نبی مکرّم اسلام اتقی و اکرم مردمان هستند. چرا وجود مبارک حضرت ختمی‏‎ ‎‏مرتبت(ص) که گل سرسبد نظام خلقتند، اکمل موجودات، اکرم و اتقای مردم و افضل‏‎ ‎‏و اجمل آنها نباشد، در حالی که خود فرموده اند: ‏

‏‏ «‏‏مثلی من النبیین کمثل رجل بنی داراً فأحسنها وأکملها وأجملها وترک فیها موضع‏‎ ‎‏البنة لم یضعها فجعل الناسُ یطوفون بالبنیان ویعجبون منه ویقولون: لو تمّ موضعُ هذه‏‎ ‎‏البنة، فأنا فی النبیین موضع تلک البنة‏‏»؛‏‎[25]‎‏ مثل من در میان پیامبران، مثال مردی‏‎ ‎‏است که خانه ای بسازد. پس آن را نیکو و کامل و زیبا گرداند و در آن، جای یک‏‎ ‎‏خشت را خالی گذارد و آن را قرار ندهد. مردم دور آن ساختمان به گردش درآیند‏‎ ‎‏و از آن شگفت زده شوند و بگویند: کاش جای این خشت پر بود! پس من در بین‏‎ ‎‏پیامبران، جای آن خشت هستم. ‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎‏ ‏‏بخش ششم: وابستگی خلافت و کرامت‏

‏‏ ذات اقدس الهی فرموده است: ‏‏وَإِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلاَئِکَةِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الأَرْضِ‏‎ ‎‏خَلِیفَةً‏‏.‏‎[26]‎‏ ‏‏تعیین جایگاه هر موجود، فرع بر تبیین ماهیت و هویت او است و تا‏‎ ‎‏هویت چیزی شناخته نشود، جایگاه آن در نظام هستی روشن نخواهد شد و اگر هویت‏‎ ‎‏چیزی شناخته گردد، جایگاهش نیز خود به خود آشکار می شود.‏

‏‏ اصولاً تعیین جایگاه اشیا، وابسته به جهان بینی است و درستی و نادرستی جهان بینی‏‎ ‎‏و شدّت و ضعف آن نیز به درجه معرفت شناسی بر می گردد. انسان از نگاه قرآن کریم،‏‎ ‎‏وجودی جامع دارد که او را شایسته مقام خلافت کرده است و همین خلافت الهی،‏‎ ‎‏جایگاه والای انسان را در هستی رقم می زند. خدا انسان را که وجود عنصری او در‏‎ ‎‏زمین است، تکریم کرده است. هنگامی جهان مسخر آدمی خواهد شد که کریم باشد و‏‎ ‎‏وقتی انسان کرامت دارد که خلیفة الله باشد و زمانی انسان خلیفه است که اوّلاً، سخن‏‎ ‎‏«مستخلف عنه» را بفهمد و ثانیاً، باور کند و ثالثاً، اجرا کند. از این رو، می توان گفت که‏‎ ‎‏کرامت انسان در خلافت او است.‏

‏‏ در این زمینه، حکیم متأله، شیخنا الاستاد فی المعارف الالهیه، حضرت آیت الله‏‎ ‎‏جوادی آملی ـ روحی له الفداء ـ در «همایش بین المللی امام خمینی(ره) و کرامت‏‎ ‎‏انسان» به زیبایی و رسایی تمام فرموده اند: «کرامت انسان به خلافت او وابسته است و‏‎ ‎‏خلافت او به معرفت عقلی و فطری او وابسته است و اگر فهمید و پذیرفت و عمل‏‎ ‎‏کرد، در همین محدوده می شود مظهر اسمای الهی و مورد تکریم. آن گاه بهشت را برای‏‎ ‎‏او تزیین می کنند، فرشتگان به استقبال او می آیند، با سلام او را وارد بهشت می کنند».‏

‏‏از این رو است که حضرت خاتم الانبیاء(ص) فرمودند:‏

‏‏«‏‏انّ الله تبارک وتعالی خلق آدم وأودعنا صلبه وأمر الملئکة لسجود تعظیماً لنا‏‎ ‎‏وإکراماً وکان سجودهم لله عزّ وجلّ عبودیّة ولآدم إکراماً وطاعةً لکوننا فی صلبه‏‏»؛‏‎[27]‎‎ ‎‏خداوند تبارک و تعالی آدم را آفرید و ما را در صُلب او به ودیعه گذاشت و‏‎ ‎‏ملائکه را به سجودِ برای آدم به منظور تعظیم و اکرام ما فرمان داد و سجده آنها بر‏‎ ‎
‏‎

‎‏آدم وظیفه عبودیت الهی ایشان، و برای آدم(ع) اکرام و طاعت بود؛ زیرا ما در‏‎ ‎‏صلب او بودیم.‏

‏‏ خلعت خلافت خدای سبحان، آن چنان مناسب اندام موزون کون جامع و انسان‏‎ ‎‏کامل دوخته شد که نه در اوج انسانیت و مسجود شدن برای فرشتگان او را رها کرد و‏‎ ‎‏نه در حضیض هبوط زمین از او جدا شد؛ چرا که خلافت الهی تمام هویت انسان کامل‏‎ ‎‏را تشکیل می دهد.‏

‏‏ آن که در خلافت الهی بالاترین رتبه را دارد و در میان اسمایی که به آدم(ع) تعلیم‏‎ ‎‏شده و معیار مقام خلافت قرار گرفته، عظیم ترین اسم است، حقیقت نورانی و پاک‏‎ ‎‏محمدی(ص) است؛ حقیقتی که به تعبیر بعضی گرچه از نظر صورت فرزند آدم است،‏‎ ‎‏امّا از جهت سیرت پدر آدم به شمار می آید و از آن حضرت به «آدم اکبر» و «أب أقدم»‏‎ ‎‏یاد می شود.‏

‏‏ ‏‏بخش هفتم: شیوه کریمانه انسان کامل‏

‏‏ انسان کریم چون دیدش وسیع است، برای تحصیل رضای خدا، اقدام به کارهایی‏‎ ‎‏می کند که برای دیگران ممکن نیست، مخصوصاً افراد لئیم که دید آنها محدود است.‏‎ ‎‏افراد کریم جز خدا چیزی نمی طلبند. پس ممکن است کسی آزاد اندیش باشد، از‏‎ ‎‏چیزی نترسد و یا امید به چیز زودگذر نداشته باشد، امّا در عین حال از آن «کرامت»‏‎ ‎‏برجسته برخوردار نباشد. کرامت برجسته آن است که انسان فقط برای رضای دوست‏‎ ‎‏کار کند.‏

‏‏ اگر کسی به جایی برسد که لوجه الله کار کند، کوشش او، نه برای آن است که از‏‎ ‎‏جهنم نجات پیدا کند و نه برای آن که به بهشت برود. آن کسی که این رنج را تحمّل‏‎ ‎‏می کند، به فکر نان و حلوای فرد نیست؛ بلکه به فکر لقاء الله است.‏

‏‏ تا انسان امور ناخوشایند و رنج آور را بر خود تحمیل نکند، به کرامت نمی رسد.‏‎ ‎‏امیر مؤمنان، علی(ع) در این باره فرموده: «‏‏المکارم بالمکاره‏‏».‏‎[28]‎

‏
‏‎

‎‏ کریم بودن انسان، واقعیتی است همانند کریم بودن فرشتگان و قرآن که جملگی‏‎ ‎‏مظاهر کرامت خداوندند. البته آن ذات اقدس، بالذات کریم است. بدین ترتیب، کرامت‏‎ ‎‏انسان حاکی از آن است که وی دارای کیفیتی برتر و عالی است و گوهر صدف وجود‏‎ ‎‏به شمار می رود.‏

‏‏ کرامت نظری می تواند بزرگواری های ارزش و عمل فراوانی را نیز به همراه داشته‏‎ ‎‏باشد. به دلیل همین مسأله، تعالیم اخلاقی و حقوقی باید با عنایت به این اصل نظری و‏‎ ‎‏در سازگاری کامل با آن تنظیم شود.‏

‏‏هنگامی که بپذیریم انسان گوهری کریم و ارزشمند است، خواه ناخواه بر این باور‏‎ ‎‏خواهیم بود که نه تنها اوصافی چون آزادی و امنیت حقّ اویند، بلکه باید به گونه ای‏‎ ‎‏تفسیر و تنظیم شوند که با کرامت وی سازگار باشند.‏

‏‏ این جا است که با نگاهی به تاریخ و زندگی نبی مکرّم اسلام(ص) به عمق مسأله‏‎ ‎‏پی خواهیم برد. سرگذشت فتح مکه، روشن کننده اخلاق و رفتار نیکو و حکایتگر‏‎ ‎‏شیوه کریمانه انسان کاملی چون پیامبر اعظم(ص) است. کاردانی و حسن تدبیر و‏‎ ‎‏سیاست خردمندانه آن وجود ملکوتی در گشودن آخرین و سخت ترین دژ دشمن، ثابت‏‎ ‎‏می نماید که گویی این ابر مرد آسمانی، پاسی از عمر خود را در یکی از دانشگاه های‏‎ ‎‏بزرگ نظامی گذرانده بود که بسان یک فرمانده توانا نقشه فتح را آن چنان طرح و ترسیم‏‎ ‎‏نمود که بدون رنج و مشقت، بزرگ ترین پیروزی نصیب مسلمانان گردید؛ با این وجود،‏‎ ‎‏چهره انسان دوست و پر مهر پیامبر(ص) به حفظ جان و مال دشمنان خون آشام خود‏‎ ‎‏روشن شد. آری، آن ابرمرد تاریخ با روشن بینی خاص، پس از آن پیروزی عظیم،‏‎ ‎‏جنایات قومش را نادیده می گیرد و عفو عمومی اعلام می کند و می فرماید:‏

‏‏شما مردم، هموطنان بسیار نامناسبی بودید؛ رسالت مرا تکذیب کردید، مرا از‏‎ ‎‏خانه ام بیرون ساختید و در دورترین نقطه که من به آن جا پناهنده بودم، با من به‏‎ ‎‏نبرد برخاستید؛ ولی من با همه این جرائم، شما را بخشیده، بند بندگی را از پای‏‎ ‎‏شما باز می کنم و اعلام می نمایم که «‏‏اذهبوا فأنتم الطلقاء‏‏».‏‎[29]‎

‏
‏‎

‎‏ نمونۀ دیگر این عطوفت و مهربانی، در حوادث سال نهم هجرت به چشم می خورد‏‎ ‎‏که جریان حمله سپاه اسلام به قبیله «طی» و اسارت دختر «حاتم طائی» و فرار برادر او،‏‎ ‎‏عدی بن حاتم، به سوی شام، و مدّتی بعد رهسپار شدن او به سوی مدینه و اسلام‏‎ ‎‏آوردن او.‏

‏‏ ابن هشام نقل می کند که وقتی «عدی» وارد مدینه شد، در مسجد کنار پیامبر(ص)‏‎ ‎‏می نشیند. آنگاه پیامبر که «رحمة للعالمین» است، دست او را گرفته و به منزل خود‏‎ ‎‏می برد. مکارم اخلاق و شیوه کریمانه پیامبر(ص) او را مجذوب می کند و زندگی ساده‏‎ ‎‏حضرت(ص) او را دگرگون کرد، از فروتنی وی غرق حیرت می شود و اخلاق پسندیده‏‎ ‎‏و ملکات فاضله حضرت را می بیند و از گزارش های غیبی ولیّ خدا، نسبت به خود‏‎ ‎‏مطمئن می شود و این گونه، از روی کمال عقیده و خلوص نیت اسلام آورده، تا آخر‏‎ ‎‏عمر به اسلام وفادار می ماند.‏‎[30]‎‏ روایتی را وجود مبارک حضرت صادق آل محمّد(ص)‏‎ ‎‏به اسنادش از امیر مؤمنان، علی(ع) نقل کرده اند که نبی مکرّم اسلام(ص) فرموده اند:‏

‏‏«‏‏أکرموا کریم قوم وإن خالفوکم‏‏»؛‏‎[31]‎‏ بزرگان هر قوم را گرامی بدارید، هر چند با شما‏‎ ‎‏مخالف باشند و پسر حاتم طائی از این قبیل بود.‏

‏‏در قضیه دیگر، شخص یهودی خدمت رسول اعظم اسلام(ص) مشرف می شود و‏‎ ‎‏مدعی طلبکاری از حضرت می شود و به حضرت امر می کند که در همان کوچه ای که‏‎ ‎‏حضرت را دیده، طلب او را بپردازد!‏

‏‏وجود نازنین حضرت می فرماید: «اوّلاً، شما از من طلبکار نیستی و ثانیاً، اجازه بده‏‎ ‎‏که من بروم منزل و پول برای شما بیاورم؛ زیرا پولی همراه من نیست». یهودی گفت:‏‎ ‎‏یک قدم هم نمی گذارم از اینجا بردارید! هر چه پیامبر(ص) در برابر او نرمش نشان‏‎ ‎‏دادند. آن یهودی بیشتر خشونت نشان داد، تا آن جا که عبا و ردای پیامبر اکرم(ص) را‏‎ ‎‏گرفت و به دور گردن حضرت پیچید و آن قدر کشید که اثر قرمزی، در گردن مبارک‏‎ ‎‏پیامبر(ص) به جای ماند.‏

‏‏ حضرت(ص) که قبل از این اتفاق برای اقامه نماز جماعت عازم مسجد بودند، با‏‎ ‎
‏‎

‎‏این پیشامد تأخیر کردند. مسلمانان که دیدند حضرت نیامده وقت گذشته است، به‏‎ ‎‏جستجوی ایشان روانه شدند و مشاهده کردند که یک نفر یهودی جلوی رسول خدا را‏‎ ‎‏گرفته است و آن حضرت(ص) را آزار می دهد. مسلمانان خواستند یهودی را کنار بزنند‏‎ ‎‏و یا احتمالاً او را تنبیه نمایند؛ ولی پیامبر که «رحمة للعالمین» است. فرمود: «نه، من‏‎ ‎‏خودم می دانم با رفیقم چه بکنم. شما کاری نداشته باشید». آن قدر نرمش نشان داد که‏‎ ‎‏یهودی همان جا گفت: «‏‏أشهد أن لا إله إلّا الله وأنّک رسول الله(ص)‏‏».‏

‏‏ در ادامه یهودی گفت: «شما با چنین قدرتی که دارید، این همه تحمل می کنید و‏‎ ‎‏این تحمل، در حدّ یک انسان عادی نیست و مسلّماً شما از جانب خداوند مبعوث‏‎ ‎‏شده اید».‏

‏‏آیا این گونه رفتارها جز درس کرامت و شیوه کریمانۀ یک انسان کامل چیز دیگری‏‎ ‎‏می تواند باشد؟‏

‏‏ چه زیبا حضرت ابوطالب(ع) دربارۀ پیامبر اسلام(ص) گفته اند:‏

‏‏ در این کلام، عین به چهار معنا آمده است: کوری پیش پیامبر می آید، بدهکار‏‎ ‎‏می آید، گرفتار به تاریکی می آید و تشنه ای که آب ندارد، نزد ایشان می آید و همگی از‏‎ ‎‏پیامبر(ص) عینی می گیرند. این قبیل گفته های گویا، بسیار نادر است.‏

‏‏ صفحات تاریخ گواهی می دهد که زندگانی رهبر عالی قدر مسلمانان از آغاز کودکی‏‎ ‎‏در بردارنده برخی حوادث شگفت انگیز است که تمام آن ها جنبه کرامت داشته و همگی‏‎ ‎‏گواهی می دهند که حیات و سرگذشت پیامبر(ص) یک زندگی عادی نبوده است. به‏‎ ‎‏راستی این شخصیت ممتاز ملکوتی چه شیوه و اوصافی دارد؟ و مقام و درجاتش‏‎ ‎‏چگونه است که این شایستگی ها را دارا بودند؟‏

‏
‏‎

‎‏ این چه کوثری است در کویر جان انسان ها که همه جان های تفتیده را به سوی‏‎ ‎‏خود می کشد؟ چه حقیقتی است که به تعبیر امام خمینی(ره)، نور مقدّس و مرکز ظهور‏‎ ‎‏اسم اعظم و مرآت تجلّی حق است؟‏‎[34]‎‏ و دارای چه مقام بلند عرفانی است که شامل‏‎ ‎‏حقایق تمامی مراتب کلّی و جزئی است و دارای چه نسبتی است که نسبت ایشان را به‏‎ ‎‏پیروانش همچون اسم اعظم نسبت به سایر اسما و صفات دانسته اند؟‏‎[35]‎

‏‏بنیان گذار جمهوری اسلامی و احیا کننده اسلام ناب محمّدی(ص) در این زمینه‏‎ ‎‏فرموده:‏

‏‏تمام دایره وجود از عوالم غیب و شهود، تکویناً و تشریعاً، وجوداً و هدایتاً‏‎ ‎‏ریزه خوار نعمت آن سرور هستند و آن بزرگوار واسطه فیض حق و رابطه بین حق‏‎ ‎‏و خلق است و اگر مقام روحانیت و ولایت مطلقه او نبود، احدی از موجودات‏‎ ‎‏لایق استفاده از مقام غیب احدی نبود و فیض حق عبور به موجودی از موجودات‏‎ ‎‏نمی کرد و نور هدایت در هیچ یک از عوالم ظاهر و باطن نمی تابید.‏‎[36]‎

‏‏ بارگاه قدس و جایگاه انس رسول اعظم(ص) اسلام آوردن بسیاری از مردم، به‏‎ ‎‏خصوص سران مذاهب مختلف را به همراه داشت.‏

‏‏ علامه مجلسی(ره) در این مورد آورده اند که: «روزی عدّه ای از صاحبان مذاهب‏‎ ‎‏گوناگون نزد رسول خدا(ص) حضور یافتند و هر کدام سخنی گفتند؛ یهودیان،‏‎ ‎‏مسیحیان، مادیین و ملحدان، ثنویه و دوگانه پرستان و مشرکان حجاز، ادله خود را برای‏‎ ‎‏گرایش های دینی و مذهبی بیان داشتند و دلیل اقامه می کردند. آن گاه رسول اکرم(ص)‏‎ ‎‏با ادله محکم و منطقی و با برهان قاطع، همه بافته های آنها را جواب دادند و بی راهه‏‎ ‎‏رفتن آنها را از راه حق و حقیقت تبیین نمودند.‏

‏‏ پس از استدلال های پیامبر اعظم(ص) در برابر پیروان مذاهب مختلف، آنان فرصتی‏‎ ‎‏برای جواب خواستند. پس از گذشت سه روز به محضر پیغمبر اسلام(ص) مشرّف‏‎ ‎‏شدند و به آن حضرت ایمان آوردند. آنها 25 نفر بودند؛ که از هر فرقه ای پنج نفر. در‏‎ ‎‏نهایت گفتند: «‏‏ما رأینا مثل حجّتک یا محمّد(ص) لنشهد أنّک رسول الله‏‏»؛ ما تاکنون با‏‎ ‎
‏‎

‎‏استدلالی به قوّت استدلال شما روبه رو نشده بودیم و اکنون به رسالت تو شهادت‏‎ ‎‏می دهیم و مسلمان می شویم».‏

‏‏بخش هشتم: کرامت در پرتو همت انسان کامل‏

‏‏ امام خمینی(ره) در فرازی از تعلیقه خود بر ‏‏شرح فصوص الحکم‏‏ گفته اند: ‏

‏‏وامداد النبی الهمم من خزائن الجود والکرم لحضرة الالهیّة انّما هو لقطبیة وخلافة...‏‎ ‎‏کلّ همّة أصحاب القلوب ولکمّل بامداد همّته(ص) بل کلّ همّته ظلّ همّته ومظهر‏‎ ‎‏قدرته.‏‎[38]‎

‏‏مدد رسانی نبی مکرّم اسلام به همت ها از خزائن جود و کرم حضرت الهیّت، به‏‎ ‎‏سب قطبیّت و خلیفه بودن آن حضرت است... هر همتی از اصحاب قلوب و کمّل،‏‎ ‎‏به امداد و یاری همّت او(ص) است؛ بلکه هر همّتی سایه همّت وی و مظهر قدرت‏‎ ‎‏او است.‏

‏‏همه نبوت ها و ولایت ها سایه نبوت ذاتی و ولایت مطلقه او است و دعوتی صورت‏‎ ‎‏نمی گیرد، مگر دعوت به او و دعایی نمی شود، مگر برای او و احسانی نمی شود، مگر به‏‎ ‎‏او. این که خداوند متعال فرمود: «خداوند چنین مقدّر داشت که هیچ معبودی جز او را‏‎ ‎‏نپرستند و به والدین احسان کنید»، بیانگر این حقیقت نیز هست که آن بزرگوار یکی از‏‎ ‎‏دو پدر روحانی و جانشین وی که در روحانیت با او متّحد است، یکی دیگر از دو پدر‏‎ ‎‏است؛ چنان که حضرت(ص) فرموده: «من و علی پدران این امّتیم».‏

‏
‏‎

‎