‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏کرامت و جایگاه زن‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏در نظام حقوقی اسلام‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏جناب آقای ‏‏حمید زکی‏

‏
‏‎

‎
‏‎

مجموعه آثار همایش بین المللی امام خمینی (س) و قلمرو دین (1) «کرامت انسان» ـ جلد 1اصول و مبانی کرامت انسان ـ جلد 1صفحه 312

‎

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏مقدمه‏

‏‏دیروز وضعیت دردناک زنان در رسوم فرسوده جاهلی و‏‎ ‎‏امروز در قالب نظام های‏‎ ‎‏حقوقی لجام گسیخته رقم می خورد. ‏

‏‏دیروز سنت های فرسوده قبایلی زنان را فاقد هر گونه حقوق انسانی و تهی از‏‎ ‎‏کرامت بشری می دانست، ولی امروزه انواع لجام گسیختگی ها زندگی زنان را در نظام‏‎ ‎‏برده داری مدرن در تیرگی فرو برده است و انواع جرم ها و گرفتاری های دردناک که هر‏‎ ‎‏روز در مقیاس وسیع تر نسبت به دیروز دامنگیر زنان می گردد، نظیر: خودسوزی،‏‎ ‎‏خودکشی، اعتیاد، قتل های ناموسی، فروش دختران جوان، تجارت سفید، بردگی و‏‎ ‎‏خشونت جنسی، وحشتناک تر از گذشته، کرامت و حیثیت انسانی زن را پایمال نموده‏‎ ‎‏است. تحمیل کارهای سخت و ناسازگار با جسم و روحیه زنان، زیان های بدنی، روانی‏‎ ‎‏و حیثیتی را بر آن ها وارد کرده است.‏

‏‏تجارت سفید و بردگی مدرن، کرامت انسانی زن را چنان لکه دار کرده که‏‎ ‎‏سخن راندن از کرامت زن برای گروه های مدافع حقوق زن چیزی جز مایه سرافکندگی‏‎ ‎‏نیست.‏

‏‏مطالعه وضعیت زنان به خوبی نشان می دهد که هم نظام های حقوقی گذشته و هم‏‎ ‎‏نظام های حقوقی امروز ناتوان از اعاده کرامت و عزت برای زنان می باشند. و در این‏‎ ‎‏میان تنها نظام حقوقی اسلام می تواند کرامت و‏‎ ‎‏عزت را برای زنان به ارمغان بیاورد.‏

‏
‏‎

‎‏این مقاله کوششی است برای اثبات همین فرضیه که سعادت و کرامت زنان در نظام‏‎ ‎‏حقوقی اسلام به خوبی ت‏‏أ‏‏مین و تضمین شده است.‏

‏‏کرامت و منزلت زنان‏

‏‏آموزه های نظام حقوقی اسلام با نگاه واقع بینانه به زنان، بسان مشعل فروزانی است‏‎ ‎‏که می تواند فرا راه زنان قرار بگیرد و به آنان کرامت و کمال ببخشد. در این جا به‏‎ ‎‏اختصار به پاره ای از آن ها اشاره می گردد:‏

‏‏الف) یکسانی گوهر زن و مرد در آفرینش‏

‏‏در دیدگاه اسلامی زن و مرد هر دو انسان، مخلوق و بنده خداوند سبحان می باشند‏‎ ‎‏و از لحاظ خلقت دارای گوهر واحد انسانی هستند که از نفس واحده آفریده شده اند و‏‎ ‎‏مبدأ خلقت هر دو یک چیز می باشد.‏

‏‏در قرآن کریم در چهار مورد اشاره شده که خلقت و آفرینش مردم (ناس = انسان)،‏‎ ‎‏از نفس واحده است. و این می تواند زن و یا مرد باشد:‏

‏‏یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا‏‏؛‏‏ ‏‎[1]‎‏ ای‏‎ ‎‏ مردم! از (مخالفت) پروردگارتان بپرهیزید! همان کسی که همه شما را از یک انسان‏‎ ‎‏آفرید و همسر او را (نیز) از جنس او خلق کرد و از آن دو، مردان و زنان فراوانی‏‎ ‎‏(در روی زمین) منتشر ساخت.‏

‏‏وَهُوَ الَّذِی أَنشَأَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ‏‏؛‏‎[2]‎‏ ‏‏و خدا آن خدایی است که شما را از‏‎ ‎‏یک‏‏ ‏‏تن تنها آفرید‏‏.‏

‏‏هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِیَسْکُنَ إِلَیْهَا‏‏؛‏‎[3]‎‏ خدا آن کسی‏‎ ‎‏است که شما را از یک تن تنها آفرید. و همسرش را نیز از جنس او قرار داد تا در‏‎ ‎‏کنار او ب‏‏یا‏‏ساید.‏

‏‏خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا‏‏؛‏‏ ‏‎[4]‎‏ خدا آن کسی است که (همه) شما‏‎ ‎‏ را از یک تن تنها آفرید. و همسرش را نیز از جنس او قرار داد.‏

‏‏در این آیات مبارک، سخن از این رفته است که آفرینش انسان از گوهر واحدی‏‎ ‎‏است که از آن تعبیر به نفس واحده شده است. و افزون بر آن، خداوند منشأ آفرینش‏‎ ‎
‏‎

‎‏انسان اعم از زن و مرد را از خاک، سپس از نطفه می داند که مراحل خاصی را طی‏‎ ‎‏می کند، تا انسان کاملی گردد، چنان که فرموده است:‏

‏‏وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ صَلْصَالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ وَالْجَانَّ خَلَقْنَاهُ مِنْ قَبْلُ مِنْ نَارِ‏‎ ‎‏السَّمُومِ‏‏ ‏‏؛‏‎[5]‎‏ و محققا‏‏ً‏‏ ما انسان ‏‎]‎‏یعنی حضرت آدم‏‏(ع)‏‎[‎‏ ‏‏را از گل خشک، از ‏‏گلی سیاه‏‎ ‎‏ و بدبو ‏‏آفریدیم؛ و جن را قبلا‏‏ً‏‏ از آتش سوزان خلق کردیم.‏

‏‏یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِنْ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ‏‎ ‎‏عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَغَیْرِ مُخَلَّقَةٍ‏‏؛‏‎[6]‎‏ ای مردم! اگر درباره برانگیخته شدن (در‏‎ ‎‏روز قیامت) تردید دارید (این شک و تردید شما مورد ندارد) زیرا ما شما را قبلا‏‏ً‏‏ و‏‎ ‎‏اولا‏‏ً‏‏ از خاک، بعدا‏‏ً‏‏ از نطفه، سپس از علقه ‏‏(‏‏خون بسته شده) و بعد از مضغه (مضغه‏‎ ‎‏بر وزن لقمه یعنی گوشت نیم جویده‏‏ ‏‏ای که صورت بندی شده، یا نشده باشد)‏‎ ‎‏آفریدیم.‏

‏‏و نیز در دیگر آیات منشأ آفرینش انسان از خاک و نطفه بیان شده است.‏‎[7]‎‏ ‏

‏‏آیاتی که ذکر شد بیانگر این است که زن و مرد در نظام حقوقی اسلام دارای‏‎ ‎‏سرشت متفاوت نیستند، بلکه سرشت واحد و یکسان انسانی دارند و مبدأ آفرینش هر‏‎ ‎‏دو به یک چیز بر می گردد که خاک و سپس نطفه می باشد.‏

‏‏هرچند زن و مرد از نظر صفات جسمی و روحی تفاوت های زیادی با یکدیگر‏‎ ‎‏دارند، همان طور که مردان نسبت به یکدیگر و زنان نیز نسبت به یکدیگر صفت های‏‎ ‎‏متمایزی دارند، به گونه ای که دو مرد یا دو زن که از هر نظر یکسان و بدون تفاوت‏‎ ‎‏باشند، وجود ندارد؛ زیرا آفرینش هستی، بدیع و به دور از تکرار است. با این همه، زن‏‎ ‎‏و مرد از دو گوهر جدا خلق نشده اند، بلکه مبدأ آفرینش هر دو به یک اصل و حقیقت‏‎ ‎‏می رسد که خاک و نطفه می باشد؛ ‏

‏‏بنابراین، مبدأ آفرینش زن و مرد در دیدگاه اسلامی خاک است. یعنی همان طوری که‏‎ ‎‏مبدأ آفرینش مرد خاک و گل است، مبدأ آفرینش زن نیز خاک و گل است. نخستین‏‎ ‎‏انسان یعنی حضرت آدم از خاک خلق شده است، نخستین زن یعنی حضرت حوا، نیز‏‎ ‎‏از خاک آفریده شده است، نه این که حوا از دنده چپ آدم خلق شده باشد. چنان که‏‎ ‎
‏‎

‎‏صاحب ‏‏تفسیر نمونه‏‏ در ذیل تفسیر آیه ‏‏خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا‏‎ ‎‏گفته است که آفرینش همسر آدم از اجزای وجود خود آدم نبوده، بلکه از باقیماندۀ گل‏‎ ‎‏او صورت گرفته است، چنان که در روایات اسلامی به آن تصریح شده است؛ اما‏‎ ‎‏روایتی که می گوید: « حوا» از آخرین دنده چپ آدم آفریده شده است، سخن بی اساسی‏‎ ‎‏است که از بعضی از روایات اسرائیلی گرفته شده، و هماهنگ با مطلبی است که در‏‎ ‎‏فصل دوم از «سفر تکوین» ‏‏تورات‏‏ تحریف یافته کنونی آمده است. از این گذشته بر‏‎ ‎‏خلاف مشاهده و حس می باشد؛ زیرا طبق این روایت یک دنده آدم برداشته شد و از آن‏‎ ‎‏حوا آفریده گشت، و لذا مردان یک دنده در طرف چپ کم تر دارند، در حالی که هیچ‏‎ ‎‏تفاوتی میان تعداد دنده های مرد و زن وجود ندارد و این تفاوت، افسانه ای بیش نیست.‏‎[8]‎

‏‏شیخ طوسی از مفسران بزرگ اسلام، نیز دیدگاهی را که می گوید: حوا از دنده چپ‏‎ ‎‏آدم خلق شده، سست و مردود شمرده است.‏‎[9]‎‏ چنان که در روایتی که عیاشی در‏‎ ‎‏تفسیرش از امام باقر(ع) نقل کرده است، آن حضرت این سخن را که حوا از دنده چپ‏‎ ‎‏آدم آفریده شده تکذیب کرده و فرموده است: پدرم از نیاکانم و آن ها از رسول‏‎ ‎‏خدا(ص) روایت کرده اند، که رسول خدا(ص) فرمود: «حوا از همان خاکی آفریده شده‏‎ ‎‏است که حضرت آدم از آن خاک خلق شده است».‏‎[10]‎

‏‏سید شریف رضی در تفسیر آیه شریفه ‏‏خَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا‏‏ گفته است: «‏‏أی جعل‏‎ ‎‏زوجها مِن جنسها لیسکن إلیها وتسکن‏‏»؛ یعنی خداوند همسر حضرت آدم را از جنس او‏‎ ‎‏قرار داد، تا مایۀ آرامش خاطر او باشد.‏‎[11]‎

‏‏شیخ طوسی در ‏‏تفسیر تبیان‏‏ در ذیل آیه ‏‏خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ‏‏ یادآور شده‏‎ ‎‏است که این آیه اشاره به تمام آفرینش بشر دارد.‏‎[12]‎‏ به این معنا که آفرینش همۀ انسان ها از‏‎ ‎‏گوهر واحدی است، چه زن باشد و چه مرد. و نیز ابومسلم در تفسیر آیه گفته است:‏‎ ‎‏خداوند حضرت آدم را از نفس واحده خلق کرد، و از همان نفس واحده همسرش حوا‏‎ ‎‏را آفرید.‏‎[13]‎‏ و به قول علامه طباطبائی نفس واحده همه انسان ها را در بر می گیرد و‏‎ ‎
‏‎

‎‏اختصاص به مردان ندارد.‏‎[14]‎‏ ‏‏بنابراین زنان نیز از همان نفس واحده آفریده شده اند که‏‎ ‎‏مردان از آن خلق شده اند.‏

‏‏افزون بر همه آنچه گفته شد، اطلاق آیاتی نظیر ‏‏وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ صَلْصَالٍ مِنْ‏‎ ‎‏حَمَإٍ مَسْنُونٍ‏‏،‏‎[15]‎‏ ‏‏خَلَقَ الْإِنسَانَ مِنْ صَلْصَالٍ کَالْفَخَّارِ‏‏،‏‎[16]‎‏ که در برابر خلقت و آفرینش‏‎ ‎‏جن، که خداوند جن را از آتش آفریده به کار رفته است، و نیز اطلاق آیاتی نظیر ‏‏وَمِنْ‏‎ ‎‏ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرَابٍ‏‏،‏‎[17]‎‏ زنان را نیز در بر می گیرد؛ زیرا انسان و همچنین واژه‏‎ ‎‏«خلقکم» شامل زنان و مردان می شود. در این آیات، تنها آفرینش مردان منظور نیست،‏‎ ‎‏بلکه جنس خلقت انسان در نظر است که زنان را نیز در بردارد.‏

‏‏شهید مطهری یکی از نظریه پردازان معاصر درباره یکسانی گوهر زن و مرد از لحاظ‏‎ ‎‏خلقت می گوید:‏

‏‏آیا زن و مرد دارای یک طینت و سرشت می‏‏ ‏‏باشند و یا دارای دو طینت و سرشت؟‏‎ ‎‏قرآن با کمال صراحت در آیات متعددی می‏‏ ‏‏فرماید‏‏:‏‏ که زنان را از جنس مردان و از‏‎ ‎‏سرشتی نظیر سرشت مردان آفریده‏‏ ‏‏ایم. قرآن درباره آدم اوّل می‏‏ ‏‏گوید: «همه شما را‏‎ ‎‏از یک پدر آفریدیم و جفت آن پدر را از جنس خود او قرار دادیم».‏‎[18]‎‏ دربارۀ همه‏‎ ‎‏آدمیان می‏‏ ‏‏گوید: خداوند از جنس خود شما برای شما همسر آفرید.‏‎[19]‎

‏‏هرچند میان قرآن، تورات و ‏‏انجیل‏‏ در این که آفرینش انسان از عنصر خاک است،‏‎ ‎‏نظر یکسان وجود دارد، اما درباره کیفیت آفرینش، دیدگاه ها متفاوت است؛ زیرا‏‎ ‎‏همان طور که گفته شد ‏‏انجیل‏‎[20]‎‏ و ‏‏تورات‏‎[21]‎‏ آفرینش زن را از بخشی از بدن مرد می دانند،‏‎ ‎‏ولی از قرآن کریم، و کلام رسول خدا(ص) که فرموده است: «‏‏إنّ الله تبارک وتعالی‏‎ ‎‏قبض قبضة من طین فخلطها بیمینه ـ وکلتا یدیه یمین ـ فخلق منها آدم وفضلت فضلة من‏‎ ‎‏الطین فخلق منها زوجها‏‏».‏‎[22]‎

‏‏چنین به دست می آید که آفرینش زن و مرد از گوهر واحد و نفس واحده است. که‏‎ ‎‏در این دیدگاه مبدأ آفرینش زن و مرد یک گوهر است و یک ماده حیاتی که در آن‏‎ ‎‏دوگانگی و یا اصل و فرعی وجود ندارد. بنابراین به گفته شهید مطهری:‏

‏‏در قرآن از آنچه در بعضی از کتب مذهبی هست که زن از مایه‏‏ ‏‏ای پست تر‏‏ ‏‏از مایه‏‎ ‎‏مرد آفریده شده و یا اینکه به زن جنبه طفیلی و چپی‏‏ ‏‏داده و گفته اند‏‏ ‏‏که همسر آدم‏‎ ‎
‏‎

‎‏اوّل از عضوی از اعضای طرف چپ او آفریده شده‏‏،‏‎[23]‎‏ اثر و خبری نیست، علی‏‏ ‏‏هذا‏‎ ‎‏در اسلام نظریه تحقیرآمیزی نسبت به زن از لحاظ سرشت و طینت وجود ندارد‏‏.‏‎[24]‎

‏‏بنابراین، نگاه طفیلی و تحقیرآمیز به زنان از لحاظ خلقت و آفرینش آن ها، در نظام‏‎ ‎‏حقوقی اسلام نفی شده است و تمام زنان و مردان، از زن و مرد نخستین گرفته تا به‏‎ ‎‏امروز و تا قیام قیامت؛ از یک طینت و گوهر آفریده شده اند. از این رهگذر زنان به‏‎ ‎‏خوبی توانسته اند در نظام حقوقی اسلام کرامت انسانی و جایگاه واقعی خویش را‏‎ ‎‏بیابند.‏

‏‏ب) تساوی زن و مرد در کرامت انسانی‏‏ ‏

‏‏در اسلام نگاه تحقیرآمیز به زنان از این رهگذر که آن ها فاقد کرامت انسانی و ناتوان‏‎ ‎‏از کسب جایگاه ارزشی و معنوی باشند، به شدت نفی شده است و زنان در آموزه های‏‎ ‎‏اسلامی توانسته اند از لحاظ کرامت و فضیلت، جایگاه واقعی و ارزشی خویش را به‏‎ ‎‏دست آورند به گونه ای که در کرامت انسانی و کسب ارزش های معنوی بین زن و مرد‏‎ ‎‏تبعیض و تفاوت از نظر جنسیتی دیده نمی شود.‏

‏‏زنان در اسلام مورد ستایش قرار گرفته اند و به خاطر کمالات مستحق برخورداری‏‎ ‎‏از حیات طیبه و اجر و پاداش همسان با مردان می باشند. آیات ذیل بر این نکته دلالت‏‎ ‎‏دارند:‏

‏‏مَنْ عَمِلَ صَالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنثَی وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاةً طَیِّبَةً وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ‏‎ ‎‏بِأَحْسَنِ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ‏‏ ؛‏‎[25]‎‏ هرکس کار شایسته‏‏ ‏‏ای انجام دهد خواه مرد باشد یا زن‏‎ ‎‏در حالی که مؤمن است، او را به حیاتی پاک زنده می‏‏ ‏‏داریم؛ و پاداش آن‏‏ ‏‏ها را به‏‎ ‎‏بهترین اعمالی که انجام می‏‏ ‏‏دادند، خواهیم داد‏‏.‏‎[26]‎

‏‏وَمَنْ عَمِلَ صَالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَی وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فِیهَا‏‎ ‎‏بِغَیْرِ حِسَابٍ‏‏؛ و هرکس عمل نیک انجام دهد‏‏،‏‏ چه مرد و چه زن در صورتی که‏‎ ‎‏مؤمن باشد این گونه افراد داخل بهشت خواهند شد، و به قدری رزق و روزی به‏‎ ‎‏ایشان عطا می‏‏ ‏‏شود که حساب ندارد‏‏.‏‎[27]‎

‏‏وَمَنْ یَعْمَلْ مِنْ الصَّالِحَاتِ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنثَی وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلَا‏‎ ‎‏یُظْلَمُونَ نَقِیراً‏‏؛ و کسی که چیزی از اعمال صالح را انجام دهد، خواه مرد باشد یا‏‎ ‎
‏‎

‎‏زن، در حالی که ایمان داشته باشد، چنان کسانی داخل بهشت می شوند و کم ترین‏‎ ‎‏ستمی به آنها نخواهد شد.‏‎[28]‎

‏‏وَمَنْ یَعْمَلْ مِنْ الصَّالِحَاتِ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَا یَخَافُ ظُلْماً وَلَا هَضْماً‏‏؛‏‏ و آن کس که‏‎ ‎‏کارهای شایسته انجام دهد، در حالی که مؤمن باشد، نه از ظلمی می‏‏ ‏‏ترسد، و نه از‏‎ ‎‏نقصان حقش.‏‎[29]‎

‏‏در این آیات و نیز در دیگر آیات،‏‎[30]‎‏ زن و مرد به طور یکسان بدون در نظر گرفتن‏‎ ‎‏تبعیض جنسیتی، مستحق پاداش و حیات طیبه، دانسته شده اند، و بر این نکته تصریح‏‎ ‎‏شده که خداوند عمل هیچ یک از زن و مرد را ضایع نمی سازد و هر کدام ثواب و‏‎ ‎‏پاداش اعمال خویش را می بیند.‏

‏‏در این آیات، زنان و مردان از نظر کرامت انسانی و رسیدن به درجات بالای معنوی‏‎ ‎‏و ارزشی بدون تفاوت و تبعیض جنسیتی یکسان و در کنار هم در نظر گرفته شده اند.‏

‏‏افزون بر آن، بعضی از زنان به طور خاص مورد تکریم و لطف و نظر خداوند واقع‏‎ ‎‏شده اند و از آن ها به نیکی و شایستگی خاصی در قرآن یاد گردیده است، چنان که در‏‎ ‎‏سوره آل عمران از حضرت مریم به نیکی یاد شده است و به جهت کمالات و پاکیزگی‏‎ ‎‏به عنوان زن برگزیده از ایشان یاد گردیده و از سوی خداوند سبحان غذای مخصوصی‏‎ ‎‏برای او در محراب عبادت عطا می شده است. و نیز از زن فرعون به عنوان مثال برای‏‎ ‎‏مؤمنان یاد شده است.‏‎[31]‎

‏‏این آیات بر این مطلب دلالت دارد که کسب کرامت متعالی و ارزشی، رسیدن به‏‎ ‎‏مقام قرب الهی، به جنسیت مربوط نیست، بلکه کسب ارزش، بستگی به تزکیه و میزان‏‎ ‎‏ایمان و عمل صالح دارد، نه زن و مرد بودن. ‏

‏‏ج ) عدم تبعیض در تکلیف و نیایش‏

‏‏قرآن کریم هدف از آفرینش را پرستش خداوند سبحان و رسیدن به کمال در سایه‏‎ ‎‏عبادت یاد کرده و فرموده است: ‏‏وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیعْبُدُونِ‏‏.‏‎[32]‎‏ واژه «انس»‏‎ ‎‏در برابر جن آمده است و به طور یکسان زن و مرد را در بر می گیرد.‏

‏
‏‎

‎‏در نظام حقوقی اسلام زن و مرد هردو قابلیت تکلیف دارند و به طور یکسان مورد‏‎ ‎‏خطاب برای تحمّل مسئولیت واقع شده اند و در نیایش و عبادت، وظایف و‏‎ ‎‏مسئولیت هایی بر عهده آن ها نهاده شده است.‏

‏‏اگر در پاره ای از موارد برخی از وظایف و مسئولیت های سخت و زحمت آور از‏‎ ‎‏دوش زن برداشته شده، به این دلیل است که مایه رنج و زحمت برای او بوده، یا‏‎ ‎‏ناسازگار با جسم لطیف و توان و طاقت زنان می باشد؛ نظیر تأمین هزینۀ زندگی و یا‏‎ ‎‏مشارکت در جهاد مسلحانه و نظایر آن ها. چنین نگاهی به زن یقیناً تکریم، احترام و‏‎ ‎‏مراعات حالت جسمی و روحی بانوان است، هرچند که راه مشارکت در جهاد به نحو‏‎ ‎‏داوطلبانه برای بانوان باز و بلامانع است، چنان که در صدر اسلام زنان چنین مشارکتی‏‎ ‎‏داشتند.‏‎[33]‎

‏‏خداوند در آیات زیادی از عبادات و تکالیف یکسان و مشابه برای زن و مرد نام‏‎ ‎‏برده است و میان آن ها تفاوت جنسیتی نگذاشته است، که به مواردی از آن ها اشاره‏‎ ‎‏می گردد:‏

‏‏وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنْ الْمُنکَرِ‏‎ ‎‏وَیُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَیُطِیعُونَ اللهَ وَرَسُولَهُ أُوْلَئِکَ سَیَرْحَمُهُمْ اللهُ إِنَّ اللهَ‏‎ ‎‏عَزِیزٌ حَکِیمٌ‏‏؛‏‎[34]‎‏ مردان و زنان مؤمن و مؤمنه دوستان و سرپرستان یکدیگرند‏‏،‏‏ امر به‏‎ ‎‏معروف و نهی از منکر می‏‏ ‏‏نمایند. و نماز را به پای می‏‏ ‏‏دارند، و زکات را می‏‏ ‏‏پردازند،‏‎ ‎‏و فرمان‏‏ ‏‏بردار خدا و رسول می‏‏ ‏‏باشند. ایشانند که خدا به زودی آنان را مورد‏‎ ‎‏مرحمت خود قرار می‏‏ ‏‏دهد. محققا‏‏ً‏‏ خدا عزتمند و حکمفرما است‏‏.‏

‏‏در این آیه می بینیم که زنان همانند مردان، به کارهای مهمّی نظیر: امر به معروف و‏‎ ‎‏نهی از منکر، اقامه نماز، پرداخت زکات از مال خویش، پیروی از فرمان های خدا و‏‎ ‎‏رسول می پردازند. و در شأن و منزلت و در وظایف فردی و اجتماعی، تفاوت جنسیتی‏‎ ‎‏میان آن ها گذاشته نشده است. در پاداش دهی خداوند به اعمال نیک زنان و مردان‏‎ ‎‏تفاوتی وجود ندارد.‏

‏
‏‎

‎‏إِنَّ الْمُصَّدِّقِینَ وَالْمُصَّدِّقَاتِ وَأَقْرَضُوا اللهَ قَرْضاً حَسَناً یُضَاعَفُ لَهُمْ وَلَهُمْ أَجْرٌ‏‎ ‎‏کَرِیمٌ‏‏؛‏‎[35]‎‏ مردان و زنان انفاق‏‏ ‏‏کننده، و آن‏‏ ‏‏ها که (از این راه) به خدا «قرض‏‏ ‏‏الحسنه»‏‎ ‎‏ دهند (این قرض الحسنه) برای آنان مضاعف می‏‏ ‏‏شود و پاداش پرارزشی دارند.‏

‏‏همچنین در این آیه زنان در کنار مردان برای انجام کارهای نیک نظیر: کمک به‏‎ ‎‏درماندگان و دستگیری از آن ها با پرداخت صدقه و قرض های بلاعوض، مورد تکریم و‏‎ ‎‏مستحق اجر و پاداش مضاعف می باشند، و از این رهگذر تبعیض جنسیتی میان زنان و‏‎ ‎‏مردان وجود ندارد.‏

‏‏از این آیات به خوبی استفاده می شود که در نظام حقوقی اسلام، زنان از نظر‏‎ ‎‏تکالیف عبادی و مسئولیت های اجتماعی، کرامت و منزلت خاصی دارند که هرگز قابل‏‎ ‎‏قیاس با شأن و منزلت زن در گذشته نیست.‏

‏‏افزون بر همۀ این ها «قرآن در تمام مواردی که داستان خلقت آدم وحکم الهی به‏‎ ‎‏نزدیک نشدن او به درخت ممنوعه را بیان می کند و سرانجام فریب خوردن او از‏‎ ‎‏وسوسه های شیطانی و اخراجش از بهشت را شرح می دهد، آدم و همسرش یکسان‏‎ ‎‏مورد خطاب قرار می گیرند، نه از تکالیف و مسئولیت زوجه آدم چیزی می کاهد و نه از‏‎ ‎‏سست تر بودن او در امتثال امر الهی و زودتر فریب خوردنش سخن می گوید».‏‏⁽‏‎[36]‎‏⁾‏‏ از‏‎ ‎‏جمله آیاتی که به این موضوع اشاره دارد، آیاتی از سوره بقره و اعراف است که به‏‎ ‎‏آوردن ترجمه آن ها اکتفا می شود:‏

‏‏«و (یاد کن) هنگامی را که به فرشتگان گفتیم: ‏‏بر ‏‏آدم سجده و خضوع کنید! همگی‏‎ ‎‏سجده کردند جز ابلیس که سر باز زد، و تکبر ورزید، (و به خاطر نافرمانی و‏‎ ‎‏تکبرش) از کافران شد. و گفتیم: ای آدم! تو با همسرت در بهشت سکونت کن و‏‎ ‎‏از (نعمت‏‏ ‏‏های) آن، از هر جا می‏‏ ‏‏خواهید، گوارا بخورید‏‏،‏‏ (اما) نزدیک این درخت‏‎ ‎‏نشوید که از ستمگران خواهید شد»‏‏.‏‎[37]‎

‏‏«و (گفتیم) ای آدم تو و زوجه‏‏ ‏‏ات ساکن بهشت شوید، بعدا‏‏ً‏‏ شیطان آنان را وسوسه‏‎ ‎‏کرد تا عورت ایشان را که پوشیده و پنهان بود به ایشان بنمایاند. و شیطان به آنان‏‎ ‎‏گفت: پروردگار شما، شما را از نزدیک شدن به این درخت جلوگیری ننموده مگر‏‎ ‎‏این‏‏ ‏‏که شما دو فرشته یا از افراد جاویدان باشید، و شیطان برای حضرت آدم و حوا‏‎ ‎
‏‎

‎‏سوگند یاد کرد که حتما‏‏ً‏‏ منظور من پند و اندرز شما می‏‏ ‏‏باشد، بعدا‏‏ً‏‏ شیطان ایشان را‏‎ ‎‏از مقامشان فرود آورد. هنگامی که از آن درخت چشیدند عورتشان برایشان پدیدار‏‎ ‎‏شد، حضرت آدم و حوا گفتند: ای پروردگار ما! ما به نفس خویشتن ستم‏‎ ‎‏کردیم»‏‏.‏‎[38]‎

‏‏در اسلام از مجازات یکسان برای زن و مرد سخن رفته است و در کیفر دادن جرم‏‎ ‎‏سرقت و ارتکاب زنا هر دو مورد خطاب واقع شده اند، چنان که در آیه های ذیل به آن‏‎ ‎‏اشاره شده است:‏

‏‏وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَیْدِیَهُمَا‏‏؛‏‎[39]‎‏ ‏‏دست‏‏ ‏‏های مرد و زن دزد را قطع کنید.‏

‏‏الزَّانِیَةُ وَالزَّانِی فَاجْلِدُوا کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ‏‏؛ به مرد و زن زناکار صد تازیانه‏‎ ‎‏ بزن‏‏ی‏‏د.‏

‏‏در این آیات می بینیم زن و مرد در اثر ارتکاب جرم سرقت و اعمال منافی عفت‏‎ ‎‏کیفر یکسان دارند. و تفاوت جنسیتی میان آن ها در نظر گرفته نشده است.‏

‏‏بنابراین با نگاه کلی به آموزه های اسلامی به خوبی به دست می آید که زن از نظر‏‎ ‎‏قابلیت تحمل تکلیف و مسئولیت، و عبادت و نیایش خداوند سبحان، جایگاه برازنده ای‏‎ ‎‏در نظام حقوقی اسلام دارد.‏

‏‏د ) نجات دختران از زنده به گور شدن‏

‏‏کشتن دختران و زنده به گور کردن آن بی گناهان، از دردناک ترین رفتارهای غیر‏‎ ‎‏انسانی در عصر جاهلیت بود، هرچند دامنه چنین رفتار بی رحمانه ای تمام قبایل عرب را‏‎ ‎‏در بر نداشت و تنها در میان پاره ای از قبایل مرسوم بود، ولی یک عمل نادر و اتفاقی‏‎ ‎‏نبود.‏

‏‏اگرچه آن روز از بین بردن دختران به شکل فجیعی صورت می گرفت، ولی محدود‏‎ ‎‏بود؛ اما امروز به شیوه مدرن آن بسط بیشتری یافته است و سقط جنین و از بین بردن‏‎ ‎‏آن ها یک امر رایج در این عصر و زمان است.‏

‏‏در آن دوران نوزادان به خصوص دختران بعد از تولد کشته می شدند، ولی امروز در‏‎ ‎‏شکم مادر نابود می گردند.‏

‏
‏‎

‎‏در عصر جاهلیت نزد همۀ ادیان و مکاتب به زنان به عنوان موجود پست، ابزار‏‎ ‎‏تولید نسل، خدمتکار مرد و موجود شرور نگاه می شد. در عرب جاهلی اگر مادری‏‎ ‎‏دختر می زایید مایه ننگ و شرمساری شوهر و قبیله می بود و مردان از شنیدن خبر تولد‏‎ ‎‏نوزاد دختر، خشمناک و عصبانی می گردیدند و از شدّت خشم رنگ چهره شان سیاه‏‎ ‎‏می شد و برای شستن لکه ننگ دخترانشان را زنده به گور می کردند. چنان که از‏‎ ‎‏سرگذشت اسف بار زنان و دختران عصر جاهلیت در قرآن کریم‏‎[40]‎‏ و نیز در متون‏‎ ‎‏تاریخی حکایت شده است.‏‎[41]‎

‏‏قرآن کریم در آیات زیادی پرده از رفتار ناروا و غیر انسانی اعراب جاهلی نسبت به‏‎ ‎‏دختران و زنان برداشته است که از باب نمونه به پاره ای از آن ها اشاره می گردد:‏

‏‏وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنثَی ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدّاً وَهُوَ کَظِیمٌ یَتَوَارَی مِنْ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ مَا‏‎ ‎‏بُشِّرَ بِهِ أَیُمْسِکُهُ عَلَی هُونٍ أَمْ یَدُسُّهُ فِی التُّرَابِ أَلَا سَاءَ مَا یَحْکُمُونَ‏‏؛ در حالی که‏‎ ‎‏هرگاه به یکی از آنها بشارت دهند دختر نصیب تو شده صورتش (از فرط‏‎ ‎‏ناراحتی) سیاه می شود و به شدت خشمگین می گردد. به خاطر بشارت بدی که به‏‎ ‎‏او رسیده از قوم و قبیله خود متواری می گردد؛ (و نمی داند) آیا او را با قبول ننگ‏‎ ‎‏نگهدارد و یا در خاک پنهانش کند؟! آگاه باشید که بد‏‏ ‏‏حکم می کنند.‏‎[42]‎

‏‏قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلاَّ تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَاناً وَلَا تَقْتُلُوا‏‎ ‎‏أَوْلَادَکُمْ مِنْ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَإِیَّاهُمْ‏‏؛ بگو: بیایید تا آنچه را که پروردگار بر شما‏‎ ‎‏حرام کرده است برای شما بخوانم: چیزی را برای خدا شریک قرار ندهید، و به‏‎ ‎‏والدین خویشتن نیکویی کنید. و فرزندان خود را از خوف تنگ‏‏ ‏‏دستی ب‏‏ه ‏‏قتل‏‎ ‎‏نرسانید، ما شما و ایشان را رزق و روزی می‏‏ ‏‏دهیم.‏‎[43]‎

‏‏در این آیه خداوند دستور به نیک رفتاری نسبت به پدر و مادر داده و از کشتار‏‎ ‎‏فرزندان نهی کرده است و تأکید نموده که به خاطر تنگ دستی (یا زندگی بهتر) فرزندان‏‎ ‎‏و نسلتان را از بین نبرید؛ زیرا خداوند خود متکفل رزق و روزی آن ها است. امروزه به‏‎ ‎‏خاطر رفاه بیشتر اقدام به نابودی انسان در رحم مادر به طور گسترده انجام می گیرد.‏

‏‏وَإِذَا الْمَوْءُودَةُ سُئِلَتْ‏‏ ‏‏بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ‏‏؛ در آن هنگام که از دختران زنده به گور‏‎ ‎‏شده سؤال شود به کدامین گناه کشته شدند.‏‎[44]‎

‏
‏‎

‎‏در نظام حقوقی اسلام، کشتار دختران بی گناه به قدری زشت و منفور شمرده شده‏‎ ‎‏است که رسیدگی به این جنایت در روز قیامت، مقدم بر رسیدگی به سایر اعمال و‏‎ ‎‏دادخواهی در مسائل دیگر دانسته شده است. و این نهایت اهتمام نظام حقوقی اسلام را‏‎ ‎‏به خون انسان ها و مخصوصاً انسان های بی گناه می رساند.‏

‏‏این نکته قابل توجه است که قرآن نمی گوید از قاتلین سؤال می شود، بلکه می گوید‏‎ ‎‏از این کودکان معصوم سؤال می شود که گناهشان چه بوده است که چنین بی رحمانه‏‎ ‎‏کشته شدند؟ گویی قاتلین ارزش بازپرسی را هم ندارند، به علاوه شهادت و گواهی این‏‎ ‎‏مقتولین به تنهایی کافی است.‏‎[45]‎

‏‏و نیز این نکته در خور توجه است که قتل فرزندان در نزد بعضی از قبایل‏‎ ‎‏اختصاص به دختران نداشته، بلکه کشتن اولاد و فرزند برای بیشتر مشرکان به عنوان‏‎ ‎‏یک عمل خوشایند به حساب می آمده، چنان که خداوند فرموده است: ‏

‏‏وَکَذلِکَ زیّنَ لِکَثِیر مِنَ الْمُشْرِکِینَ قَتْلَ أَوْلادِهِمْ شُرَکاؤُهُمْ لِیُرْدُوهُمْ وَلِیَلْبِسُوا عَلَیْهِمْ‏‎ ‎‏دِینَهُمْ وَلَوْ شاءَ اللهُ ما فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَما یَفْتَرُونَ‏‏؛‏‎[46]‎‏ ‏‏و‏‏ ‏‏همچنین شرکای آن‏‏ ‏‏ها (یعنی‏‎ ‎‏بت‏‏ ‏‏ها) قتل فرزندانشان را در نظرشان خوب جلوه داده بودند (کودکان خود را‏‎ ‎‏قربانی بت‏‏ ‏‏ها می‏‏ ‏‏کردند و افتخار می‏‏ ‏‏نمودند!) و عاقبت این کار چنین شد که آن‏‏ ‏‏ها را‏‎ ‎‏به هلاکت افکندند و آ‏‏ی‏‏ینشان را دگرگون ساختند و اگر خدا می‏‏ ‏‏خواست چنین‏‎ ‎‏نمی‏‏ ‏‏کردند‏‏؛‏‏ (زیرا می‏‏ ‏‏توانست ‏‏به ‏‏اجبار جلو‏‏ی‏‏ آنان را بگیرد ولی اجبار سودی ندارد)‏‎ ‎‏بنابراین آن‏‏ ‏‏ها و تهمت هایشان را به حال خود واگذار (و به اعمال آن‏‏ ‏‏ها اعتنا مکن).‏‎ ‎‏کلمه اولاد اعم از دختر و پسر می‏‏ ‏‏باشد.‏

‏‏قتل فرزندان از جمله دختران بر اساس بینش مشرکانه و عقاید خرافی آن روز‏‎ ‎‏استوار بود که رسول خدا(ص) سنت ها و عقاید باطل مشرکان را از میان برداشتند و‏‎ ‎‏رفتارهای ناصحیح آن ها را نسبت به فرزندان از جمله دختران نکوهش کردند و جامعه‏‎ ‎‏را از این اعمال ننگین برحذر داشتند و چنین رفتار ناشایست را که نتیجه ای جز‏‎ ‎‏خسارت در بر ندارد زیان بار و باطل اعلام کردند و کلام خداوند را برای مردم بیان‏‎ ‎‏داشتند که: ‏

‏
‏‎

‎‏مسلما‏‏ً‏‏ آن‏‏ ‏‏ها که فرزندان خود را از روی سفاهت و نادانی کشتند زیان دیدند و آنچه‏‎ ‎‏را خدا به آن‏‏ ‏‏ها روزی داده بود بر خود تحریم کردند و بر خدا افترا بستند، آنها‏‎ ‎‏گمراه شدند و (هرگز) هدایت نیافتند‏‏.‏‎[47]‎

‏‏بنابراین در نظام حقوقی اسلام پدیده شوم دخترکشی به شدت نکوهش شده است‏‎ ‎‏و از این رهگذر به دختران و زنان که وجود آن ها مایه شرمندگی و ننگ قبیله و جامعه‏‎ ‎‏بود کرامت و عزت بخشید. در اسلام، وجود آن ها نه تنها مایه ذلت و سرافکندگی‏‎ ‎‏نیست، بلکه به مثابه خیر کثیر و عزت و سربلندی به آن ها نگریسته می شود. آیه ‏‏إِنَّا‏‎ ‎‏أَعْطَینَاکَ الْکَوْثَرَ فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَانْحَرْ‏‏؛ اثبات کننده این گفته است.‏

‏‏هـ ) زن و مرد حامی و پوشش یکدیگر‏

‏‏پاره ای از آموزه های ادیان چنان که اشارت رفت، به دلیل نگرش تبعیض آمیز به زنان،‏‎ ‎‏فلسفه وجودی زن را مرد می دانستند، و می گفتند: زن برای مرد خلق شده است،‏‎[48]‎‏ ولی‏‎ ‎‏در آموزه های اسلام، زن و مرد به عنوان حامی و پوشش،‏‎[49]‎‏ مکمّل و مایه آرامش و الفت‏‎ ‎‏ یکدیگر می باشند. نه این که یکی دارای وجود اصلی و غایی باشد و دیگری دارای‏‎ ‎‏وجود مقدمی و طفیلی. چنان که آیات ذیل دلالت بر این گفته دارد:‏

‏‏هُنَّ لِبَاسٌ لَکُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ‏‏؛‏‏ ‏‎[50]‎‏ آن‏‏ ‏‏ها لباس شما هستند و شما لباس آن‏‏ ‏‏ها (هر‏‎ ‎‏دو زینت هم و سبب حفظ یکدیگرید‏‏)‏‏.‏

‏‏مراد این است که زنان و مردان به منزله لباس برای یکدیگر هستند. و گروهی‏‎ ‎‏گفته اند: منظور از لباس سکنا است. به این معنا که زن برای مرد و مرد برای زن مایه‏‎ ‎‏آرامش و حفاظت است.‏‎[51]‎‏ ‏

‏‏وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً‏‎ ‎‏وَرَحْمَةً‏‏؛‏‎[52]‎‏ و از جمله آیات خداوند این است که همسرانی از جنس خودتان برای‏‎ ‎‏شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید و در میان شما مودت و مهربانی قرار داد.‏

‏‏در این آیات، از زن و مرد به عنوان پوشش و لباس برای یکدیگر نام برده شده‏‎ ‎‏است، و لباس حکم حمایت، و حفاظت را دارد.‏‎[53]‎‏ این حمایت و حفاظت نسبت به زن‏‎ ‎‏و مرد دو جانبه است. همچنین جاذبه، مودت و دوستی میان مرد و زن برای هردو‏‎ ‎
‏‎

‎‏جنس ایجاد شده است، تا این جاذبه دوسویه باشد، و باعث آرامش یکدیگر گردند، و‏‎ ‎‏خداوند در آیه فرموده است: «از نشانه های خداوند این است که برای شما از خودتان‏‎ ‎‏جفت آفرید». مرجع ضمیر «لکم»، «انفسکم» و «جعل لکم» یک چیز می باشد که شامل‏‎ ‎‏هر دو جفت زن و مرد است، و این آیه مبارکه هردو را مورد نیاز یکدیگر مطرح ساخته‏‎ ‎‏است. همان سان که زن برای مرد پوشش و مایه آرامش و جذابیت است، مرد نیز برای‏‎ ‎‏زن، پوشش و مایه آرامش و جذابیت است و مودت و دوستی میان آن ها دوسویه است.‏‎ ‎‏و از این لحاظ نیز زنان جایگاه ارزشمندی را در نظام حقوقی اسلام به دست آورده و از‏‎ ‎‏تحقیری که زن را موجود طفیلی و مقدمی می دانست، رهایی پیدا کردند.‏

‏‏و) اهلیت یافتن زن برای اجرای عقود و مشارکت در امور اجتماعی‏

‏‏در نظام حقوقی اسلام، زن با برخورداری از شایستگی و کرامت انسانی، واجد‏‎ ‎‏اهلیت برای انعقاد عقد نکاح دانسته شد، به گونه ای که عقد نکاح بدون اراده و رضایت‏‎ ‎‏زن و یا وکیل قانونی او باطل و یا غیر نافذ اعلام گردید. و با شرط رضایت زن و‏‎ ‎‏قرارگرفتن آن در یک طرف عقد نکاح و همچنین تعیین صداق و مهر به وسیله او،‏‎ ‎‏ازدواج های اجباری و ننگ آور که مایه ذلت و زبونی زنان بود، از بین رفت.‏

‏‏زنان که پیش از اسلام از حقوق اجتماعی و سیاسی محروم بودند، در پرتو‏‎ ‎‏آموزه های مکتب نبوی حقّ مشارکت در امور اجتماعی را به دست آوردند، تا جایی که‏‎ ‎‏در قرآن کریم آمده است: ‏

‏‏یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذَا جَاءَکَ الْمُؤْمِنَاتُ یُبَایِعْنَکَ عَلَی أَنْ لَا یُشْرِکْنَ بِاللهِ شَیْئاً وَلَا یَسْرِقْنَ‏‎ ‎‏وَلَا یَزْنِینَ وَلَا یَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ وَلَا یَأْتِینَ بِبُهْتَانٍ یَفْتَرِینَهُ بَیْنَ أَیْدِیهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلَا‏‎ ‎‏یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ فَبَایِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللهَ إِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ‏‏ ‏‏؛‏‎[54]‎‏ ای پیامبر!‏‎ ‎‏هنگامی که زنان مؤمن نزد تو آیند و با تو بیعت کنند که چیزی را شریک خدا قرار‏‎ ‎‏ندهند، دزدی و زنا نکنند، فرزندان خود را نکشند، تهمت و افترایی پیش دست و‏‎ ‎‏پای خود نیاورند و در هیچ کار شایسته‏‏ ‏‏ای مخالفت فرمان تو نکنند، با آن‏‏ ‏‏ها بیعت‏‎ ‎‏کن و برای آنان از درگاه خداوند آمرزش بطلب که خداوند آمرزنده و مهربان‏‎ ‎‏است!‏

‏
‏‎

‎‏بیعت زنان در عصر رسول الله یک نوع مشارکت سیاسی به شمار می رفت. و‏‎ ‎‏بیعت کنندگان ملزم به پایبندی و عمل به مفاد بیعت بودند.‏

‏‏در نظام حقوقی اسلام تأمین زنان پذیرفته شد، چنان که رسول خدا(ص) به همسر‏‎ ‎‏عکرمه، ام حکیم دختر حارث امان داد،‏‎[55]‎‏ و این دلیلی بر اهلیت و صلاحیت اجتماعی و‏‎ ‎‏سیاسی زنان در نظام حقوقی اسلام است؛ زیرا اگر زنان صلاحیت نمی داشتند، به آن ها‏‎ ‎‏اعتماد نمی شد.‏‎[56]‎

‏‏در نظام حقوقی اسلام زنان اهلیت و صلاحیت بیعت و برخورداری از حق رأی را‏‎ ‎‏پیدا کردند، و اگر چنین حقّی را نمی داشتند، با رسول خدا بیعت نمی کردند، در حالی‏‎ ‎‏که در میان هفتاد و سه نفر بیعت کنندگان اوس و خزرج که در مکه با رسول خدا(ص)‏‎ ‎‏بیعت کردند، دو نفر زن نیز حضور داشتند؛ یکی ام عمّاره به نام «نسیبه»؛ دیگری ام منیع‏‎ ‎‏به نام «أسماء». ماهیت این بیعت، بیعت سیاسی بود و آن ها برای جهاد در راه خدا و‏‎ ‎‏حمایت از رسول الله(ص) پیمان بستند.‏‎[57]‎

‏‏ و همچنین در بیعت رضوان، زنان زیادی با رسول گرامی اسلام(ص) بیعت‏‎ ‎‏کردند.‏‎[58]‎

‏‏طبری از بیعت زنان با رسول خدا(ص) پس از فتح مکه نام برده و گفته است:‏

‏‏مردم در مکه برای بیعت با رسول خدا‏‏(ص) ‏‏اجتماع کردند، بعد از آن‏‏ ‏‏که رسول‏‎ ‎‏خدا‏‏(ص) ‏‏از بیعت با مردان فارغ شدند، زنان با آن حضرت بیعت کردند، و در میان‏‎ ‎‏جماعت زنان قریش هند دختر عتبه بود که از رفتار غیر انسانیش با پیکر حمزه‏‎ ‎‏سیدالشهداء بیمناک بود‏‏.‏‎[59]‎‏ ‏‏دیگران نیز ‏‏چگونگی بیعت زنان با آن حضرت را به‏‎ ‎‏تفصیل ذکر کرده‏‏ ‏‏اند‏‏.‏‎[60]‎

‏‏از جمله زنانی که در صحنه پیکار و جهاد مشارکت داشتند، نسیبه بنت کعب در‏‎ ‎‏جنگ احد، ام سلمه در جنگ بدر و احد‏‎[61]‎‏ و طائف‏‎[62]‎‏ و ام سنان اسلمی در جنگ خیبر،‏‎ ‎‏سلمه،‏‎[63]‎‏ امّ حکیم، ام عطیه و... عده ای نیز برای آب رسانی، مداوای مجروحان و انواع‏‎ ‎‏کمک رسانی به مبارزان، در صحنه جنگ مشارکت و حضور داشتند و دست های نسیبه‏‎ ‎
‏‎

‎‏در پیکار قطع گردید.‏‎[64]‎‏ شرح آن ها در متون تاریخی از جمله در ‏‏شرح الکبیر‏‏ و ‏‏مغنی‏‎ ‎‏المحتاج‏‏ آمده است.‏‎[65]‎‏ ‏

‏‏شیبانی در ‏‏سیر الکبیر ‏‏از فداکاری ام سلیم در جنگ حنین نام برده و سخن رسول‏‎ ‎‏خدا(ص) را درباره مقام و جایگاه نسیبه ذکر کرده که آن حضرت فرمود:‏

‏‏جایگاه نسیبه دختر کعب، برتر از جایگاه فلان و فلان است‏‏.‏

‏‏سپس آن حضرت گروهی را که از جنگ فرار کرده بودند، نام بردند، و مقاومت و‏‎ ‎‏پیکار زنان را ستودند.‏‎[66]‎

‏‏و نیز از ابن عباس روایت کرده که رسول خدا(ص) به زنان اجازه عزیمت به جبهه‏‎ ‎‏جنگ را می داد، و آنها به مداوای مجروحان می پرداختند و از غنایم جنگی نیز سهم‏‎ ‎‏می بردند.‏‎[67]‎

‏‏و نیز ام عطیه گفته است:‏

‏‏من با رسول‏‏  ‏‏خدا(ص)‏‏ ‏‏در هفت جنگ شرکت کردم، از اثاثیه مجاهدان مراقبت‏‎ ‎‏می‏‏ ‏‏کردم، برای آن‏‏ ‏‏ها غذا می‏‏ ‏‏پختم، زخمیان را ‏‏مداوا ‏‏می‏‏ ‏‏کردم و به امور آن‏‏ ‏‏ها‏‎ ‎‏می‏‏ ‏‏رسیدم‏‏.‏‎[68]‎

‏‏و نیز هنگامی که پیشانی مبارک رسول خدا(ص) در جنگ احد زخم برداشت،‏‎ ‎‏حضرت فاطمه سیدة نساء العالمین خون را پاک می کرد، و علی(ع) آب می ریخت،‏‎ ‎‏حضرت زهرا(س) وقتی دید خون قطع نمی گردد، قطعه حصیری را برداشت و سوزانید‏‎ ‎‏و خاکستر آن را بر زخم رسول الله ریخت و خون قطع گردید.‏‎[69]‎

‏‏بدین سان می بینیم که زنان در اسلام چنان مقام و جایگاهی به دست آوردند که‏‎ ‎‏توانستند به خوبی در مهم ترین مسائل سرنوشت ساز اجتماعی و سیاسی مشارکت داشته‏‎ ‎‏باشند و در صحنه جهاد و پیکار سهم بگیرند.‏

‏‏در اسلام مسجد مهم ترین پایگاه عبادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است. زنان در‏‎ ‎‏نظام دینی که حضرت محمّد(ص) آن را پایه نهاد، اهلیت و شایستگی فعالیت و حضور‏‎ ‎‏در صحنه و اجتماع را پیدا کردند، در مسجد حاضر می شدند و در صحنه های نبرد با‏‎ ‎
‏‎

‎‏آن که تکلیف جهاد از زنان برداشته شده بود، داوطلبانه حضور پیدا می کردند. زنان در‏‎ ‎‏بنای مسجدی که آن حضرت پایه نهاد، حق مشارکت پیدا کردند و چنین مشارکتی‏‎ ‎‏نمونه ای از مهم ترین مشارکت زنان در امور اجتماعی به شمار می رود.‏

‏‏ز) اهلیت برای شهادت و حضور در محکمه‏

‏‏زنان در نزد پاره ای از ادیان غیر طاهر خوانده شده اند. در ‏‏تورات ‏‏آمده است: زن اگر‏‎ ‎‏وضع حمل کند و حملش دختر باشد تا هشتاد روز نجس است.‏‎[70]‎‏ و نیز در یهودیت‏‎ ‎‏شهادت زن ارزش ندارد، آنچه اعتبار دارد شهادت مرد بالغ است،‏‎[71]‎‏ ولی در نظام‏‎ ‎‏حقوقی اسلام زنان واجد اهلیت برای شهادت و حضور در محکمه هستند، تا جایی که‏‎ ‎‏شهادت آن ها از ارزش و اعتبار خاصی برخوردار است. و در مواردی از جمله در باب‏‎ ‎‏دیون، شهادت دو زن برابر شهادت یک مرد قرار گرفت. چنانکه در قرآن آمده است:‏

‏‏یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا تَدَایَنتُمْ بِدَیْنٍ إِلَی أَجَلٍ مُسَمّیً فَاکْتُبُوهُ وَلْیَکْتُبْ بَیْنَکُمْ کَاتِبٌ‏‎ ‎‏بِالْعَدْلِ وَلَا یَأْبَ کَاتِبٌ أَنْ یَکْتُبَ کَمَا عَلَّمَهُ اللهُ فَلْیَکْتُبْ وَلْیُمْلِلْ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ وَلْیَتَّقِ‏‎ ‎‏اللهَ رَبَّهُ وَلَا یَبْخَسْ مِنْهُ شَیْئاً فَإِنْ کَانَ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ سَفِیهاً أَوْ ضَعِیفاً أَوْ لَا یَسْتَطِیعُ‏‎ ‎‏ أَنْ یُمِلَّ هُوَ فَلْیُمْلِلْ وَلِیُّهُ بِالْعَدْلِ وَاسْتَشْهِدُوا شَهِیدَیْنِ مِنْ رِجَالِکُمْ فَإِنْ لَمْ یَکُونَا رَجُلَیْنِ‏‎ ‎‏فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنْ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَکِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَی‏‏؛‏‎ ‎‏ ای کسانی که ایمان آورده‏‏ ‏‏اید! هنگامی که بدهی مدّت‏‏ ‏‏داری (به خاطر وام یا‏‎ ‎‏دادوستد) به یکدیگر پیدا کنید، آن را بنویسید! و باید نویسنده‏‏ ‏‏ای از روی عدالت،‏‎ ‎‏(سند را) در میان شما بنویسد! و دو نفر از مردان (عادل) خود را (بر این حقّ)‏‎ ‎‏شاهد بگیرید! و اگر دو مرد نبودند، یک مرد و دو زن، از کسانی که مورد رضایت‏‎ ‎‏و اطمینان شما هستند، انتخاب کنید‏‏.‏‎[72]‎

‏‏بدین سان می بینیم که زنان در نظام حقوقی اسلام اهلیت برای شهادت و حضور در‏‎ ‎‏محکمه را پیدا کردند که پیش از آن، فاقد چنین شایستگی شناخته می شدند.‏

‏‏ح ) ارث بردن زنان‏

‏‏در شریعت اسلام سنّت مذموم و ناپسند محرومیت زنان از ارث نفی شده و حقّ‏‎ ‎‏ارث برای زنان و دختران امر مسلّم و قطعی شناخته شده است. در پاره ای از موارد،‏‎ ‎
‏‎

‎‏سهم الارث زنان به نصف سهم الارث مردان می رسد، و در پاره ای از موارد به بیشتر از‏‎ ‎‏سهم الارث مردان می رسد، تفاوت ارث مردان و زنان حکمت و فلسفه ای دارد که باید‏‎ ‎‏در جایش مورد بحث و بررسی قرار بگیرد. از جمله این که در نظام دینی، بار سنگین‏‎ ‎‏مالی و تأمین هزینه زندگی خانواده به دوش مردان نهاده شده، از این رو نیازهای مالی‏‎ ‎‏مردان نسبت به زنان دوچندان می باشد و شاید به همین جهت می باشد که در پاره ای از‏‎ ‎‏موارد مردان دو برابر زنان ارث می برند، ولی با همۀ این ها حقّ ارث در نظام حقوقی‏‎ ‎‏اسلام برای زنان امر قطعی و به عنوان قوانین آمره شناخته شده است که کسی حق‏‎ ‎‏ندارد آن ها را از این حق محروم کند.‏

‏‏از جمله آیاتی که این حق را برای زنان مسلّم شناخته می توان به سه آیه ذیل اشاره‏‎ ‎‏نمود:‏

‏‏یُوصِیکُمْ اللهُ فِی أَوْلَادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنثَیَیْنِ‏‏؛‏‎[73]‎‏ خداوند به شما دربار‏‏ۀ‏‎ ‎‏فرزندانتان سفارش می‏‏ ‏‏کند که برای پسران دو برابر سهم دختران قائل شوید.‏

‏‏نکته قابل توجه در آیه این است که روی ارث بردن دختران تأکید شده است و این‏‎ ‎‏جمله که «پسران دو برابر سهم دختران می برند» یک نوع تأکید برای ارث بردن دختران‏‎ ‎‏به حساب می آید و در واقع مبارزه با سنت های جاهلی است که دختران را به کلی از‏‎ ‎‏ارث محروم می کردند.‏‎[74]‎

‏‏فَإِنْ کُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَیْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَکَ وَإِنْ کَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ‏‏؛‏‏ ‏‎[75]‎‏ اگر‏‎ ‎‏ فرزندان میت، منحصرا‏‏ً‏‏ دو دختر یا بیشتر باشند دو ثلث مال از آن آن‏‏ ‏‏هاست، ولی‏‎ ‎‏اگر تنها یک دختر بوده باشد نصف مجموع مال از آن اوست.‏

‏‏لِلرِّجَالِ نَصِیبٌ مِمَّا تَرَکَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ وَلِلنِّسَاءِ نَصِیبٌ مِمَّا تَرَکَ الْوَالِدَانِ‏‎ ‎‏وَالْأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ کَثُرَ نَصِیباً مَفْرُوضاً‏‏؛‏‎[76]‎‏ برای مردان از آنچه پدر و مادر و‏‎ ‎‏خویشاوندان از خود می‏‏ ‏‏گذارند سهمی است و برای زنان نیز از آنچه پدر و مادر و‏‎ ‎‏خویشاوندان می‏‏ ‏‏گذارند سهمی، خواه آن مال کم باشد یا زیاد، این سهمی است‏‎ ‎‏تعیین شده و لازم‏‏ ‏‏الاداء.‏

‏
‏‎

‎‏قتاده، ابن جریح و ابن زید دربارۀ شأن نزول این آیه گفته اند که: در دوران جاهلیت‏‎ ‎‏عرب، تنها مردان وارث شناخته می شدند. زنان و کودکان را از ارث محروم می ساختند‏‎ ‎‏و این آیه در رد آن ها نازل گردیده است.‏‎[77]‎‏ زجاج در وجه نزول آیه گفته است:‏

‏‏در میان عرب تنها کسانی که توان نبرد و توانایی دفاع از حریم ناموس و مال را‏‎ ‎‏داشتند حقّ ارث داشتند و آیه بر باطل خواندن چنین عقیده‏‏ ‏‏ای نازل گردید‏‏.‏‎[78]‎

‏‏و بدین سان زنان در پرتو آموزه های اسلامی توانستند از محرومیت همیشگی نجات‏‎ ‎‏یابند. و با یافتن جایگاه اصلی خویش زندگی انسانی و با کرامتی داشته باشند.‏

‏‏ممکن است این شبهه مطرح شود که زنان در اسلام نصف مردان ارث می بردند، و‏‎ ‎‏این، نگاهی تبعیض آمیز به زنان است و کرامت و جایگاه انسانی زنان را نادیده گرفته‏‎ ‎‏است.‏

‏‏هرچند پاسخ تفصیلی این شبهه مجال بیشتری را می طلبد ولی باید گفت:‏

‏‏1. کم یا زیاد بردن ارث ربطی به کرامت و جایگاه انسان ندارد که هرکس بیشتر‏‎ ‎‏ارث برد بیشتر کرامت دارد؛ به دلیل اینکه در پاره ای از طبقات ارث، با بودن طبقه ای‏‎ ‎‏نوبت به طبقه دیگر نمی رسد، با این که حق ارث بردن را در شرایط خاصی دارند.‏

‏‏2. زنان در همۀ موارد نصف مردان ارث نمی برند، بلکه در مواردی به اندازه نصف‏‎ ‎‏مرد و در پاره ای از موارد حتی بیشتر از نصف ارث به زن می رسد.‏

‏‏3. اگر در جایی برای زنان نصف مردان ارث در نظر گرفته شده به خاطر ملاحظه‏‎ ‎‏پاره ای از اموری است که بار آن ها از دوش زنان برداشته شده است؛ نظیر تأمین نفقه‏‎ ‎‏خانواده و یا خدمت سربازی و مشارکت در جهاد و علاوه بر آن برای زنان حق مهر‏‎ ‎‏قرار داده و نفقه و مصارف زنان را به عهده مردان نهاده است.‏‎[79]‎‏ ‏

‏‏ط) حقّ سواد آموزی‏

‏‏در اسلام نه تنها زنان از نعمت سوادآموزی محروم شناخته نشده اند، بلکه به‏‎ ‎‏فراگیری دانش تشویق شده اند؛ زیرا با ستایشی که در نظام اسلامی از دانشمندان، و‏‎ ‎‏افراد با ایمان شده و ایمان و دانش، مایه فضیلت و برتری قرار گرفته است، زنان را نیز‏‎ ‎
‏‎

‎‏در بر می گیرد. در خطابات قرآنی به افراد مؤمن، زنان نیز مورد خطاب می باشند، مثل‏‎ ‎‏این آیۀ شریفه:‏

‏‏یَرْفَعْ اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ‏‏؛‏‎[80]‎^‎ ‎‏ ‏‏داوند کسانی را که ایمان آورده‏‏ ‏‏اند و کسانی را که علم به آنان داده شده درجات‏‎ ‎‏عظیمی می‏‏ ‏‏بخشد و خداوند به آنچه انجام می‏‏ ‏‏دهید آگاه است!‏

‏‏در آیۀ مبارکه، مؤمنان مورد خطاب هستند که زنان را نیز در بر می گیرد؛ زیرا آنان از‏‎ ‎‏جمله ایمان آورندگان به اسلام هستند که به وسیله دانش و علم می توانند به درجات‏‎ ‎‏عالی برسند.‏

‏‏زنان با داشتن حق کسب دانش و علم، جایگاه اصلی و فطری خویش را در نظام‏‎ ‎‏حقوقی اسلام بازیافتند؛ زیرا زنان بر اساس آموزه های اسلام چنین حق مسلّمی را دارند‏‎ ‎‏و رسول گرامی اسلام، بارها کسب دانش و علم را بر همۀ مسلمانان، بر زن و مرد به‏‎ ‎‏عنوان یک فریضه و تکلیف اعلام کردند. در قرآن کریم، نیز روی علم و دانایی به‏‎ ‎‏گونه ای تکیه شده است که زنان را نیز شامل می شود. قرآن کریم می فرماید: «آیا آنان که‏‎ ‎‏می دانند با آنان که نمی دانند یکسانند؟»‏‎[81]‎‏ نه قطعاً. پس، اگر دانستن و دانایی یک ارزش‏‎ ‎‏است، دلیلی ندارد که این ارزش ویژه مردان باشد؛ زیرا زنان نیز انسان، بنده و مخلوق‏‎ ‎‏خداوند سبحان هستند که تکالیف و وظایفی را بر عهده دارند.‏

‏‏از طرفی، دانستن وظایف و تکالیفی که بر دوش زنان است، نیاز به علم و دانش‏‎ ‎‏دارد، و زنان با کسب دانش، بهتر می توانند وظایف و تکالیف شرعی و دینی شان را ادا‏‎ ‎‏کنند. خداوند وقتی تکلیف و وظایفی را بر عهده زنان نهاده، لازمه آن یعنی آگاهی و‏‎ ‎‏دانستن وظایف ومسئولیت ها را نیز قرار داده است.‏

‏‏رسول گرامی اسلام(ص) به عنوان مبلغ و مفسّر وحی الهی و پایه گذار نظام اسلامی‏‎ ‎‏در مدینه، از کسب علم و دانش به عنوان فریضه یاد کرده است که زنان را نیز در بر‏‎ ‎‏می گیرد. امام صادق(ع) از رسول خدا(ص) نقل فرمود:‏

‏‏«‏‏طلب العلم فریضة‏‏»‏‏؛‏‎[82]‎‏ ‏‏طلب دانش یک فریضه و تکلیف است.‏

‏
‏‎

‎‏در این حدیث قید زن یا مرد ندارد، بلکه گفته است که تحصیل دانش فریضه است.‏‎ ‎‏فریضه و تکلیفی عام که همة مکلفین را در بر می گیرد.‏

‏‏در پاره ای از احادیثی که از آن حضرت(ص) وارد شده فراگیری دانش را بر تمام‏‎ ‎‏مسلمان ها فرض دانسته اند. چنان که آن حضرت(ص) فرموده است:‏

‏‏«طلب العلم فریضة علی کلّ مسلم»‏‏؛ کسب علم بر تمام مسلمان‏‏ ‏‏ها فرض است.‏

‏‏ این حدیث را علی(ع)‏‎[83]‎‏ و نیز ابن عباس و دیگران از رسول خدا(ص) روایت‏‎ ‎‏کرده ا ند.‏‎[84]‎‏ کلمه «کلّ مسلم» زنان را نیز شامل می شود؛ زیرا زنان مسلمانند.‏

‏‏در بعضی از احادیث واژه «مسلمه» نیز ذکر شده به این معنا که کسب دانش و علم‏‎ ‎‏بر مرد و زن مسلمان فرض شده است. چنان که از رسول خدا(ص) روایت شده است:‏

‏‏«‏‏طلب العلم فریضة علی کل‏‏ّ‏‏ مسلم ومسلمة‏‏»‏‏؛‏‏ طلب دانش بر تمام مردان و زنان‏‎ ‎‏مسلمان، ‏‏واجب ‏‏است‏‏.‏‎[85]‎

‏‏شاید آوردن قید «مسلمه» در حدیث شریف به این جهت باشد که ممکن است‏‎ ‎‏برخی پندارند، همان طور که در پیش از اسلام زنان از کسب دانش و علم محروم بودند،‏‎ ‎‏حالا نیز چنین است، به این دلیل که زنان در حدیث ذکر نشده اند. لذا با آوردن قید‏‎ ‎‏«مسلمه» جایی برای چنین توهمی باقی نمی ماند. و این امر را مسلّم می کند که کسب‏‎ ‎‏دانش و فضیلت حق زنان است و زنان چنین اهلیتی را دارند.‏

‏‏زنان در عصر رسول الله(ص) بهترین موقعیت را در نظام نوپای اسلام یافتند و کلام‏‎ ‎‏نورانی رسول خدا که برگرفته از وحی الهی بود، زنان را به سوی کسب کمال و دانش‏‎ ‎‏سوق داد و زنان مقام و جایگاه والای خود را بازیافتند، تا جایی که زنان زیادی به‏‎ ‎‏عنوان محدثه، و راوی در جامعۀ آن روز ظهور کردند.‏‎[86]‎‏ آن ها به بیان حدیث و تبلیغ‏‎ ‎‏سخنان رسول گرامی اسلام می پرداختند و با حضور در مساجد و مجالس علمی هویت‏‎ ‎‏از دست داده خویش را به دست می آوردند.‏

‏‏دکتر احمد شبلی درباره فعّالیت زنان در عرصه تحصیل، تدریس و نشر دانش گفته‏‎ ‎‏است که: زنان در عصر رسول الله(ص) نه تنها از حقّ کسب دانش برخوردار بودند،‏‎ ‎
‏‎

‎‏بلکه حقّ تدریس و نشر دانش را در میان مردان و زنان نیز داشتند، و در میان زنان،‏‎ ‎‏استادان زیادی در بخش های گوناگونی از دانش اسلامی ظهور کردند‏‎[87]‎‏ و در صداقت و‏‎ ‎‏امانت علمی، گوی سبقت را از مردان ربودند تا جایی که حافظ ذهبی گفته است: در‏‎ ‎‏میان زنان محدث کسی را که متهم و متروک باشد نمی شناسم.‏‎[88]‎

‏‏ی) نقش زن در خانه‏

‏‏تلاش و فعالیت زن در منزل، نقش به سزایی در رشد و تکامل خانواده از نظر‏‎ ‎‏تربیتی، فرهنگی، اخلاقی و اقتصادی دارد. متأسفانه تلاش زنان در گذشته در اثر تحقیر‏‎ ‎‏و نگاه طفیلی، ارزش و قیمتی نداشت. رسول خدا(ص) با توجه به نقش عمده و حیاتی‏‎ ‎‏زن در سعادت خانواده، به تلاش و زحمات زن، چنان ارزش و قیمت داد که در ردیف‏‎ ‎‏ارزش و قیمت پیکار مجاهدان فی سبیل الله قرار گرفت. چنان که آن حضرت فرمود:‏

‏‏زحمت و فعالیت هر‏‏ ‏‏یک از شما زنان در خانه خویش، پاداش جهاد مجاهدان را‏‎ ‎‏دارد؛ ‏‏ان‏‏  ‏‏شاء الله‏‏.‏‎[89]‎

‏‏چنین نگاهی به ارزشمندی فعالیت زنان، حکایت از کرامت و جایگاه والای زنان در‏‎ ‎‏اسلام دارد.‏

‏‏ک) تلاش مردان برای خانواده هم پای جهاد در راه خدا‏

‏‏پیامبر اسلام(ص) خانواده را، چنان ارزشمند و والا دانسته است که از تلاش مرد‏‎ ‎‏برای حفاظت و خدمت به خانواده به مثابه جهاد در راه خدا یاد کرده است:‏

‏‏«‏‏الکادّ علی عیاله کالمجاهد فی سبیل الله‏‏»‏‏؛‏‎[90]‎‏ زحمت و‏‏ ‏‏کوشش مرد در راه آسایش و‏‎ ‎‏ تأمین نیازمندی‏‏ ‏‏های خانواده، همانند پیکار مجاهد در راه خداوند است.‏

‏‏کار و فعالیت مردان برای تأمین رفاه و رفع نیازمندی های اعضای خانواده با چنین‏‎ ‎‏نگاهی که همسرش رکن شاخص آن را تشکیل می دهد، حکایت از کرامت و جایگاه‏‎ ‎‏ارزشی زن در آموزه های شریعت و نظام حقوقی اسلام دارد.‏

‏
‏‎

‎‏ل) رفتار نیکو و عادلانه با زنان‏

‏‏در طول تاریخ زنان بیشترین ستم و ظلم را از ناحیه همسرانشان در خانواده متحمّل‏‎ ‎‏شده اند، تا جایی که در عصر جاهلیت و نیز در میان سایر قبایل و اقوام، با دید‏‎ ‎‏تحقیرآمیز به زنان نگاه می شد، عدالت و رفتار پسندیده با زنان مفهوم چندانی نداشت.‏‎ ‎‏مردان به زنان به عنوان مایملک در کنار اموال منقول و غیر منقول دیگر نگاه می کردند.‏

‏‏در نظام حقوقی اسلام چنین نگاهی به زنان مردود اعلام شده است و از رفتار‏‎ ‎‏عادلانه در امر زناشویی و نظام خانواده سخن رفته است.‏

‏‏در گذشته با دختران یتیم و زنان بی کس، ظالمانه رفتار می شد، اموال و دارایی آن ها‏‎ ‎‏در اختیار همسرانشان قرار می گرفت. مردان به خود اجازۀ هرگونه تصرف را در اموال و‏‎ ‎‏دارایی زنان می دادند. در نظام دینی و شریعت نبوی، با چنین سنت های باطل مبارزه شد‏‎ ‎‏و پیامبر(ص) با تلاوت آیاتی دربارۀ رعایت عدالت دربارۀ زنان، کرامت و جایگاه‏‎ ‎‏واقعی آن ها را تثبیت کرد و این آیه نورانی برای زنان آن روز نسیم روح بخشی بود که‏‎ ‎‏زندگی تیره آن ها را طراوت داد:‏

‏‏وَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تُقْسِطُوا فِی الْیَتَامَی فَانکِحُوا مَا طَابَ لَکُمْ مِنَ النِّسَاءِ مَثْنَی وَثُلَاثَ‏‎ ‎‏وَرُبَاعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً أَوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ ذَلِکَ أَدْنَی أَلاَّ تَعُولُوا‏‏؛‏‎[91]‎‏ و‏‎ ‎‏اگر می‏‏ ‏‏ترسید از این‏‏ ‏‏که (به هنگام ازدواج با دختران یتیم) رعایت عدالت درباره‏‎ ‎‏آن‏‏ ‏‏ها نکنید (از ازدواج با آنان صرف نظر نمایید و) با زنان پاک (دیگر) ازدواج‏‎ ‎‏کنید، دو یا سه یا چهار همسر، و اگر می‏‏ ‏‏ترسید عدالت را (درباره همسران متعدد)‏‎ ‎‏رعایت نکنید تنها به یک همسر قناعت نمایید و یا از زنانی که مالک آن‏‏ ‏‏ها هستید‏‎ ‎‏استفاده کنید. این کار از ظلم و ستم، جلوگیری می‏‏ ‏‏کند.‏

‏‏همان طور که در شأن نزول این آیه آمده، پیش از اسلام رسم بر این بود که بسیاری‏‎ ‎‏از مردم حجاز، دختران یتیم را به عنوان تکفل و سرپرستی به خانه خود می بردند. و بعد‏‎ ‎‏با آن ها ازدواج کرده و اموال آن ها را هم تملک می کردند. و هنگامی که کم ترین‏‎ ‎‏ناراحتی از آن ها پیدا می کردند، آن ها را ترک می کردند. در این باره آیه فوق نازل شد و‏‎ ‎‏به سرپرستان ایتام دستور داد در صورتی می توانند با دختران یتیم ازدواج کنند که‏‎ ‎
‏‎

‎‏عدالت را به طور کامل درباره آن ها رعایت کنند و در غیر این صورت از آنها‏‎ ‎‏چشم پوشی کرده و همسران خود را از زنان دیگر انتخاب نمایند.‏

‏‏همچنین در این آیه درباره حفظ اموال آن ها دستور داده شده که اگر با ازدواج با‏‎ ‎‏دختران یتیم، توانایی رعایت عدالت را درباره حقوق زوجیت و اموال آن ها ندارید، به‏‎ ‎‏سراغ زنان دیگر بروید.‏‎[92]‎

‏‏در ذیل این آیه دستور به رفتار عادلانه با سایر همسران داده شده است. در حالی که‏‎ ‎‏رفتار نیکو و عادلانه پیش از اسلام نسبت به زنان وجود نداشت. و از این نگاه، زنان‏‎ ‎‏توانستند در نظام حقوقی اسلام، جایگاه خوبی از نظر رفتار عادلانه و انسانی، هم از‏‎ ‎‏لحاظ شخصیتی و هم نسبت به دارایی و اموال خود، به دست آورند.‏

‏‏پیامبراکرم(ص) زنان را دارای حق و حقوقی دانسته و مردان را مکلف به رعایت آن‏‎ ‎‏نموده است. چنان که آن حضرت در فرازی از خطبه طولانی حجة الوداع فرمود:‏

‏‏«إنّ لکم من نسائکم حقّاً ولنسائکم علیکم حقّاً»‏‏؛‏‎[93]‎‏ شما بر زنانتان حقی دارید و زنان‏‎ ‎‏شما بر شما حقّی دارند.‏

‏‏در اسلام، دستور صریح به معاشرت نیک با زنان آمده است. خداوند سبحان فرموده‏‎ ‎‏است: ‏‏وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ‏‏؛‏‏ ‏‎[94]‎‏ با زنان به خوبی رفتار کنید. چنین سخنی با چنین‏‎ ‎‏دستور صریحی، هرگونه بدرفتاری با زنان را نفی کرده است. چنین حق معقول و‏‎ ‎‏انسانی که شریعت اسلام با بیان صریح و گویا وکوتاه ‏‏وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ‏‏ برای‏‎ ‎‏زنان در نظر گرفته بی نظیر و بی مانند است.‏

‏‏در نظام حقوقی اسلام معاشرت نیکو با زنان به عنوان یک اصل مسلّم و خدشه‏‎ ‎‏ناپذیر شناخته شده است. رسول خدا(ص) بهترین مردان را کسانی دانسته است که با‏‎ ‎‏همسرانشان رفتار نیکو داشته باشند و کسی را محبوب ترین فرد در نزد خداوند معرفی‏‎ ‎‏نموده است که نیکوترین رفتار را با خانواده اش بکند: «أحبّ العباد إلی الله تعالی أحسنهم‏‎ ‎‏صنعاً اسرائه».‏‎[95]‎

‏
‏‎

‎‏در حدیث دیگر آمده است که رسول خدا(ص) بهترین انسان را کسی معرفی کرده‏‎ ‎‏که رفتار نیکو با همسران و دخترانشان داشته باشد.‏‎[96]‎

‏‏در شریعت اسلام رفتار نیکو با همسر، به عنوان معیار انسان خوب شناخته شده‏‎ ‎‏است. چنان که رسول خدا(ص)، ملاک خوب بودن انسان را رفتار شایسته با همسرش‏‎ ‎‏قرار داده است، و نیز رفتار خودش را با همسرانش، از همه بهتر معرفی کرده و فرموده‏‎ ‎‏است: «‏‏وخیرکم خیرکم لنسائه، وأنا خیرکم لنسائی‏‏».‏‎[97]‎

‏‏و نیز آن حضرت فرموده است:‏

‏‏«بهترین شما کسی است که خوب‏‏ ‏‏ترین رفتار را با خانواده‏‏ ‏‏اش داشته باشد، و من ‏‏در‏‎ ‎‏میان ‏‏شما بهترین رفتار را با خانواده‏‏ ‏‏ام دارم».‏‎[98]‎

‏‏رسول خدا(ص) رفتار کریمانه و انسانی با زنان را معیار کرامت و شخصیت قرار‏‎ ‎‏داده و بدرفتاری با زنان را معیار بی شخصیتی و فرومایگی معرفی کرده و در ادامه‏‎ ‎‏حدیث مزبور فرموده است:‏

‏‏«‏‏ما أکرم النساء إلّا کریم ولا أهانهنّ إلّا لئیم‏‏»‏‏؛‏‏ ‏‏زنان را جز انسان‏‏ ‏‏های بزرگوار مورد‏‎ ‎‏تکریم و احترام قرار نمی‏‏ ‏‏ده‏‏ن‏‏د و آنان را جز اشخاص فرومایه مورد اهانت قرار‏‎ ‎‏نمی ده‏‏ن‏‏د.‏‏ ‏‎[99]‎

‏‏رسول خدا(ص) نیک رفتاری با زنان را سفارش و توصیه خداوند سبحان خوانده و‏‎ ‎‏فرموده است:‏

‏‏«‏‏إنّ الله تعالی یوصیکم بالنساء خیراً فإنهنّ اُمّهاتکم وبناتکم وخالاتکم‏‏»‏‏؛‏‏ خداوند‏‎ ‎‏سبحان شما را درباره نیک‏‏ ‏‏رفتاری با زنان سفارش می‏‏ ‏‏کند؛ زیرا بانوان، مادران و‏‎ ‎‏دختران و خاله‏‏ ‏‏های شما هستند.‏‎[100]‎

‏‏رسول خدا(ص) بدرفتاری با خانواده را شدیداً نهی و نکوهش نموده و آن هایی را‏‎ ‎‏که نسبت به خانواده شان ستم روا می دارند و حقوق آن ها را ضایع می کنند، ملعون‏‎ ‎‏خوانده و فرموده است:‏

‏‏«ملعون ملعون مَن ضیّع مَن یعول»؛‏‏ ملعون است ملعون است کسی که حق‏‎ ‎‏خانواده‏‏ ‏‏اش را ضایع کند‏‏.‏‎[101]‎

‏
‏‎

‎‏این آموزه ها به خوبی اثبات می کند که زنان در اسلام در جایگاه رفیعی قرار دارند و‏‎ ‎‏از کرامت والایی برخوردارند. کسی که حقوق خانواده و همسرش را در نظر نگیرد به‏‎ ‎‏عنوان ملعون و رانده شده از رحمت خداوند شناخته شده است.‏

‏‏م) زن بهترین یار و پشتیبان‏

‏‏حضرت محمد(ص) به عنوان پیامبر و ترجمان و مجری وحی الهی زنان را بهترین‏‎ ‎‏یاور و پشتیبان برای مردان دانسته و رفتار نیک را نسبت به آنان سفارش نموده و‏‎ ‎‏فرموده است: «‏‏استوصوا بالنساء خیراً، فإنهنّ عوان عندکم‏‏».‏‎[102]‎

‏‏در این نگاه، زن معین و یاور مرد خوانده شده است؛ و بد رفتاری انسان با معین و‏‎ ‎‏یاور خویش شایسته و پسندیده نیست.‏

‏‏ن) سفارش دربارۀ مادر‏

‏‏در اسلام مقام و جایگاه مادر چنان ارزشمند است که رسول خدا(ص) سفارش‏‎ ‎‏دربارۀ مادران را مقدم بر سفارش دربارۀ پدران قرار داده است. چنان که مردی در نزد آن‏‎ ‎‏حضرت آمد و پرسید: یا رسول الله چه کسی به نیکی و گرامی داشتن شایسته تر است؟‏‎ ‎‏حضرت در پاسخ فرمود: مادرت. او گفت: سپس چه کسی؟ حضرت فرمود: مادرت.‏‎ ‎‏سپس چه کسی؟ فرمود: مادرت. او گفت : سپس چه کسی؟ حضرت فرمود : پدرت.‏‎[103]‎

‏‏همچنین صعصعه جد فرزدق به رسول خدا عرض کرد: یا رسول الله جانم به فدایت‏‎ ‎‏مرا توصیه و سفارش به نیکی نما! حضرت فرمود : تو را دربارۀ مادرت، پدرت و...‏‎ ‎‏سفارش می کنم.‏‎[104]‎

‏‏از این دو حدیث به خوبی پیدا است که احترام و گرامی داشتن مادر نسبت به پدر‏‎ ‎‏در اولویت قرار دارد. و این حکایت از جایگاه و کرامت زن در نظام حقوقی اسلام‏‎ ‎‏دارد.‏

‏
‏‎

‎‏س) پاس داشتن حرمت زنان‏

‏‏پاس داشتن حرمت و عفت زنان، پاس داشتن کرامت و شخصیت زنان است. رسول ‏‎ ‎‏خدا(ص) به پاسداری از عفت و پاکدامنی زنان سفارش می کرد و می فرمود:‏

‏‏«‏‏واعفوا عن نساء الناس تعفّ نساؤکم‏‏»‏‏؛‏‏ نسبت به زنان مردم عفت ورزید، تا زنانتان‏‎ ‎‏عفیف و پاکدامن بمانند‏‏.‏‎[105]‎

‏‏بنابراین پاس داشتن حرمت زنان در نظام حقوقی اسلام به عنوان یک اصل مورد‏‎ ‎‏توجه قرار گرفته است.‏

‏‏ع) زن مایه خیر و برکت‏

‏‏بر خلاف سنت های خرافی گذشته که زنان را مایه شرارت و نکبت می دانستند؛ در‏‎ ‎‏اسلام زن مایۀ توانگری و برکت دانسته شده است. چنان که رسول خدا(ص) فرموده‏‎ ‎‏است:‏

‏‏«تزوّجوا النساء فإنهنّ یأتین بالمال»‏‏؛‏‏ ازدواج کنید؛ زیرا زنان توانگری و دارایی‏‎ ‎‏می‏‏ ‏‏آورند.‏‎[106]‎

‏‏از این نظر نیز می بینیم که وجود زن مایۀ خیر و خوبی است که حکایت از کرامت‏‎ ‎‏گرانمایۀ او دارد. ‏

‏‏ف) زن محبوب و دوست داشتنی‏

‏‏زن در پاره ای از فرهنگ ها، موجودی منفور به حساب می آمد، ولی در آموزه های‏‎ ‎‏پیامبر اسلام زن چنان محبوب و دوست داشتنی است که از میان آنچه که در دنیا وجود‏‎ ‎‏دارد چیزی به پای محبوبیت زن نمی رسد، تنها بوی خوش توانسته است در کنار‏‎ ‎‏محبوبیت او قرار بگیرد. چنان که حضرت محمد(ص) فرموده است:‏

‏‏«حبّب إلیّ من دنیاکم النساء والطیب وجعلت قرّة عینی فی الصلاة»؛‏‏ از دنیای شما دو‏‎ ‎‏چیز را دوست می‏‏ ‏‏دارم؛ یکی زنان، و‏‏ ‏‏دیگری بوی خوش و روشنایی چشمم در‏‎ ‎‏نماز قرار داده شده است.‏‎[107]‎

‏
‏‎

‎‏از نظر عاطفی، کرامت و شخصیت زن رابطه نزدیک با عنصر محبت دارد. در کلام‏‎ ‎‏رسول خدا(ص) روی عنصر محبت زنان چنان تکیه شده است که مقدار و اندازۀ ایمان‏‎ ‎‏به خداوند سبحان را ملاک مقدار و اندازۀ محبت زنان قرار داده و فرموده است:‏

‏‏«‏‏کلّما ازداد الإیمان عبداً ازداد حبّاً للنّساء‏‏»‏‏؛‏‏ هر‏‏ ‏‏زمانی که به ایمان بنده افزوده شود‏‎ ‎‏محبت او نسبت به همسرانش نیز افزایش می‏‏ ‏‏یابد‏‏.‏‎[108]‎

‏‏ همچنین آن حضرت فرموده است که محبت با زنان یکی از عطیه های الهی به‏‎ ‎‏اهل بیت است.‏‎[109]‎

‏‏بنابراین محبت، احترام و تکریم شخصیت زنان، جزء سیره و رفتار رسول خدا(ص)‏‎ ‎‏بوده است. و با الگو قرار دادن رفتار و آموزه های آن حضرت، کرامت و شخصیت زنان‏‎ ‎‏حفظ می شود.‏

‏‏ص) برخورداری زن از وظایف و تکالیفی در برابر شوهر‏

‏‏خداوند سبحان زن و مرد را مختار آفریده و پیامبرانش را برای هدایت و ارشاد‏‎ ‎‏هردو فرستاده است. زن و مرد هردو می توانند راه هدایت و سعادت یا راه شقاوت و‏‎ ‎‏ضلالت را برگزینند.‏‎[110]‎‏ لذا همان طور که مردان وظایف و تکالیفی نسبت به همسرانشان‏‎ ‎‏دارند، زنان نیز وظایف و تکالیفی را نسبت به شوهرانشان دارند.‏

‏‏زن و مرد هر دو در نظام خانواده مسئولیتی دارند که موظفند به آن عمل کنند. از این‏‎ ‎‏رو زنان با همۀ جایگاه ارزشمندی که در آموزه های شریعت اسلامی دارند؛ می توانند با‏‎ ‎‏برگزیدن راه رشد و سعادت بهترین باشند و نیز می توانند با انتخاب راه شقاوت و‏‎ ‎‏ضلالت بدترین باشند.‏

‏‏رسول گرامی(ص) بهترین زنان را با در نظر گرفتن عمل به وظایف و تکالیفی که‏‎ ‎‏برعهده دارند، معرفی نموده است. به عنوان نمونه به چند مورد از سخنان آن حضرت‏‎ ‎‏اشاره می گردد:‏

‏‏1. حضرت علی(ع) از رسول خدا(ص) روایت کرده که آن حضرت فرمود:‏

‏
‏‎

‎‏«‏‏خیر النساء الولود الودود التی إذا نظرت إلیها سرّتک وإذا غبت عنها حفظتک‏‏»‏‏؛‏‎ ‎‏بهترین زنان، زن زایای مهربان است که هرگاه به او نگاه اف‏‏ک‏‏نی شادابت کند و در‏‎ ‎‏غیابت حافظ و نگهبانت باشد‏‏.‏‎[111]‎

‏‏بنابراین زنان نیکو از منظر رسول خدا(ص) زنانی با این ویژگی ها هستند: 1. زایا؛‏‎ ‎‏2.مهربان؛ 3. مستور و محجوب؛ 4. عفیف و پاکدامن؛ 5. عزیز و سرافراز در نزد‏‎ ‎‏خانواده و کسان خویش؛6. تسلیم و نرم خو در برابر شوهر؛ 7. آراسته و با زینت در‏‎ ‎‏مقابل شوهر؛ 8. محفوظ و محصون در برابر غیر شوهر؛ 9. فرمانبر گفتار شوهر؛‏‎ ‎‏10.پذیرای آنچه که شوهر در خلوت خواستار است؛ 11. نگاه به سیمای او مسرت آور‏‎ ‎‏باشد؛ 12. در غیاب همسر حافظ و نگهبان او باشد.‏

‏‏نتیجه‏

‏‏بنابر آنچه گذشت به خوبی معلوم گردید که در نظام حقوقی اسلام زنان در تمام‏‎ ‎‏عرصه های زندگی، از نگاه فکری، فلسفی، حقوقی، فرهنگی، اجتماعی و خانوادگی در‏‎ ‎‏جایگاه طبیعی و ارزش های اصلی و فطری خویش قرار گرفته اند، و از حقوقی نظیر:‏‎ ‎‏حقّ کار، حقّ تحصیل، حقّ مشارکت در امور اجتماعی، حقّ ارث، حقّ کرامت و حسن‏‎ ‎‏معاشرت، و نظایر آن برخوردارند و در جایگاه ارزنده ای قرار دارند. جایگاهی که در‏‎ ‎‏اثر افکار و اندیشه های انحرافی، و سنت های ستم بار قبیله ای از بین رفته بود و زنان را‏‎ ‎‏موجودی ذلیل، پست و در ردیف حیوانات قرار داده و در حد اموال و اشیا تنزل داده‏‎ ‎‏بود. در عصر شکوفایی خرد و دانش نیز زنانی هستند که در اثر گسترش سودجویی و‏‎ ‎‏هواپرستی مردان، کرامت، منزلت و جایگاه طبیعی و انسانی شان را از دست داده و در‏‎ ‎‏سراشیبی سقوط و نابودی قرار گرفته اند و نظام مقدس خانواده را بر باد داده اند. تا‏‎ ‎‏جایی که در پاره ای از کشورها زنان به عنوان ابزار تجارت در خدمت نظام سرمایه داری‏‎ ‎‏قرار گرفته اند و وسیلۀ خوشگذرانی مردان و متاع درآمد شرکت ها واقع شده اند و‏‎ ‎‏صنعت سکس و تجارت سفید را رونق می دهند. از سوی دیگر به علت سوءاستفاده از‏‎ ‎
‏‎

‎‏زنان در پوشش آزادی و تساوی با مردان آن ها مجبور شدند کارهای سخت در‏‎ ‎‏کارخانه ها و مزارع را تحمل کنند و با رنج و عذاب هزینۀ زندگی خود را تأمین نمایند‏‎ ‎‏و یا تن به اعمال نادرست بدهند. این زنان پس از کاسته شدن از نیروی جوانی شان‏‎ ‎‏متوجه می شوند که همچون کالای از رده خارج شده، ارزش خود را از دست داده اند.‏

‏‏از مطالعه وضع اسفبار زنان در گذشته و امروز به خوبی در می یابیم که نظام های‏‎ ‎‏حقوقی بشری و کنوانسیون های مدافع زنان نتوانسته اند کرامت و عزت را برای زنان به‏‎ ‎‏ارمغان بیاورند. با دادن آزادی های لجام گسیخته به زنان و سست کردن بنیاد خانواده و‏‎ ‎‏راندن زن ها به سوی عرصه های ناسازگار با سرشت و طبیعت زنان، آن ها را به دام‏‎ ‎‏شیادان انداخته و به مثابه برده مدرن در اختیار سازمان ها وگروه های بهره کشی از زنان‏‎ ‎‏قرار داده اند. این ستم دیگری است که کرامت و عزت زنان را تهدید می کند.‏

‏‏در این میان آموزه های اسلام و نظام حقوقی اسلام تنها راه نجات زنان شناخته‏‎ ‎‏می شود که در پرتو بازگشت به سوی نور و خورشید شریعت تابناک حضرت‏‎ ‎‏محمّد(ص) می توانند از گرداب ذلت و خواری نجات یابند و جایگاه طبیعی و انسانی‏‎ ‎‏را بیابند و کرامت از دست رفتۀ خود را به دست بیاورند.‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎‏پی نوشت ها:‏

‏‏ ‏