‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏اختیار و کرامت انسانی‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏دکتر علی نقی امیری‏

‏
‏‎

‎
‏‎

مجموعه آثار همایش بین المللی امام خمینی (س) و قلمرو دین (1) «کرامت انسان» ـ جلد 1اصول و مبانی کرامت انسان ـ جلد 1صفحه 170

‎

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏مقدمه‏

‏‏انسان در معارف اسلامی و به ویژه قرآن، به گونه ای تصویر شده که از یک طرف‏‎ ‎‏مورد مدح و ستایش قرار گرفته و از طرف دیگر مذمت و نکوهش شده است.‏‎ ‎‏عالی ترین مدح ها و بزرگ ترین مذمت های قرآن دربارۀ انسان است؛ او را از آسمان و‏‎ ‎‏زمین و از فرشته برتر و در همان حال از دیو و چهارپایان پست تر شمرده است. از نظر‏‎ ‎‏قرآن، انسان موجودی است که توانایی تسخیر جهان و به خدمت گرفتن فرشتگان را‏‎ ‎‏دارد و هم می تواند به اسفل السافلین سقوط کند.‏‎[1]‎‏ ‏

‏‏از دید قرآن انسان خلیفۀ خدا در زمین است.‏‎[2]‎‏ از بالاترین ظرفیت علمی برخوردار‏‎ ‎‏است،‏‎[3]‎‏ فطرتی خدا آشنا و خداجو دارد؛‏‎[4]‎‏ از وجودی دوگانه برخوردار است؛‏‎[5]‎‏ موجودی‏‎ ‎‏ برگزیده و انتخاب شده است؛‏‎[6]‎‏ شخصیتی آزاد و مستقل دارد؛‏‎[7]‎‏ امانت دار خدا است،‏‎[8]‎‎ ‎‏ نعمت های زمین برای او آفریده شده است،‏‎[9]‎‏ و در مجموع از جایگاه و کرامت بالایی‏‎ ‎‏برخوردار می باشد. در عین حال همین انسان در قرآن مورد بزرگ ترین نکوهش ها و‏‎ ‎‏مذمت ها قرار گرفته است؛ از دید قرآن انسان ستمگر و نادان است؛‏‎[10]‎‏ ناسپاس است؛‏‎[11]‎‎ ‎‏ طغیان گر است،‏‎[12]‎‏ عجول و شتاب گر است؛‏‎[13]‎‏ تنگ چشم و ممسک است؛‏‎[14]‎‏ مجادله گر‏‎ ‎‏ است؛‏‎[15]‎‏ و حریص است.‏‎[16]‎‏ حال سؤال این است که چگونه می توان یک موجود واحد‏‎ ‎‏ را با صفات متضاد توصیف نمود؛ چه عاملی است که می توان بر مبنای آن انسان را در‏‎ ‎
‏‎

‎‏هر یک از حالات فوق توجیه کرد؟ جواب سؤال فوق به اختیار انسان برگردانده شده و‏‎ ‎‏نقش آن در کرامت و شرافت انسان مورد بررسی قرار گرفته است.‏

‏‏شرافت و کرامت انسان‏

‏‏مروری اجمالی در متون اسلامی این مسأله را روشن می سازد که انسان در بینش‏‎ ‎‏الهی شرافت و فضیلت خاصی دارد و خداوند وی را بر بسیاری از مخلوقات برتری‏‎ ‎‏بخشیده است؛ چنان که در قرآن کریم فرموده است:‏

‏‏وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنْ الطَّیِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ‏‎ ‎‏عَلَی کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلاً‏‏؛‏‎[17]‎‏ ما آدمی زادگان را گرامی داشتیم و به ایشان ارج‏‎ ‎‏ و ارزش دادیم و وسایل حملشان را در خشکی و دریا فراهم کردیم؛ [یعنی به آنها‏‎ ‎‏قدرتی دادیم] که در خشکی و دریا بتوانند خود و وسایلشان را از نقطه ای به نقطۀ‏‎ ‎‏دیگر حمل کنند و روزی های خوب و پاک به آنها دادیم و آنها را بر بسیاری از‏‎ ‎‏موجوداتی که آفریدیم برتری دادیم. ‏

‏‏این مقام و شرافت تا به آن جا است که انسان می تواند به مقام جانشینی خداوند در‏‎ ‎‏زمین برسد. خداوند هنگام خلقت آدم(ع) به ملائکه فرمود:‏

‏‏وَإِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلَائِکَةِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً‏‏؛‏‎[18]‎‏ هنگامی که خدا‏‎ ‎‏ می خواست حضرت آدم(ع) را خلق کند، به فرشتگان فرمود که من در زمین‏‎ ‎‏خلیفه ای قرار خواهم داد.‏

‏‏از شیوۀ بیان پیداست وقتی که می گوید: «خلیفه قرار می دهم» معنایش این است که‏‎ ‎‏برای خودم جانشین قرار می دهم. منظور از تعیین خلیفه این است که در جهان‏‎ ‎‏موجودی ارزشمند را می آفریند. ارزش او به حدی است که اگر بخواهیم برای او‏‎ ‎‏در هستی جایگاهی قرار دهیم باید بگوییم: جانشین خداست. ملاک جانشینی هم‏‎ ‎‏این است که این موجود آن قدر می تواند تعالی و ارزش وجودی پیدا کند که‏‎ ‎‏کارهای خدایی از او صادر شود.‏‎[19]‎‏ ‏

‏‏علامه طباطبائی در تفسیر این آیه می گوید:‏

‏‏مقام خلافت همان طور که از نام آن پیداست، تمام نمی شود، مگر به اینکه خلیفه‏‎ ‎‏نمایش گر مستخلف باشد، و تمامی شئون وجودی و آثار و احکام و تدبیر او را‏‎ ‎
‏‎

‎‏حکایت کند، البته آن شئون و آثار و احکام و تدابیری که به خاطر تأمین آنها خلیفه‏‎ ‎‏و جانشین برای خود معین کرده، و خدای سبحان که مستخلف این خلیفه است،‏‎ ‎‏در وجودش مسمّا به اسمای حسن‏‏ا‏‏، و متصف به صفات علیایی از صفات جمال و‏‎ ‎‏جلال است. و در ذاتش منزه از هر نقصی، و در فعلش مقدس از هر شر و فسادی‏‎ ‎‏است.‏‎[20]‎

‏‏بنابراین پیشرفت های علمی و روحی انسان ها نمونه ای از تجلیات این جانشینی‏‎ ‎‏است که در انسان های معمولی دیده می شود ولی مرتبۀ کامل آن فقط در معصومین(ع)‏‎ ‎‏ظهور می کند.‏‎[21]‎

‏‏اختیار، عامل کرامت انسان‏

‏‏بعد از مشخص شدن مقام و جایگاه بلند نوع انسان در بین سایر مخلوقات سؤال‏‎ ‎‏این است که منشأ چنین مقامی چیست؟ و به دلیل کدام ویژگی ها و استعدادها، انسان‏‎ ‎‏توانایی رسیدن به چنین مقامی را پیدا کرده است؟پاسخ به این پرسش را باید در نحوۀ‏‎ ‎‏خلقت انسان و تفاوت وی با سایر موجودات جست وجو نمود.‏

‏‏انسان بنا به اقتضای ظرفیت وجودی خویش نسبت به آنچه که آن را موجب‏‎ ‎‏سعادت، مایه رشد و عامل خوشبختی می بیند، علاقمند شده و بدان دل می بندد؛ ذهن‏‎ ‎‏پس از این دلبستگی به کار می افتد و کیفیت تحقق این میل و جاذبه را پی می جوید و‏‎ ‎‏بالاخره جسم در جریان وصول به این تمایل راه تبیین شده به وسیله ادراک را طی کرده‏‎ ‎‏و بر بیرون از خود اثر می گذارد و در این میان، این قدرت اراده انسان است که انجام و‏‎ ‎‏تحقق هر مرحله یا تمام مراحل را و یا توقف حرکت در هر قسمت را امضا می نماید.‏‎[22]‎

‏‏انسان بر خلاف حیوان بیش از آنکه زندانی ویژگی ها و خصوصیات روحی، فکری‏‎ ‎‏و جسمی خود باشد، حاکم بر آنها است و قدرت تغییر یا تثبیت آنها را دارد و علاوه‏‎ ‎‏بر آن می تواند از طریق تصرف در اراده، احوال، افکار و اعمال دیگران، اراده و توان‏‎ ‎‏خویش را رشد و توسعه داده و از این طریق جایگاه خویش را متحول ساخته و توان‏‎ ‎‏تأثیرگذاری خود در دو جهت حق و باطل را افزایش یا کاهش دهد. او می تواند به‏‎ ‎
‏‎

‎‏اعلی علیین‏‎[23]‎‏ صعود کند. و یا خویش را تا اسفل السافلین و تا مرحله پست تر‏‎[24]‎‏ از‏‎ ‎‏حیوان تنزل دهد، بر خلاف سایر موجودات که تغییر در چنین دایره وسیع و جا به جایی‏‎ ‎‏بسیار کمتر از این حد نیز برای آنان میسّر نیست.‏

‏‏با توجه به وسعت امکان تغییر و تبدیل برای انسان و در مقابل محدودیت شدید،‏‎ ‎‏این امکان در آگاهی ها و تمایلات برای حیوان و اختلاف فاحش و روشن موجود میان‏‎ ‎‏انسان و حیوان در این زمینه، می توان چنین نتیجه گرفت که« وجود بیشترین توان رشد‏‎ ‎‏و بالاترین قدرت گسترش تأثیرگذاری بر احوال، افکار، و اعمال خود و دیگران، از‏‎ ‎‏جمله مهم ترین عواملی است که انسان را از سایر موجودات متمایز و این ویژگی‏‎ ‎‏ارزشمند را به وی مختص ساخته و همین ویژگی اساسی است که از آن به «اختیار» و‏‎ ‎‏یا «اراده» نام برده و وی را به عنوان «موجودی مختار» ممتاز و برتر می سازد.‏‎[25]‎

‏‏در همین رابطه شهید مطهری می نویسد: ‏

‏‏انسان از آن جهت که به نیروی « عقل» و « اراده» مجهز است، قادر است در مقابل‏‎ ‎‏میل ها مقاومت و ایستادگی نماید و خود را از تحت تأثیر نفوذ جبری آنها آزاد‏‎ ‎‏نماید و بر همه میل ها حکومت کند. انسان می تواند همه میل ها را تحت فرمان عقل‏‎ ‎‏قرار دهد و برای آنها جیره بندی کند و به هیچ میلی بیش از میزان تعیین شده، بها‏‎ ‎‏ندهد و به این وسیله آزادی معنوی، که با ارزش ترین نوع آزادی است، را کسب‏‎ ‎‏نماید. این توانایی بزرگ از مختصات انسان است و در هیچ حیوانی وجود ندارد و‏‎ ‎‏همین است که انسان را شایسته تکلیف کرده است و همین است که به انسان حق‏‎ ‎‏«انتخاب» می دهد و همین است که انسان را به صورت یک موجود واقعاً «آزاد» و‏‎ ‎‏«انتخاب گر» و صاحب اختیار در می آورد‏‏.‏‎[26]‎

‏‏بر اساس معارف الهی، گرچه از یک طرف افعالی چون تسبیح خداوند سبحان،‏‎[27]‎‎ ‎‏[آن هم نه به معنای حرکت بر مبنای مشیت بلکه به وسیله بیان و نطق]‏‎[28]‎‏ و نیز ایمان‏‎ ‎‏آوردن و کفر ورزیدن، شهادت دادن و کفران کردن را به سایر موجودات، حتی‏‎ ‎‏جمادات‏‎[29]‎‏ نسبت می دهند. اما از طرف دیگر انتخاب گری سبیل هدایت یا ضلالت،‏‎ ‎
‏‎

‎‏عروج به اوج عظمت و حضیض ذلت و نیز برخورداری از نعمت و برکت یا عذاب و‏‎ ‎‏مشقت، در دنیا و آخرت را مختص به انسان قرار می دهند.‏‎[30]‎

‏‏بر این اساس تمایل انسان از حالت اعتدال به پستی تا بی نهایت، یا به خوبی تا‏‎ ‎‏بی نهایت، فقط ناشی از کیفیت بهره برداری از غرایز و نیروی نظارت و تسلط «من»‏‎ ‎‏می باشد و از این جهت که هر دو معلول اختیار خواهد بود، نه به خداوند مربوط‏‎ ‎‏می باشد و نه به طبیعت.‏‎[31]‎

‏‏بنابراین توانایی انسان برای صعود به بالاترین حد کمال و رسیدن به مقامی که سایر‏‎ ‎‏موجودات از نیل به آن عاجزند و نیز امکان سقوط وی تا پست ترین جایگاه ها و‏‎ ‎‏مرتکب شدن رذیلانه ترین افعال ناشی از حاکمیت انسان بر سرنوشت خویش و به‏‎ ‎‏عبارتی برخورداری قدرت اختیار و انتخاب می باشد؛ یعنی:‏

‏‏بشر مختار و آزاد آفریده شده است؛ یعنی به او عقل و فکر و اراده داده شده است.‏‎ ‎‏بشر در کارهای ارادی خود، مانند یک سنگ نیست که او را از بالا به پایین رها‏‎ ‎‏کرده باشند و تحت تأثیر عامل جاذبۀ زمین خواه ناخواه به طرف زمین سقوط کند.‏‎ ‎‏و مانند گیاه نیست که تنها یک راه محدود در جلو او است و همین که در شرایط‏‎ ‎‏معین رشد و نمو قرار گرفت، خواه ناخواه مواد غذایی را جذب و راه رشد و نمو‏‎ ‎‏را طی می کند. و همچنین مانند حیوان نیست که به حکم غریزه کارهایی انجام‏‎ ‎‏دهد. بشر همیشه خود را بر سر چهار راه هایی می بیند و هیچ گونه اجباری ندارد‏‎ ‎‏که فقط یکی از آنها را انتخاب کند. سایر راه ها بر او بسته نیست، انتخاب یکی از‏‎ ‎‏آنها به نظر و فکر و اراده و مشیت شخصی او مربوط است؛ یعنی طرز فکر و‏‎ ‎‏انتخاب او است که یک راه خاص را معین می کند... تفاوتی میان بشر و آتش که‏‎ ‎‏می سوزاند و آب که غرق می کند و گیاه که می روید و حتی حیوانی که راه می‏‎ ‎‏رود، وجود دارد و آن این است که هیچ یک از آنها کار و خاصیت خود را از میان‏‎ ‎‏چند کار و چند خاصیت برای خود انتخاب نمی کنند. ولی انسان انتخاب می کند،‏‎ ‎‏او همیشه در برابر چند کار و چند راه قرار گرفته است و قطعیت یافتن یک راه و‏‎ ‎‏یک کار فقط به خواست شخصی او مرتبط است.‏‎[32]‎

‏
‏‎

‎‏3 ـ جلوه های کرامت انسان مبتنی بر اختیار‏

‏‏1ـ3ـ انسان و کرامت اختیاری‏

‏‏انسان از طریق بهره گیری صحیح از استعدادهای ذاتی خود می تواند به بالاترین‏‎ ‎‏مرتبۀ کمال که برای یک موجود ممکن، متصور است (جانشینی خدا بر روی زمین)‏‎ ‎‏دست پیدا کند که از آن اصطلاحاً به «کمال اختیاری» یا «کرامت اختیاری» یاد می کنند؛‏‎[33]‎‎ ‎‏ که چنین کمالی حتی برای ملائکه ممکن نیست. به همین دلیل در جریان خلقت انسان‏‎ ‎‏هنگامی که ملائکه به خداوند عرضه داشتند: ‏‏آیا در زمین کسی را قرار می دهی که در‏‎ ‎‏آن فساد و خونریزی کند؟ خداوند در پاسخ می فرماید: ‏‏إنِّی أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ‏‏؛‏‎[34]‎‎ ‎‏ من چیزی را می دانم که شما نمی دانید و این اشاره به حکمتی دارد که در خلق‏‎ ‎‏موجود مختار ‏‏[‏‏و اهمیت کمال اختیاری‏‏]‏‏ نهفته است. یعنی انسان [به عنوان‏‎ ‎‏جانشین خداوند] کمالاتی را نشان می دهد و اسراری را تحمل می کند که در‏‎ ‎‏وسع و طاقت ملائکه نیست و این مصلحت بسیار ارزنده و بزرگ است؛ به‏‎ ‎‏طوری که مس‏‏أ‏‏له فساد و سفک دماء(خونریزی) را جبران می کند.‏‎[35]‎

‏‏باید به خاطر داشت که برخورداری از قدرت اختیار، بدون آگاهی و شناخت بی معنا‏‎ ‎‏است و اختیار هنگامی می تواند محقق شود که اولاً دو یا چند راه در مقابل موجود‏‎ ‎‏مختار مطرح باشد و ثانیاً موجود مختار از این راه ها ولو به طور  فی الجمله آگاهی داشته‏‎ ‎‏باشد و سوم آن که قدرت انتخاب یکی از راه ها و سپس حرکت در آن مسیر را داشته‏‎ ‎‏باشد. در صورت فقدان هر یک از این شرایط مثلاً مطرح بودن فقط یک راه، یا نداشتن‏‎ ‎‏هیچ گونه آگاهی از آنها و یا نداشتن قدرت انتخاب و قدرت حرکت، انجام یک فعل‏‎ ‎‏اختیاری ، منتفی است.‏

‏‏به طور خلاصه انسان با برخورداری از اختیار و آگاهی و انتخاب راه و هدف‏‎ ‎‏صحیح می تواند به سعادت و بالاترین حد کمال نائل شود. پس در نظام ارزشی اسلام،‏‎ ‎‏محور ارزش ها، افعال اختیاری انسان است. افعال اختیاری انسان واسطه ای میان نیازها و‏‎ ‎
‏‎

‎‏تمایلات فطری انسان و اهداف و تمایلات مورد نظر اوست. در درون انسان نیازها و‏‎ ‎‏انگیزه هایی وجود دارد که به طور فطری او را به جانبی متمایل می کند، برمی انگیزاند، و‏‎ ‎‏تحریک می کند. برای رسیدن به آن هدف باید رفتاری را انجام دهد . رفتار اختیاری‏‎ ‎‏آدمی واسطۀ بین نیازها و اهداف اوست و بین این دو (رفتار و اهداف) رابطه ای منطقی‏‎ ‎‏وجود دارد. به همین دلیل انسان های متعالی و کامل کسانی هستند که آن هدف را به‏‎ ‎‏خوبی دریافته و تمامی هست و توجه خود را در همان راه صرف می کنند. استاد‏‎ ‎‏مطهری در این زمینه می گوید:‏

‏‏در آیاتی که قرآن انسان های کامل را توصیف می کند و یا از زبان انسان های کامل‏‎ ‎‏سخن می گوید، آنها را این طور معرفی می کند که آنها هدف زندگی را خوب‏‎ ‎‏دریافت کرده اند و روی همان هدف کار می کنند و گام برمی دارند؛ مثلاً از زبان‏‎ ‎‏ابراهیم (ع) می گوید: ‏‏إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِی لِلَّذِی فَطَرَ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضَ حَنِیفاً وَمَا أَنَا‏‎ ‎‏ مِنْ الْمُشْرِکِینَ إِنَّ صَلَاتِی وَنُسُکِی وَمَحْیَای وَمَمَاتِی للهِ ِ رَبِّ الْعَالَمِینَ‏‏.‏‎[36]‎

‏‏2ـ3 ـ انسان، اختیار و کرامت هدف‏

‏‏در متون اسلامی با عبارت های گوناگون، به هدف و مقصد انسان اشاره شده است.‏‎ ‎‏در مکتب الهی اسلام، خداوند وجودی غنی بالذات و مطلق است که از هر گونه نیاز،‏‎ ‎‏کمبود و ... مبرّا است. لذا انسان ها و جهان آفرینش را برای پاسخ گویی به نیاز خود‏‎ ‎‏خلق نکرده است و این مسأله را در متون اسلامی به وفور می توان ملاحظه کرد؛‏‎ ‎‏بنابراین در بحث هدف از آفرینش انسان باید مقصود و هدفی را برای انسان جستجو‏‎ ‎‏کرد که خداوند متعال چه هدفی را برای انسان قرار داده و آنان را به کدام سو ترغیب‏‎ ‎‏نموده است؟ «مسأله اینکه «غایت در خلقت انسان» چیست؟. برمی گردد به اینکه‏‎ ‎‏«ماهیت انسان»چیست؟ و در انسان چه استعدادهایی نهفته است و برای انسان چه‏‎ ‎‏کمالاتی امکان دارد؟ هر کمالی که در امکان انسان باشد باید دربارۀ آن بحث کرد [زیرا]‏‎ ‎‏انسان برای آن کمالات آفریده شده است».‏‎[37]‎‏ ‏

‏
‏‎

‎‏در قرآن کریم مسأله هدف آفرینش انسان ها از ابعاد مختلفی مورد توجه قرار گرفته‏‎ ‎‏است، که البته بدان معنا نیست که این اهداف قابل جمع نباشند و یا یک هدف نهایی‏‎ ‎‏[غایی] مطرح نشده باشد؛ مثلاً در یک جا ، هدف از آفرینش را آزمایش انسان ها معرفی‏‎ ‎‏می کند . به این صورت که: ‏

‏‏الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً‏‏؛‏‎[38]‎‏ او کسی است که مرگ و‏‎ ‎‏ زندگی را آفرید تا شما را آزمایش کند که کدام یک بهتر عمل می کنید؟‏

‏‏چنانکه مشاهده می شود در اینجا مسأله آزمایش و امتحان انسان ها از نظر حسن‏‎ ‎‏عمل به عنوان یک هدف معرفی شده و در آیه دیگری آمده است: ‏

‏‏اللهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنْ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَیْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللهَ‏‎ ‎‏عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَأَنَّ اللهَ قَدْ أَحَاطَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عِلْماً‏‏؛‏‎[39]‎‏ خداوند کسی است که‏‎ ‎‏هفت آسمان را آفریده و از زمین نیز مانند آن خلق کرده است و فرمان در میان آنها‏‎ ‎‏نازل می شود تا بدانید خداوند بر همه چیز توانا است. ‏

‏‏در اینجا علم و آگاهی از قدرت خداوند به عنوان هدفی برای آفرینش آسمان ها و‏‎ ‎‏زمین و هر آنچه در آن است(از جمله انسان) ذکر شده است. در یکی دیگر از آیات،‏‎ ‎‏هدف از خلقت انسان ها رحمت الهی ذکر شده است:‏

‏‏إ‏‏ِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَلِذَلِکَ خَلَقَهُمْ‏‏.‏‎[40]‎‏ مگر آنچه پروردگارت رحم کند و برای‏‎ ‎‏همین (رحمت) آنان را خلق کرده است.‏

‏‏ اما اینها برخی از هدف ها است و خداوند در یکی از آیات، هدف نهایی آفرینش‏‎ ‎‏جن و انس را تنها مسأله عبودیت و بندگی معرفی می کند: ‏

‏‏وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ‏‏؛‏‎[41]‎‏ جن و انس را خلق نکردم، مگر برای‏‎ ‎‏اینکه مرا بندگی کنند.‏

‏‏هدف اصلی عبودیت است و مسأله علم و دانش و امتحان و آزمایش در مسیر‏‎ ‎‏عبودیت قرار می گیرند و در همگی آنها اختیار نقش اصلی را ایفا می کند. حال اینکه‏‎ ‎‏عبودیت چیست مسأله مهمی است؛ آیا عبودیت فقط انجام مناسکی مثل رکوع، سجود،‏‎ ‎‏قیام و نماز و روزه است یا حقیقتی است ماورای اینها؟‏

‏
‏‎

‎‏در ‏‏تفسیر نمونه ‏‏در شرح معنای عبودیت و عبد چنین آمده است:«عبد از نظر لغت‏‎ ‎‏عربی به انسانی می گویند که سر تا پا تعلق به مولا و صاحب خود دارد، اراده اش تابع‏‎ ‎‏ارادۀ او و خواستش تابع خواست او است. در برابر او مالک چیزی نیست...؛ به تعبیر‏‎ ‎‏دیگر عبودیت ـ آن گونه که در لغت آمده ـ آخرین درجۀ خضوع در برابر معبود است،‏‎ ‎‏بنابراین عبودیت نهایت و اوج تکامل یک انسان و قرب او به خدا است... عبودیت‏‎ ‎‏کامل آن است که انسان جز به معبود واقعی یعنی کمال مطلق نیندیشد؛ جز در راه او‏‎ ‎‏گام برندارد و هر چه غیر او است فراموش کند، حتی خویش را».‏‎[42]‎‏ «عبودیت» در آیات‏‎ ‎‏دیگری به صراط مستقیم یاد شده است، مانند:‏

‏‏ ‏‏فَاعْبُدُوهُ هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِیمٌ‏‏؛‏‎[43]‎‏ بندگی او (خدا) را کنید و این راه مستقیم الهی‏‎ ‎‏ است.‏

‏‏بنابراین بحث را این گونه می توان خلاصه کرد که هدف نهایی انسان رسیدن به‏‎ ‎‏کمال و تعالی است که البته کمال حقیقی انسان تنها در مسیر قرب الهی و در گرو‏‎ ‎‏بندگی و اختیار مسیر تقوا و تعبد و اطاعت از فرمان های الهی محقق می شود.‏

‏‎اهدف نسان‎

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏چنان که در شکل ملاحظه می شود منزلت و جایگاه انسان، نشان دهنده پتانسیل ها و‏‎ ‎‏استعدادهای درونی او است که برای رسیدن به کمال، زمینه و امکان محسوب می شوند‏‎ ‎
‏‎

‎‏و افعال اختیاری، واسطه و وسیلۀ رسیدن به هدف می باشند. و از همین جا است که‏‎ ‎‏نقش اختیار در رشد و کمال انسان معلوم می گردد، چرا که استعدادهای انسان به معنای‏‎ ‎‏واقعی و عمیق خود تنها و تنها با اصالت اختیار و انجام افعال اختیاری، جامه عمل‏‎ ‎‏خواهد پوشید، هنگامی که اختیاری وجود داشته باشد، مسئولیت معنا می دهد و درگیری‏‎ ‎‏ذهنی و عاطفی و انگیزه برای یاری رساندن، محقق می شود. طبعاً هر قدر زمینه انجام‏‎ ‎‏افعال اختیاری گسترده تر باشد زمینه نیل بشر به اهداف و کمالاتی که انعکاس دهندۀ‏‎ ‎‏«کرامت انسانی» برخاسته از کرامت اهداف هستند و خداوند برای وی در نظر داشته‏‎ ‎‏بیشتر خواهد بود.‏

‏‏3ـ3 ـ اختیار و کرامت احساس حاکمیت بر سرنوشت‏‏ ‏

‏‏مباحث عمده دربارۀ اختیار، از جهت ربط آن با قانون علیت از یک طرف و ربط آن‏‎ ‎‏با ارادۀ خدا از طرف دیگر است. اما در این نظریات آنچه مسکوت می ماند، حقیقت‏‎ ‎‏اختیار است؛ یعنی اگر چه از بُعد علیت و ارادۀ خدا به اختیار توجه شده است و اگر‏‎ ‎‏چه کلیاتی هم در این باره طرح گردیده، اما به ذات اختیار و اینکه فرضاً چگونه فعل‏‎ ‎‏اختیاری از جهتی منسوب به انسان و از جهتی منسوب به خدا است؟ چگونه اختیار از‏‎ ‎‏جهتی حاکم و از جهتی محکوم است، پرداخته نشده است؛ به عبارت دیگر اینکه ذات‏‎ ‎‏و حقیقت و ماهیت اختیار چیست و چه رابطه ای با نفس و یا دیگر کیفیات نفسانی‏‎ ‎‏دارد و نیز کیفیت تعریف آن، مورد لحاظ قرار نگرفته و تنها اختیار را از زاویۀ مشکلاتی‏‎ ‎‏که در باب علم کلام یا بعضی از قواعد فلسفی و یا قواعد اصولی داشته، مطرح شده و‏‎ ‎‏در پی رفع مشکل بوده اند، نه اینکه به طور جداگانه به آن پرداخته و تبیین نمایند.‏

‏‏در این رابطه توجه به این نکته ضروری است که برای مفهوم علیت در مورد انسان‏‎ ‎‏و غیر انسان باید تفاوت قائل شد، تا بتوان به این نتیجه رسید که انسان نه مجبور مطلق‏‎ ‎‏است و نه مختار مطلق، بلکه فعل او ترکیبی از این دو می باشد و هر فعلی که از انسان‏‎ ‎
‏‎

‎‏تجزیه گردد، اثر هر دو بُعد فوق را می توان در آن ملاحظه نمود. طبیعی است که وقتی‏‎ ‎‏دو چیز قابلیت ترکیب عینی یافته باشند، ضرورتاً هماهنگ و پشتیبان هم خواهند بود.‏

‏‏بنابراین تا زمانی که انسان مختار است و فعل اختیاری موضوعیت دارد، این فعل‏‎ ‎‏ثمرۀ مشترک دو اختیار و دو ارادۀ خدا و انسان است. در اینجا است که مفهوم واقعی‏‎ ‎‏اختیار به عنوان «امر بین الامرین» مشخص می گردد و قطعاً نه به معنای جبر است و نه‏‎ ‎‏تفویض و نه به گونه ای است که هم جبر باشد و هم تفویض. به معنای بخشی جبر و‏‎ ‎‏بخشی تفویض هم نیست، بلکه مفهومی ترکیبی و تقوّمی است؛ درست همان گونه که‏‎ ‎‏اکسیژن و هیدروژن در ترکیب، آب را نتیجه می دهند، هر فعل اختیاری انسان هم حاوی‏‎ ‎‏ترکیبی از ارادۀ انسان و ارادۀ خدا است که از طریق مجموعه ای از قوانین و در قالب‏‎ ‎‏قانون علیت جلوه می کند. نفی هر یک از طرفین مستلزم عدم انسجام در نظام فکری‏‎ ‎‏است، چه اینکه عدم ملاحظۀ ارادۀ حق تعالی، نفی مدیریت مستمر خداوند را نتیجه‏‎ ‎‏می دهد و نادیده گرفتن ارادۀ انسان، نافی حجیت و نسبت افعال به انسان می باشد.‏

‏‏نکتۀ لطیف در اینجا آن است که درک مفهوم و ماهیت اختیار، همانند درک از هر‏‎ ‎‏مفهوم دیگری، امری است از «اجمال» به «تبیین» که می تواند مراتب و درجات مختلف‏‎ ‎‏داشته باشد. قطعاً درک پیامبر اکرم(ص)، علی(ع) و اولیای الهی از «امر بین الامرین» یا‏‎ ‎‏«اختیار»، از شدت و مرتبه ای بسیار بالا برخوردار است که با درک افراد عادی قابل‏‎ ‎‏قیاس نیست، ولی در هر مرتبه، می تواند مبنای حجیت قرار بگیرد. علاوه بر این، توقع‏‎ ‎‏رسیدن به مفهومی ایجابی، قطعی و یقینی و ثابت از آن و تعریف اختیار مبتنی بر آن،‏‎ ‎‏توقع بی جایی است، چرا که اینجا موضع ارتباط «محدود» و «نامحدود» است و طبیعی‏‎ ‎‏است که «محدود» را یارای احاطه و درک نحوۀ حضور «نامحدود» نیست؛ چگونه‏‎ ‎‏می توان توقع داشت که توپی را در تخم مرغی جای داد؟ جز اینکه، تخم مرغ بشکند؟‏‎ ‎‏اینجا محل عجز انسان از لحاظ فهم و درک، و محل احساس نیاز او به مبدأ هستی و در‏‎ ‎‏عین حال احساس اتصال و تعلق و کرامت انسانی است. تنها می توان به صورت سلبی‏‎ ‎‏توصیف کرد؛ جبر نیست، تفویض نیست؛ قطعاً از این سلب ها نوعی اطلاع ایجابی‏‎ ‎
‏‎

‎‏حاصل می شود، اما توصیف و تبیین آن محال است، درست همانند ذات خدا، که‏‎ ‎‏حضور ارادۀ خدا به معنای حضور خود او است. تا زمانی که انسان مختار است، باید‏‎ ‎‏احساس حاکمیت بر سرنوشت خود کند و هیچ گاه احساس طلب کاری از خداوند‏‎ ‎‏نداشته باشد و در همان حال باید حضور ارادۀ الهی و ضعف و ناچیزی ارادۀ محدود‏‎ ‎‏خود، در مقایسه با ارادۀ لایتناهی حضرت حق را، با همۀ گوشت و پوست خود و به‏‎ ‎‏صورت حضوری درک کند و به بزرگی و جایگاه خود در نظام خلقت پی برده،‏‎ ‎‏شکرگزار آن باشد.‏

‏‏4 ـ 3 ـ انسان، اختیار و کرامت رفتار‏

‏‏انسان به دلیل مختار بودن، نقشی تعیین کننده در انتخاب جهت گیری کلی و نیز‏‎ ‎‏هماهنگی یا ناهماهنگی خود با نظام خلقت دارد؛ بدین معنا که انسان با انتخاب محور‏‎ ‎‏هوا یا تقوا، جهت گیری کلی خود را برای زندگی و ساختن هویت و شخصیت خود‏‎ ‎‏رقم می زند؛ به گونه ای که جلوه و انعکاس این جهت گیری را می توان در ابعاد وجودی‏‎ ‎‏او مشاهده نمود؛ به عبارت دیگر انسان با توان گسترش تأثیرگذاری بر خود، دیگران و‏‎ ‎‏محیط پیرامون خود، موجب رشد خود و دیگران می شود و افزایش قدرت تحرک و‏‎ ‎‏گسترش جریان نفوذ اراده وی، در واقع در افزایش توان« قلبی، عقلی و جسمی» او‏‎ ‎‏ظهور می یابد. قلب، عقل و جسم به ترتیب منشأ و ابزار شکل گیری «امیال»، «افکار» و‏‎ ‎‏«اعمال» انسان و زمینه جریان یافتن اختیار و اراده او می باشد؛ بدین ترتیب که انسان با‏‎ ‎‏انتخاب طریق «هوا» یا «تقوا» به توان و قدرت «قلبی و عقلی و جسمی» خود شکل و‏‎ ‎‏کیفیت خاصی می بخشد؛ به گونه ای که با اختیار یکی از این دو جهت دارای «قلب،‏‎ ‎‏عقل و جسمی» شیطانی و یا «قلب، عقل و جسمی» الهی خواهد شد و این امر به‏‎ ‎‏معنای اصالت داشتن اراده و اختیار در شکل بخشیدن به ساختار وجودی انسان‏‎ ‎‏می باشد. البته شکل و کیفیت قلب، عقل و جسم نیز بر نحوۀ اختیار و اراده، تأثیر متقابل‏‎ ‎‏دارد، ولی در این صورت هم در نهایت اراده است که با انتخاب جهتی خاص به‏‎ ‎
‏‎

‎‏سرچشمه های رفتار انسان شکل می دهد؛ منتها کیفیت و ساختار این سه منشأ به عنوان‏‎ ‎‏زمینه تصمیم گیری بر شدت و میزان اراده و اختیار، تأثیر خواهد داشت و تفاوت این دو‏‎ ‎‏در تأثیرگذاری بر یکدیگر این است که اراده و اختیار اصل بروز و ظهور و نیز سمت و‏‎ ‎‏سوی امیال، افکار و اعمال انسان را مشخص می کند و این ابعاد و خصوصیات هم به‏‎ ‎‏نوبه خود، زمینه تحقق اراده فرد واقع می شوند، به گونه ای که می توان اختیار را‏‎ ‎‏جهت ساز و جهت دهندۀ وجود انسانی، و آنچه شکل گرفته را زمینه ساز یا مکان ساز‏‎ ‎‏فرایند اختیار دانست و درست در همین جا است که کرامت یا کراهت رفتار به اختیار‏‎ ‎‏برمی گردد.‏

‏‏میل و علاقه های قلبی انسان تابع اراده و اختیار او است؛ یعنی هر فرد خودش‏‎ ‎‏می خواهد و اراده می کند که چیزهایی را دوست داشته باشد و از چیزهای دیگری متنفر‏‎ ‎‏باشد. لذا هر لحظه که تصمیم بگیرد می تواند نظام تمایلات قلبی خود را درهم بریزد و‏‎ ‎‏آنها را به گونه دیگری ساماندهی کند. البته گاه دل کندن از برخی امور دشوار است، اما‏‎ ‎‏در امکان پذیر بودن آن نباید شک کرد.‏

‏‏اگر حالات و تمایلات انسان، ارادی نباشد، انسان در قبال پیدایش آنها مسئول‏‎ ‎‏نیست و لذا فردی که مثلاً دچار تکبر است می تواند ادعا کند که این حال، ناخواسته‏‎ ‎‏در قلب او پیدا شده است. اما قطعاً چنین نیست و حالات و روحیات انسان، غیر ارادی‏‎ ‎‏نیستند. از این رو اگر فردی در میدان جنگ دچار شک و تزلزل شود همرزمانش او را‏‎ ‎‏به خاطر بروز چنین حالتی سرزنش می کنند؛ یعنی از او انتظار دارند که قلبی شجاع و‏‎ ‎‏روحیه ای بانشاط داشته باشد.‏

‏‏بر این اساس؛ تغییر در انسان به معنای تغییر در امور روحی ، امور ذهنی و امور‏‎ ‎‏جسمی اوست که به تبع تغییر در رفتارهای سه گانه وی پدید می آید؛ به بیان دیگر رشد‏‎ ‎‏انسان تابع رشد هماهنگ و متناسب امور روحی ، امور ذهنی و امور جسمی بوده و‏‎ ‎‏افزایش یا کاهش توان او به افزایش یا کاهش توان روحی، ذهنی و جسمی او‏‎ ‎‏بازمی گردد و این تغییرات همه تابع جهت خاصی که اختیار نموده خواهند بود؛ اگر این‏‎ ‎
‏‎

‎‏جهت در راستای انتخاب «تقوا» باشد، نتیجه اش «کرامت رفتار» و چنانچه در راستای‏‎ ‎‏انتخاب «هوا» باشد، نتیجه اش «کراهت رفتار» می باشد.‏

‏‏به این ترتیب می توان نتیجه گرفت که ارزش های برخواسته از انتخاب اولیه از قلب‏‎ ‎‏به ذهن و از آنجا به عینیت، در حقیقت یک محور و یک جهت است که چهره های‏‎ ‎‏گوناگون خود را به منصه ظهور می رساند و این محور ماهیتی متناسب با «هوا» یا «تقوا»‏‎ ‎‏دارد؛ یعنی انسان ها چه بدانند و چه ندانند و یا چه بخواهند و یا نخواهند از یک برآیند‏‎ ‎‏وجودی (و در قالب رفتارهای مختلف قلبی، ذهنی و عینی) برخوردارند که لزوماً‏‎ ‎‏همسو با یکی از این دو محور و معرف شخصیت آنها است. بدین طریق است که‏‎ ‎‏سرنوشت انسان رقم می خورد.‏

‏‎ عوامل بیرون‎

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏فرایند جریان ارزشها در عملکرد افراد(کرامت یا کراهت رفتار)‏

‏‏5-3- اختیار و کرامت انسان کامل‏

‏‏یکی از مباحث مهمی که در رابطه با انسان در معارف اسلامی موضوعیت یافته و‏‎ ‎‏پیرامون آن نظریات مختلفی شکل گرفته، انسان کامل است؛ انسان کامل جایگاه، شرافت‏‎ ‎‏و کرامت بالایی دارد ولی کرامت این کمال به فعل اختیاری او برمی گردد، چرا که انسان‏‎ ‎
‏‎

‎‏کامل و فلسفۀ وجودی او برای آن است که الگوی دیگران در پیمودن راه کمال، قرار‏‎ ‎‏بگیرد و طبیعی است که این راه و کمال باید امکان عملی پیمودن توسط انسان های‏‎ ‎‏مختار را داشته باشد و این تنها زمانی میسّر است که انسان کامل، با اختیار در این راه‏‎ ‎‏گام نهاده باشد. انسان کامل قبل از هر چیز بندۀ خدا است و بندۀ خدا کسی است که‏‎ ‎‏عبادت الهی را انتخاب و اطاعت از شیطان را نفی کرده است. انسان کامل، اهل تولی و‏‎ ‎‏تبری است و این دو جلوه ای از بروز اراده و اختیار انسان می باشد. انسان کامل‏‎ ‎‏شخصیتی است که به همه کمالات انسانی دست یافته و قله های بلند رشد و تعالی را با‏‎ ‎‏گام های استوار خویش فتح کرده است. هر استعداد و ظرفیتی که خداوند به بندگان‏‎ ‎‏خود عطا کرده در وجود انسان کامل به نحو تام و تمام شکوفا شده و هر فضیلت و‏‎ ‎‏کرامتی که برای بشر تصور شود برترین و بالاترین درجه آن نصیب انسان کامل شده‏‎ ‎‏است. اگر از اخلاق، سخن به میان آید انسان کامل صاحب خلق عظیم است و خوش‏‎ ‎‏خلقی و مهربانی او حتی بدترین دشمنان را به شگفت آورده است. اگر صحبت از علم‏‎ ‎‏و دانش شود انسان کامل چشمه جوشان علم و حکمت است و همه این موارد،‏‎ ‎‏محصول اختیار و جلوه هایی از فعل اختیاری اویند.‏

‏‏به اعتقاد امام خمینی (ره) انسان کامل «عبدالله» است، «عند الله» است و «ولی الله»‏‎ ‎‏است؛ یعنی اولاً بندۀ خدا است؛ ثانیاً نزد خدا است، یعنی مقام او مقام قرب الهی است‏‎ ‎‏و ولایت الهی دارد و به همین دلیل یعنی از آن باب که عبدالله و بندۀ خدا است، سبب‏‎ ‎‏ایجاد و بقای عالم است.‏‎[44]‎‏ و این همه محصول اطاعت و دل را به خدا سپردن است.‏

‏‏ایشان در رابطه با مقام انسان کامل این طور می فرماید که: بدان که انسان کامل، مثال‏‎ ‎‏اعلای خدا و آیت کبرای او و کتاب مستبین حق و نبأ عظیم بوده و بر صورت حق‏‎ ‎‏آفریده شده است و با دو دست قدرت او وجود یافته و خلیفه خداوند بر مخلوقاتش و‏‎ ‎‏کلید باب معرفت حق می باشد و هر که او را بشناسد خدا را شناخته است. او با هر‏‎ ‎‏صفتی از صفات و با هر تجلی از تجلیاتش آیتی از آیات خداوند است و از زمره‏‎ ‎‏نمونه های بلند مرتبه و گرانقدر برای شناخت خالق می باشد.‏‎[45]‎

‏
‏‎

‎‏امام (ره) در فرازی دیگر، از انسان کامل این گونه یاد می کند:‏

‏‏انسان کامل جامع تمام سلسله وجود است و دایره هستی با او کامل می گردد و‏‎ ‎‏اوست اول و آخر و ظاهر و باطن، و اوست کتاب الهی. انسان کامل، ولی مطلق،‏‎ ‎‏صاحب مقام مشیت مطلقه است که موجودات به واسطه آن ظهور یافته اند... پس او‏‎ ‎‏همانند ریشه است و دیگر مخلوقات به منزله شاخه های او هستند و او بر جمیع مراتب‏‎ ‎‏وجود و منازل غیب و شهود احاطه دارد. پس اینها، همگی چون قشرند و او اصل و‏‎ ‎‏مغز آنها است، آنها صورتند و او معنای آنها، آنها ظاهرند و او باطن آنها، بلکه او هم‏‎ ‎‏صورت است هم معنا، هم قشر [پوست] است و هم لبّ [مغز]، هم ظاهر است و هم‏‎ ‎‏باطن.‏‎[46]‎

‏‏مصادیق انسان های کامل از آن جهت که از پس امتحان برآمده اند و عبودیت محض‏‎ ‎‏را انتخاب کرده اند ، به این مقام نائل آمده و حقیقت کرامت و شأن انسان را متجلی‏‎ ‎‏ساخته و توانسته اند خلیفۀ الهی و واسطۀ فیض و رحمت الهی و حجت خداوند در‏‎ ‎‏زمین گردند. اسم اعظم به حسب حقیقت عینی، همان «انسان کامل» است که خلیفه‏‎ ‎‏خداوند در تمام عوالم می باشد و او حقیقت محمدیه (ص) است که با عین ثابت خود‏‎ ‎‏با اسم اعظم در مقام الوهیت متحد است و دیگر اعیان ثابته، بلکه اسمای الهی از‏‎ ‎‏تجلیات این حقیقتند... پس حقیقت محمدیه همان است که در جمیع عوالم، از عقل‏‎ ‎‏گرفته تا هیولا، تجلی یافته و عالم به منزله ظهور و تجلی آن می باشد... و این پیکره و‏‎ ‎‏جسم شریف که محمد بن عبدالله (ص) نام بردار است، و از عالم علم الهی برای‏‎ ‎‏رهانیدن اسیران زندان طبیعت به عالم ملک نازل شده و در بردارنده و خلاصه آن‏‎ ‎‏حقیقت کلیه است.‏‎[47]‎

‏‏اما مفهوم انسان کامل علاوه بر پیامبر اکرم(ص) اهل بیت او را نیز شامل می شود؛‏‎ ‎‏یعنی هر یک از امامان معصوم(ع) به نوبه خود انسان کاملند و در زمان خود، پیشوای‏‎ ‎‏همه انسان ها و حجت خداوند بر مردم به شمار می آیند. لذا انسان کامل در این زمان‏‎ ‎‏حضرت ولی عصر حجت بن الحسن(عج) می باشد.‏

‏
‏‎

‎‏وَالْعَصْرِ إِنَّ الْإِنسَانَ لَفِی خُسْرٍ‏‏ عصر هم محتمل است که در این زمان حضرت‏‎ ‎‏مهدی ـ سلام الله علیه ـ باشد یا انسان کامل باشد که مصداق بزرگش رسول اکرم‏‎ ‎‏و ائمه هدی، و در عصر ما حضرت مهدی ـ سلام الله علیه ـ است. قسم به عصارۀ‏‎ ‎‏موجودات عصر، فشرده موجودات، اینکه فشردۀ همه عوالم است، یک نسخه ای‏‎ ‎‏است، نسخه تمام عالم همه عالم در این موجود در این انسان کامل عصاره است و‏‎ ‎‏خدا به این عصاره قسم می خورد.‏‎[48]‎

‏‏5 ـ3 ـ کراهت تحمیل و کرامت انسان‏

‏‏در نظام فکری اسلام، آنچه که به افعال انسان ارزش می دهد افعالی است که به اراده‏‎ ‎‏و اختیار خود انجام می دهد و به همین دلیل هم در برابر آنها مسئول بوده و باید پاسخ ‏‎ ‎‏گو باشد. رشد و کمال و تقرب انسان که هدف نهایی از افعال او است هم، ناشی از‏‎ ‎‏افعال اختیاری است؛ چه اینکه اساساً فلسفه خلقت و مسیر تکامل انسان بر مبنای‏‎ ‎‏حکمت خداوندی به گونه ای است که با موضوعیت اختیار، راه و چاه را به انسان‏‎ ‎‏می نماید و انبیا هم در هدایت به راه راست حجت را بر او تمام می نمایند و هیچ جبری‏‎ ‎‏را در پذیرش دین برای انسان جایز نمی شمارند و تنها وظیفه آنها تبیین راه رشد و راه‏‎ ‎‏بغی است که:‏

‏‏ ‏‏لَا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنْ الغَیِّ‏‏؛‏‎[49]‎‏ در پذیرش اعتقاد، دین و حقایق،‏‎ ‎‏ تحمیل و اجباری نیست، چرا که رشد از تباهی، به روشنی مشخص شده است.‏

‏‏در نهایت خود انسان است که یا به اقتضای فطرت و عقل رفتار کرده و با انتخاب‏‎ ‎‏راه راست در مسیر راهیان حق قرار می گیرد و یا با انتخاب راه باطل در زمره‏‎ ‎‏کافران حق در می آید که: ‏

‏‏إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِراً وَإِمَّا کَفُورا‏‏ً‏‏؛‏‎[50]‎‏ ‏‏ما انسان را به سبیل رشد هدایت‏‎ ‎‏کردیم، حال می خواهد شاکر باشد یا کافر.‏

‏‏بنابراین کسی را نمی توان به زور وادار به پذیرش معنایی کرد؛ این کار، نه شدنی‏‎ ‎‏است و نه مطلوب؛ نه سنت خدا بر اجبار متکی است و نه اینکه به زور می توان کسی‏‎ ‎‏را معتقد و ملتزم به معنایی نمود، چرا که اساساً امور قلبی، الزام بردار و قهرپذیر نیستند،‏‎ ‎‏بلکه هر معنایی را می بایست با میل و رغبت به کسی قبولاند.‏

‏
‏‎

‎‏از همین رو است که حتی پیامبر گرامی اسلام که همه تلاش خود را در نجات افراد‏‎ ‎‏از جهالت و گمراهی به کار برده و از گمراهی آنها احساس ناراحتی می کند، از طرف‏‎ ‎‏خداوند مورد خطاب واقع می شود که:‏

‏‏فَذَکِّرْ إِنَّمَا أَنْتَ مُذَکِّرٌ لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ‏‏؛‏‎[51]‎‏ ‏‏ای پیامبر پس تذکر بده، که تو‏‎ ‎‏ صرفاً ، تذکر دهنده ای، و بر مردم سیطره نداری.‏

‏‏در سوره یونس و یوسف هم به پیامبر تذکر داده می شود:‏

‏‏أَفَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّی یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ‏‏؛‏‎[52]‎‏ آیا با تحمیل، بنای هدایت و مؤمن‏‎ ‎‏ نمودن آنها را داری!؟‏

‏‏وَمَا أَکْثَرُ النَّاسِ وَلَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنِینَ‏‏؛‏‎[53]‎‏هر چند که حرص و ولع در هدایت‏‎ ‎‏افراد، به خرج دهی، اکثریت آنان ایمان نمی آورند.‏

‏‏برخورد جبرمآبانه در مسائل قلبی، با ماهیت و ذات و فطرت انسان ناسازگار است و‏‎ ‎‏لذا مورد پذیرش به معنای واقعی قرار نمی گیرد و به محض برطرف شدن عوامل زور،‏‎ ‎‏اثر خود را از دست می دهد؛ چرا که اساساً تحمیل، انسانیت انسان را از او سلب‏‎ ‎‏می کند، ولو در جهت حق باشد و این بدان خاطر است که انسانیت انسان به اعمال‏‎ ‎‏ارادی اش بستگی دارد.‏‎[54]‎‏ در قرآن انسان مسئول مستقیم اعمال خودش معرفی شده‏‎ ‎‏است. در آیات مربوط به قیامت، هرکس جواب گوی اعمال خویش و در گرو اعمال‏‎ ‎‏خودش است: ‏

‏‏کُل‏‏ُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَةٌ‏‏؛‏‎[55]‎‏ ‏‏کُلُّ امْرِئٍ بِمَا کَسَبَ رَهِینٌ‏‏.‏‎[56]‎‏ ‏

‏‏و عوض و فدیه مقبول جایی ندارد و امکان معامله، مصالحه، رفاقت و شفاعتی در‏‎ ‎‏این رابطه نیست: ‏

‏‏أَنفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لَا بَیْعٌ فِیهِ وَلَا خُلَّةٌ وَلَا شَفَاعَةٌ‏‏.‏‎[57]‎

‏‏حتی نزدیک ترین افراد، مانند پدر و مادر و فرزندان هم حامی نیستند:‏

‏‏یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ وَاخْشَوْا یَوْماً لَا یَجْزِی وَالِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَلَا مَوْلُودٌ هُوَ جَازٍ عَنْ‏‎ ‎‏ وَالِدِهِ شَیْئاً‏‏.‏‎[58]‎

‏‏ و کسی نمی تواند باری از دیگری بردارد: ‏

‏
‏‎

‎‏وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَی وَإِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلَی حِمْلِهَا لَا یُحْمَلْ مِنْهُ شَیْ ءٌ وَلَوْ کَانَ ذَا‏‎ ‎‏قُرْبَی‏‏.‏‎[59]‎

‏‏بنابراین خداوند انسان را در انتخاب راه صحیح آزاد گذاشته، ولی به طرق مختلف و‏‎ ‎‏از راه های بیرونی (انبیای عظام) و راه های درونی(عقل و فطرت) او را راهنمایی‏‎ ‎‏می نماید که خود را در مسیر حق قرار داده و به هلاکت نیندازد.‏

‏‏اما در هر حال، امر و نهی خداوند به گونه ای نیست که بشر احساس جبر نموده و‏‎ ‎‏بتواند فعلی که انجام می دهد را به غیر نسبت دهد، چه اینکه در این صورت هیچ رشد‏‎ ‎‏و توسعه ای را برای او دربرندارد. فلسفه و حکمت الهی در آن است که ضمن آزاد‏‎ ‎‏گذاشتن فرد، حجت را بر او تمام نماید تا بتواند متناسب با فعل فرد به او پاداش‏‎ ‎‏مناسب و عادلانه بدهد.‏

‏‏به همین ترتیب در سازمان اسلامی و خدامحور هم مدیر باید نسبت به زیر‏‎ ‎‏مجموعه، رفتاری متناسب با نظام خلقت داشته باشد؛ به گونه ای که تلاش نماید‏‎ ‎‏زمینه های انجام کار درست و خیر را توسعه و زمینه های انجام کارهای بد و نادرست را‏‎ ‎‏محو کند؛ افراد را هم به انجام کارهای خوب تشویق و از کارهای بد نهی نماید؛ اما‏‎ ‎‏هیچ گاه نباید کاری کند که افراد احساس کنند که مجبور به انجام کاری هستند، بلکه در‏‎ ‎‏عین احساس آزادی، فعلی هماهنگ با اهداف سازمانی انجام دهند و این زمانی ممکن‏‎ ‎‏است که سبک مدیریت و رهبری در سازمان، تفویضی و مبتنی بر اعتماد متقابل باشد.‏

‏‏این اصل در مدیریت اسلامی به عنوان « اصل اعمال مدیریت بر اساس اختیار‏‎ ‎‏نیروها» مطرح و مبین آن است که مدیر باید فضایی را فراهم سازد که ضمن بالابردن‏‎ ‎‏آگاهی و اختیار افراد، آنها با میل و علاقه اقدام به رفتارهایی در مسیر اهداف مورد نظر‏‎ ‎‏بنمایند، و به این ترتیب عمل آنها که همسو با نظام قلبی، نظام فکری و نظام رفتاری‏‎ ‎‏آنها است منجر به توسعه وجودی آنها شود. تنها در پرتو چنین عمل اختیاری است که‏‎ ‎‏رشد و کمال و کرامت انسانی تأمین می گردد.‏

‏
‏‎

‎‏سیرۀ عملی معصومان (ع) هم نشان می دهد که همواره کوشیده اند تنها افراد را در‏‎ ‎‏جریان امور قرار داده و شرایط را برای آنها بازگو کنند تا، بر مبنای درک خود، تصمیم‏‎ ‎‏بگیرند و هیچ گاه به اجبار، افراد را وادار به کاری نکرده اند، چرا که اجبار با کرامت‏‎ ‎‏انسانی سازگار نیست .‏

‏‏به عنوان نمونه می توان از داستان حضرت ابراهیم و ذبح اسماعیل نام برد: حضرت‏‎ ‎‏ابراهیم در خواب می بیند که فرزند خود را ذبح می کند و این رؤیای صادقه چند بار‏‎ ‎‏تکرار می شود و یقین می کند که فرمان الهی است و باید انجام گردد. اما حضرت‏‎ ‎‏ابراهیم(ع) با وجود این، فرزند را به مشورت می خواند: ‏

‏‏قَالَ یَا بُنَیَّ إِنِّی أَرَی فِی الْمَنَامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانظُرْ مَاذَا تَرَی‏‏.‏‎[60]‎‏ ‏

‏‏تا نظر او را هم جویا شود و انتخاب کند، چرا که اگر چه حکم خداوندی است و‏‎ ‎‏پدر مأمور به انجام کاری شده است، و باید آن را انجام دهد، اما از طرف دیگر‏‎ ‎‏اسماعیل(ع) هم، یک انسان مختار است و حق دارد که این فرمان را بپذیرد یا رد کند.‏‎ ‎‏اگر پدر بدون اجازه، جبری و یا بدون آگاهی و غفلت پسر، چنین اقدامی بنماید، در‏‎ ‎‏واقع ممکن است تکلیف خود را انجام و از امتحان پیروز بیاید، اما در اینجا تنها خود را‏‎ ‎‏دیده و به فکر رشد و تکامل خود از طریق اجرای دستور الهی بوده است؛ در حالی که‏‎ ‎‏از رشد دیگران ـ و در اینجا از رشد اسماعیل ـ غفلت نموده است. این عمل یک‏‎ ‎‏طرفش ابراهیم و طرف دیگرش اسماعیل است. اسماعیل هم حق دارد که در این‏‎ ‎‏امتحان آزمایش شود و حضرت ابراهیم حق ندارد این فرصت را از او سلب کند. به‏‎ ‎‏همین دلیل موضوع را با او در میان می گذارد و اسماعیل هم که مطیع فرمان الهی است‏‎ ‎‏پدر را خطاب می کند که: ‏

‏‏قَالَ یَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شَاءَ اللهُ مِنْ الصَّابِرِینَ‏‏ ‏‏؛‏‎[61]‎‏ ‏‏گفت ای پدر، به‏‎ ‎‏آنچه مامور شده ای عمل کن، ان شاء الله مرا از صابرین می یابی.‏‎[62]‎

‏‏نمونه دیگر را می توان در برخورد امام حسین(ع) در شب عاشورا با یاران خود‏‎ ‎‏ملاحظه نمود. در اینجا هم امام(ع) سعی دارد که افراد با اختیار خویش قدم به صحنه‏‎ ‎
‏‎

‎‏آزمایش گذاشته و از آن به عنوان یک فرصت برای رشد و کمال خود و جاودانه شدن‏‎ ‎‏بهره برداری کنند. به همین سبب، شب عاشورا با جمع کردن آنها از وقایع فردا یعنی‏‎ ‎‏کشته شدن قطعی خبر می دهد و در عین حال فرصت و زمینه انتخاب را [با خاموش‏‎ ‎‏کردن چراغ] برای آنها فراهم می سازد، تا با آزادی کامل صحنه را ترک کنند. نکته جالب‏‎ ‎‏در این صحنه آن است که امام (ع) در شب افراد را آزاد می گذارد که بروند و در روز‏‎ ‎‏ندا سر می دهد و یاری می طلبد (‏‏هل من ناصر ینصرنی‏‏) و این خود دال بر آن است که‏‎ ‎‏امام یار و یاور معین می خواهد، اما نه هر یاوری! یاوری مطلوب است که خود مرگ را‏‎ ‎‏انتخاب کرده و به واسطۀ آن بزرگی و کرامت یافته و بتواند در تاریخ ضرب المثل شده‏‎ ‎‏و پشتوانه جاوید اسلام گردد.‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎‏پی نوشت ها:‏

‏‏ ‏