اسماء و صفات جمال و جلال الهی
دکتر بتول خسروی
اسماء حقایق عینیه اند که ظهور و بروز تجلیات هویّت مطلقه اند، این هویّت مطلقه وقتی تجلی نماید از آن تعبیر به اسم می شود و تمام اسماء را از دو منظر می توان بررسی نمود یکی از منظر وجود شناختی اسماء و دیگر از نظر پدیدار شناختی اسماء.
در وجود شناختی اسماء، ماهیت اسماء مفهوم و نسبتی که با ذات دارند مورد بررسی قرار می گیرد، اما حوزه پدیدار شناختی اسماء، اقسام و انواع اسماء و صفات، مراتب و حضرات اسمائی نسبت اسماء جزئی و کلی، تفاضل مظاهر اسماء و نامتناهی بودن آنها مورد بررسی قرار می گیرد.
در اینجا به اختصار هر یک از مباحث مطرح شده در این مقاله پرداخته می شود:
وقتی ذات به همراه صفتی از صفات لحاظ شود اسم نامیده می شود مثل عالِم که اسم است برای ذات متصف به صفت علم و به همین ترتیب بقیه اسماء الهی. اسماء به اعتباری به اسماء ذات، اسماء صفات و اسماء افعال تقسیم می شوند و به اعتبار دیگر به اسماء کلی و جزئی. ذات به اعتبار ظهور در اسماء، اسماء ذات و به اعتبار ظهور در صفات، اسماء صفات و به اعتبار ظهور در افعال، اسماء افعال نامیده می شود. در تعریف اسماء کلی و جزئی می توان گفت: اسماء کلی که به تعبیری ائمه اسماء هم نامیده می شوند اسمائی هستند که سایر اسماء را زیر پوشش خود دارند. اسماء
مجموعه آثار کنگره اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (ره) ـ جلد 15چکیده مقالات کنگرهصفحه 31
جزئی تجلیات اسماء کلی اند، لذا هرگز تمام نمی شوند. همه عالم به برکت در کار بودن این اسماء است. برخی از اسماءاحاطه تامه بر اشیاء دارند و هیچ موجودی از حیطه آنها خارج نیست، ولی برخی دیگر احاطه تامه بر اشیاء ندارند اگر چه، بر اکثر اشیاء حکومت دارند، اما اسمائی که بر همه اشیاء احاطه دارند و مبدا سایر اسماء می گردند به امهات اسماء یا ائمه اسماء تعبیر نموده اند که منشاء اسماء کلیه حق می باشند و عبارت اند از حیات، علم، اراده، قدرت، سمع، بصر و کلام.
توقیفیت اسماء، یعنی اینکه اسماء الهی هر یک در موطن و ترتیبی خاص از مراتب و تنزلات ذات، اعتبار شوند به گونه ای که هیچ یک از اسماء بر ذات جز به اعتماد همان موطن اطلاق نشوند مانند انه هو اضحک و ابکی و امات و احیی که اسم ممیت و محیی در قرآن آمده، ولی اسم مضحک و مبکی نیامده است.
بعضی از اسماء مفاتیح غیب وجودند و منشأ تعیین وجود می باشند و فقط خداوند به آن عالم است و جز کمل اولیاء که خود مخصوص به تجلی ذاتی اند کس دیگری بر آن مطلع نیست، این اسماء، اسماء مستاثره نامیده می شوند.
اسماء کلی هر یک در پوشش اسم جامع تری قرار دارند تا آنجا که به اسم اعظم که از اسماء فعلیه است ختم می شوند و بر همه مراتب الهیه مقدم است. اسماء حق به اعتبار ظهورات و تجلیات و ظهور احکام آن تجلیات، دارای دولتهایی هستند که به همین اسماء مستند است. مانند شرایع الهی که با پایان یافتن حکومت اسم آن شریعت، مدت عمر آن شریعت نیز تمام می شود و آن شریعت نسخ می گردد. پاره ای از اسماء نیز حاکمیت خاصی بر دیگر اسماء دارند مانند رحمن که بر منتقم و سایر اسماء جلالی حاکمیت دارند، لذا حاکمیت بستگی به سعه وجودی آن اسم است. با توجه به آنکه در نزد اهل عرفان اسماء و صفات امور لفظی نبوده،بلکه
مجموعه آثار کنگره اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (ره) ـ جلد 15چکیده مقالات کنگرهصفحه 32
حقایق تکوینی و تعینات خارجی می باشند؛ سلسله وجود و مراتب و درجات آن همگی اسماء الهی می باشند.
از منظر امام خمینی(ره) همه موجودات و ذرات کائنات و عوالم غیب و شهادت به تجلی اسم جامع الهی که همان اسم اعظم است ظهور یافته اند با توجه به اینکه همه هستی نتیجه تجلی اسمایی حقند در اینجا نسبت میان اسماء الله با موجودات هستی به این گونه است که ممکنات قابلیتها و ظرفهائی هستند که اسماء و صفات الهی را در خود بروز و ظهور می بخشند بر این اساس از طریق شناختی که به هستی پیدا می کنیم دائما در حال نوشدن است. نتیجه آنکه اسماء الله دائما در کار آفرینش هستند و هر لحظه در خلق و شأن جدیدی است از اینجا بحث مهم (لاتکرار فی التجلی) مطرح می شود، یعنی در سرتاسر هستی یک لحظه تکرار نمی بینیم و عارف چون از حوزه اسم شناسی به هستی نگاه می کند هیچ گاه در محدودیت زمان قرار نمی گیرد. هستی این جهان بینی تا حوزه رفتار هم کشانده می شود پس در اعمال عبادی نیز تکرار نیست.
لذا کارکرد اسماء متفاوت می شود، مثلاً تجلی اسم شریف رزاق با وهاب فرق دارد، حتی در صورتی که یک اسم در دو نفر متجلّی شود در هر کدام هویت جداگانه می یابد.
مجموع این مباحث در اصل مقاله با نظریات امام خمینی تطبیق داده شده اند و نظر ایشان بیان گردیده است از بیانات امام در مکتوبات مختلف می توان به این نظر رسید که از منظر ایشان همه عالم هستی حقیقت اسماء الله هستند و اسم فانی در مسمای خود است که با تجلی حق تعالی، عالم وجود پیدا کرده است و آن تجلی اصل حقیقت وجود است که همان اسم الله است.
مجموعه آثار کنگره اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (ره) ـ جلد 15چکیده مقالات کنگرهصفحه 33