‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏کمال انسان و انسان کامل‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏دکتر علی نقی امیری‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏مقدمه‏

‏‏یکی از ویژگی های اساسی انسان غایت گرایی و حرکت به سمت هدف مطلوب‏‎ ‎‏است. این هدف به عنوان کمال و قدم نهادن در فضایی بهتر و بهتر از قبل، دائماً در‏‎ ‎‏برابر انسان قرار دارد. توجه به بحث کمال و ویژگی های آن، شیوه دستیابی به کمال و‏‎ ‎‏نیز ویژگی های انسان کامل از جمله مواردی است که هر کس بخواهد از انسان بحث‏‎ ‎‏کرده و به تبیین چیستی و حقیقت او بپردازد، به ناچار باید از این امور بهره جوید.‏

‏‏اهمیت بحث کمال موجب شده تا این مسأله از دیرباز مورد توجه اندیشوران و‏‎ ‎‏صاحب نظران مکاتب مختلف قرار گیرد و در بسیاری از علوم، اعم از فلسفه، اخلاق،‏‎ ‎‏عرفان، انسان شناسی و روان شناسی به تناسب اهداف و موضوعات هر علم، جلوه هایی‏‎ ‎‏از بحث کمال انسان و انسان کامل مطرح شود. این بحث حتی در ادیان زرتشت، یهود‏‎ ‎‏و مسیحیت نیز رواج داشته و معرفی انسان کامل و شیوه های به کمال رسیدن انسان‏‎ ‎‏یکی از اهداف این ادیان به شمار می آمده است.‏

‏‏به هر یک از فرهنگ ها، آیین ها، مذهب ها و مکتب های فکری و فلسفی که بنگریم‏‎ ‎‏ردپایی از بحث انسان کامل می یابیم. هم بودا و کنفوسیوس سخن از انسان کامل‏‎ ‎‏به میان آورده اند و هم عیسی(ع) و محمد(ص). هم زرتشت از انسان متعالی به‏‎ ‎‏نیکی یاد می کند و هم افلاطون و ارسطو‏‏،‏‏ هم نیچه و مارکس به شناخت انسان برتر‏‎ ‎‏پرداخته اند و هم متصوفه و عرفا.‏‎[1]‎

‏
‏‎

‎‏در جهان غرب نیز بحث کمال انسان و انسان های کاملی که بتوانند نقش الگو و‏‎ ‎‏راهنما را ایفا کنند، همواره مطرح بوده است. اگر چه امروزه برخی از اندیشوران غربی،‏‎ ‎‏نگران کم رنگ شدن این نوع مباحث در آن دیارند:‏

‏‏هر عصری به جز عصر ما الگو و آرمان خاص خود را داشته است. فرهنگ ما‏‎ ‎‏(غرب) همه این الگوها، قدیسان، قهرمانان، رادمردان، جوانمردان و عارفان را‏‎ ‎‏وانهاده است. تقریباً همۀ آنچه که برایمان مانده است، انسان کاملاً سازگار و‏‎ ‎‏بی مشکل است.‏‎[2]‎

‏‏با این حال، سخن گفتن از بحث کمال، دشوار به نظر می رسد، زیرا مفهوم کمال و‏‎ ‎‏تعیین مصادیق واقعی آن از دیدگاه مکاتب مختلف فکری و فلسفی، متفاوت است و هر‏‎ ‎‏یک در این باره به گونه ای سخن گفته اند. گو آن که تمامی اختلافاتی که در مورد‏‎ ‎‏تعریف انسان و ویژگی های اصلی او وجود داشت دوباره در این بحث آثار خود را‏‎ ‎‏نمایان ساخته و به طرح آراء و ایده های گوناگونی در زمینه معرفی مفهوم کمال و انسان‏‎ ‎‏کامل منجر شده است.‏

‏‏مفهوم کمال‏

‏‏هر کاری که انسان انجام می دهد، نمی تواند خالی از هدف خاصی باشد. همه‏‎ ‎‏اهداف و اغراض مستتر در افعال و رفتار انسان ریشه در جلب منافع و دفع ضرر دارند‏‎ ‎‏و انگیزه حرکت او هم نوعی بیم و امید به آثار حاصل از هر یک نسبت به هدف و‏‎ ‎‏مقصد او می باشد.‏

‏‏وقتی گفته می شود هر نوع حرکت انسان برای جلب منفعت و یا دفع ضرر است،‏‎ ‎‏این امر در واقع مبین این است که فرد با جلب منفعت به دنبال کسب نوعی افزون‏‎ ‎‏خواهی و با دفع ضرر در پی رهایی از نوعی کمبود و نقص می باشد. به عبارت دیگر‏‎ ‎‏انسان در هر وضعیتی که قرار دارد، همیشه طالب آن است که در وضعی بهتر و بالاتر از‏‎ ‎‏آن قرار بگیرد و به نوعی «کمال» و رهایی از نقص برسد.‏

‏‏اکنون به بررسی تفاوت بین مفهوم کمال و مفاهیم مشابه می پردازیم:‏

‏
‏‎

‎‏الف. کمال و تمام‏‏: کمال از نظر لغت به معنای کامل شدن و رفع نقص و کمبود‏‎ ‎‏است. بین کمال یافتن و تمام شدن تفاوت است. شهید مطهری در این زمینه در عباراتی‏‎ ‎‏می فرمایند:‏

‏‏هر شیئی که دارای چند جزء است وقتی همه اجزایش در کنار هم قرار گیرند‏‎ ‎‏«تمام» شده است؛ مثلاً کارخانه سازنده اتومبیل باید این محصول را تمام کند و در‏‎ ‎‏اختیار مشتریان خود قرار دهد. اما «کمال» نوعی تغییر کیفی است که انسان را از‏‎ ‎‏یک درجه به درجه بالاتر می رساند؛ مثلاً جنین که در رحم مادر است پس از تولد،‏‎ ‎‏تکامل پیدا می کند و آن گاه که بزرگ شده و علم و دانش فرا می گیرد به کمال‏‎ ‎‏بیشتری دست می یابد.‏‎[3]‎

‏‏وقتی شیء در جهت افقی به حد آخر خود برسد می گویند تمام شد و هنگامی که‏‎ ‎‏شیء در جهت عمودی بالا رود می گویند کمال یافت. پس وقتی می گویند عقل‏‎ ‎‏یک نفر کامل شده یعنی قبلاً هم عقل داشته، اما حال عقلش یک درجه بالاتر آمده‏‎ ‎‏است.‏‎[4]‎

‏‏ب. کمال و بود‏‏:‏‏ ‏‏در کمال، همیشه نوعی «بود» واقعی یا غیر واقعی مطرح است؛ مثلاً‏‎ ‎‏وقتی یک هندو به عنوان یک فعل ارزشی، غذای کمتری خورده و لذاتی را ترک‏‎ ‎‏می کند، علت کار خویش را بر اساس ادراکاتش (توهم یا استدلال) بر محور نوعی‏‎ ‎‏کمال بیان می کند؛ بدین معنا که وضعیت فعلی خود را نوعی نقص و کمبود می داند و‏‎ ‎‏با معرفی یک مرتبه بالاتر از «بود» و ترسیم وضعیتی مطلوب در رابطه با آن، فعل‏‎ ‎‏اخلاقی فوق را زمینه و ابزار رسیدن به «بود جدید» معرفی کرده، بین آثار و لوازم ناشی‏‎ ‎‏از تحقق فعل و تحقق وضع مطلوب، نسبت تساوی قائل است. ‏

‏‏ج. کمال و قرب الهی‏‏: هر کس در حرکت خود به دنبال کمال مطلق است و جلب‏‎ ‎‏و دفع ضرر و به عبارتی بیم و امید حاکم بر حرکت و رفتار او بر اساس مفهومی که از‏‎ ‎‏کمال مطلق دارد، تعیین و تعریف می گردد و از آن به عنوان رفتار خوب و متناسب با‏‎ ‎‏کمال تعبیر می شود.‏

‏
‏‎

‎‏در اسلام زیر بنای فعل انسان و ملاک و معیار جلب منفعت و دفع ضرر و «بیم و‏‎ ‎‏امید» حاکم بر حرکت او، رضایت حضرت حق و تقرب به کمال مطلق می باشد و به‏‎ ‎‏همین دلیل، هدف خلقت در اسلام تقرب الهی و گام نهادن در وادی نزدیک شدن به‏‎ ‎‏کمال مطلق معرفی شده است.‏

‏‏د. کمال و تعبد‏‏:‏‏ اگر هدف نهایی انسان کمال و تقرب وی به سمت باری تعالی‏‎ ‎‏است، طبعاً برای رسیدن به این مقصد انسان باید در مسیری گام نهد که به این مقصود‏‎ ‎‏منتهی شود و این به معنای همت در انتخاب و انجام اعمال و رفتارهایی هماهنگ و‏‎ ‎‏متناسب با این غایت و نیز پرهیز از افعال و اعمالی است که با آن هدف در تعارض‏‎ ‎‏است. درک صحیح از باارزش بودن عملی، مستلزم شناخت نسبت آن با کمال مطلق و‏‎ ‎‏میزان تأثیر آن در تقرب می باشد و چنین امری نیازمند اشراف و احاطه کامل بر فلسفه‏‎ ‎‏خلقت انسان، ماهیت و ابعاد وجودی و نیز روند تکاملی اوست. قطعاً چنین اطلاع و‏‎ ‎‏احاطه ای برای انسان به صورت عادی میسر نیست و به همین دلیل بعثت انبیا و نزول‏‎ ‎‏وحی جهت آوردن احکام و تعالیم رشد و کمال ضرورت یافته است. بر همین مبناست‏‎ ‎‏که ملاک کار نیک و پسندیده و متناسب با کمال در اسلام، هماهنگی با احکام الهی‏‎ ‎‏است، چرا که احکام الهی بر اساس مصالح و مفاسدی که ارتباط منطقی و علّی و‏‎ ‎‏معلولی با کمال و نقص دارد، وضع گردیده اند و بسته به ضرورت و نسبت تأثیر آنها در‏‎ ‎‏رشد و کمال بشر و تقرب وی به آستان ربوبی، به مراتب مختلف واجب، مستحب،‏‎ ‎‏مباح، مکروه و حرام دسته بندی شده اند.‏

‏‏بنابراین اگر فردی در کاری که انجام می دهد، از طرفی به حسن فاعلی کار توجه‏‎ ‎‏داشته و نیت خود را برای خداوند خالص گرداند و از طرف دیگر سعی کند در توان‏‎ ‎‏خود، این نیت را در شکل و قالبی خدا پسندانه به منصه ظهور برساند، چنین فعلی و‏‎ ‎‏عملکردی مصداقی از «عبادت» تلقی می گردد و این گونه عمل نمودن تنها راه عملی‏‎ ‎‏تقرب الهی و کمال است. از این رو در قرآن کریم فلسفه خلقت «عبادت» و پرستش‏‎ ‎
‏‎

‎‏حق تعالی ذکر شده است: ‏‏وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیعْبُدُونِ‏‏ و ‏‏إِنَّ اللهَ رَبِّی وَرَبُّکُمْ‏‎ ‎‏ فَاعْبُدُوهُ هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِیمٌ‏‏ ‏‏.‏‎[5]‎

‏‏نظریات مختلف دربارۀ تکامل انسان‏

‏‏از آنجا که نظریات تکامل، مربوط به انسان و نحوۀ تغییرات در اوست، قطعاً نوع‏‎ ‎‏نگاه و درک از ماهیت انسان و به خصوص ابعاد وجودی او، نقشی به سزا در ارائه نظر‏‎ ‎‏در این خصوص دارد؛ کما اینکه نظریات مختلفی هم که سعی در تبیین کمال انسان را‏‎ ‎‏دارند، لزوماً مبتنی بر پیش فرضی در این مورد می باشند.‏

‏‏یکی از اصول مهم و مؤثر در این مبحث، توجه به ابعاد وجودی انسان می باشد، چرا‏‎ ‎‏که انسان موجود پیچیده ای است و شخصیت او ابعاد و وجوه گوناگونی دارد که نگاهی‏‎ ‎‏جزئی نگر و تک بُعدی نمی تواند همه حقیقت هستی او را بازگو نماید و تصور درستی‏‎ ‎‏از او ارائه دهد.‏

‏‏نظام وجودی عالم‏

‏‏با این همه، انسان شناسی جزئی از جهان شناسی است و بررسی ابعاد وجودی او‏‎ ‎‏باید هماهنگ و در راستای شناخت از هستی و جهان بینی باشد، چه اینکه هر عمل‏‎ ‎‏انسان متکی بر نوعی جهان بینی است. هدف هایی که فرد در تعقیب آن است، راه و‏‎ ‎‏روش هایی که در این مسیر طراحی می کند، باید و نباید هایی که در پی رعایت آنهاست،‏‎ ‎‏مسئولیت هایی را که می پذیرد و ... همه به منزله نتایج لازم و ضروری دیدگاه و‏‎ ‎‏جهت گیری کلی او نسبت به هستی است و جهان بینی او در واقع تعبیر و تفسیر او از‏‎ ‎‏جهان و انعکاس این تفسیر بر رفتارهای وی و تعیین کننده سمت و سوی حرکت‏‎ ‎‏اوست. بر اساس اعتقادات و معارف اسلامی در نظام هستی، به طور عمده وجود سه‏‎ ‎‏عالم را به ترتیب ذیل می توان قائل شد:‏

‏
‏‎

‎‏الف. عالم ماده‏‏: مجموعه امور مادی تحت عنوان «عالم ماده» تلقی گردیده که‏‎ ‎‏خصوصیت عمده آن اتصاف به دو بُعد وجودی زمان و مکان می باشد. بر اساس تنوع‏‎ ‎‏مصادیق و اجزاء و عوامل مطرح در این عالم و یا براساس مقایسه آن با عوالم دیگر،‏‎ ‎‏نام های دیگری هم بر آن نهاده شده است، مانند: عالم طبیعت، عالم ملک، عالم عین،‏‎ ‎‏عالم جسمانی، عالم ظاهری، عالم مادون و... .‏

‏‏ب. عالم ماوراء ماده‏‏: در جهان بینی اسلامی، هستی منحصر به ماده نیست، بلکه‏‎ ‎‏علاوه بر امور مادی، امور غیر مادی هم موضوعیت دارد که به مجموعه آنها عالم‏‎ ‎‏ماوراء ماده گفته می شود. خصوصیت عمده و غالب این عالم حاکمیت و عدم تقید به‏‎ ‎‏بُعد زمان و مکان می باشد. بر مبنای تنوع مصادیق و اجزای مطرح در این عالم و نیز‏‎ ‎‏مبتنی بر مقایسه آن با عوالم دیگر، نام ها و عناوین دیگری هم برای آن ذکر کرده اند،‏‎ ‎‏مانند: عالم آخرت، عالم غیب، عالم معاد، عالم معقول، عالم معنا، عالم ملکوت، عالم‏‎ ‎‏روح و ... .‏

‏‏ج . عالم بین العالمین‏‏: از آنجا که عالم ماده در هر حال با عالم ماوراء ماده مرتبط‏‎ ‎‏بوده و بین آنها خلأ وجود ندارد، به مجموعه ای که بین این دو عالم تحقق می یابد و‏‎ ‎‏لازمه تبدیل این به آن و بر عکس است، «عالم بین العالمین» گفته می شود. تفکیک‏‎ ‎‏ناپذیری و ارتباط تنگاتنگ و متقابل ابعاد مادی و غیر مادی موجب گردیده تا ویژگی ها‏‎ ‎‏و صفات این عالم ممزوجی از ابعاد مادی و غیر مادی باشد. گاهی از این عالم به عالم‏‎ ‎‏برزخ، عالم مثال، عالم ربط و ... هم یاد شده است.‏

‏‏نظام وجودی انسان‏

‏‏براساس جهان بینی اسلامی خلقت انسان امری هماهنگ با هستی است و لذا‏‎ ‎‏خصوصیات، ویژگی ها و ابعاد وجودی او نیز مستقل و منتزع از نظام هستی، قابل تجزیه‏‎ ‎‏و تحلیل نیست. به همین دلیل و متناسب با تقسیم مجموع هستی به سه عالم مثال و‏‎ ‎‏عالم طبیعت برای انسان نیز سه بُعد وجودی «قلب»، «عقل» و «جسم» مطرح گردیده‏‎ ‎‏است.‏‎[6]‎

‏
‏‎

‎‏شهید مطهری در کتاب عدل الهی به نوعی به این سه بُعد وجودی انسان اشاره‏‎ ‎‏دارند:‏

‏‏اساسی ترین شرط سلامت قلب، تسلیم بودن در مقابل حقیقت است. تسلیم سه‏‎ ‎‏مرحله دارد: تسلیم تن، تسلیم عقل و تسلیم دل. زمانی که دو حریف با هم نبرد‏‎ ‎‏می کنند و یکی از طرفین احساس شکست می کند در این گونه تسلیم ها معمولاً‏‎ ‎‏حریف مغلوب، دست های خود را به علامت تسلیم بالا می برد و از ستیز و جنگ‏‎ ‎‏باز می ایستد و در اطاعت حریف در می آید؛ یعنی هر طوری که حریفش فرمان‏‎ ‎‏می دهد عمل می کند در این نوع از تسلیم، تن و جسم تسلیم می شود اما فکر و‏‎ ‎‏اندیشه تسلیم نمی گردد بلکه مرتباً در فکر تمرد است.‏

‏‏مرحله دیگر تسلیم عقل و فکر است. قدرتی که می تواند عقل را تحت تسلیم‏‎ ‎‏درآورد قدرت منطق و استدلال است، در اینجا از زور بازو کاری ساخته نیست.‏‎ ‎‏هرگز ممکن نیست که با کتک زدن به یک دانش آموز فهمانید که مجموع زوایای‏‎ ‎‏مثلث برابر با دو قائمه است، قضایای ریاضی را با استدلال باید ثابت کرد و راهی‏‎ ‎‏دیگر ندارد. عقل را، فکر و استدلال تسخیر و تسلیم می کند. سومین مرحله تسلیم،‏‎ ‎‏تسلیم قلب است. حقیقت ایمان تسلیم قلب است، تسلیم زبان یا تسلیم فکر و عقل‏‎ ‎‏اگر با تسلیم قلب توأم نباشد، ایمان نیست. تسلیم قلب مساوی است با تسلیم‏‎ ‎‏سراسر وجود انسان و نفی هرگونه جحود و عناد.‏‎[7]‎‏ ‏

‏‏ابعاد وجودی انسان‏

‏‏الف. قلب‏‏: یکی از مهم ترین ابعاد وجودی انسان، «قلب» اوست. که دو معنای‏‎ ‎‏ظاهری و باطنی برای آن قابل طرح است. معنای ظاهری قلب شامل همان قطعه گوشت‏‎ ‎‏صنوبری شکل است که درون سینه و در قسمت چپ انسان قرار دارد. ‏

‏‏اما معنای باطنی و حقیقی قلب ـ که معمولاً در متون اسلامی چنین معنایی مورد نظر‏‎ ‎‏است ـ بخش پنهانی و غیر ملموس وجود انسان است که اغلب روح یا نفس نامیده‏‎ ‎‏می شود. در این معنا قلب مفهومی نسبتاً دقیق و پیچیده ای دارد.‏

‏‏قلب انسان لطیفه ای است که واسطه بین ملک و ملکوت یا عالم دنیا و آخرت‏‎ ‎‏است، یک وجهه و چهره آن به عالم دنیا و ملک است که به وسیله آن، مسائل‏‎ ‎
‏‎

‎‏این عالم را تعمیر کند و یک وجهه آن به عالم آخرت یا غیب و ملکوت است که‏‎ ‎‏به وسیله آن مسائل عالم آخرت و ملکوت را اصلاح نماید. پس قلب به منزلۀ‏‎ ‎‏آینۀ دورویی است که یک روی آن به عالم غیب است و صور غیبیه در آن‏‎ ‎‏منعکس شود و یک روی آن به عالم شهادت است و صور ملکیه دنیایی در آن‏‎ ‎‏ظاهر شود.‏‎[8]‎‏ ‏

‏‏در قرآن کریم از قلب سلیم،‏‎[9]‎‏ قلب غافل، قلب قسی،‏‎[10]‎‏ قلب هدایت شونده، قلب‏‎ ‎‏سخت تر از سنگ، قلب مطبوع و مهر خورده،‏‎[11]‎‏ آرامش قلوب با یاد خدا،‏‎[12]‎‏ نزول سکینه‏‎ ‎‏ بر قلب مؤمنین،‏‎[13]‎‏ مهر زدن بر قلب کفار و متکبرین،‏‎[14]‎‏ قلوبی که نمی فهمند،‏‎[15]‎‏ کورشدن‏‎ ‎‏ قلب ها،‏‎[16]‎‏ زنگار گرفتن قلوب،‏‎[17]‎‏ گمراهی قلوب،‏‎[18]‎‏ خشوع قلبی،‏‎[19]‎‏ بیماری قلب،‏‎[20]‎‏ و‏‎ ‎‏ فاصله شدن خداوند بین انسان و قلب او‏‎[21]‎‏ و ... سخن به میان آمده است که البته این‏‎ ‎‏ویژگی ها برای قلب ظاهری قابل پذیرش نیست و تنها با همان معنای باطنی قلب‏‎ ‎‏سازگار است.‏

‏‏ب. ذهن‏‏: یکی دیگر از ابعاد وجودی انسان، که در کنار قلب وجود او را تکمیل‏‎ ‎‏می کند، ذهن است که مرکز تعقل و تفکر بوده و محل آن مغز انسان می باشد. مغز انسان‏‎ ‎‏بین 1400 تا 1500 گرم وزن دارد و از 10 میلیارد یاخته تشکیل شده است و ظرفیت‏‎ ‎‏برقراری ارتباطات یاخته ای آن10‏‏¹⁰⁰ ‏‏می باشد. در عظمت پتانسیل و ظرفیت مغز جهت‏‎ ‎‏برقراری ارتباطات یاخته ای همین بس که به این واقعیت توجه شود که تعداد اتم های‏‎ ‎‏عالم مساوی‏‏⁸⁰‏‏ 10 می باشد و نیز توجه شود که کلیه پیشرفت هایی که بشر امروز به آن‏‎ ‎‏دست یافته، تنها نتیجه استفاده از یک درصد از ظرفیت بالقوه مغز اوست و از همه‏‎ ‎‏مهم تر اینکه این نتایج از طرف کسانی طرح گردیده که تنها مغز را و انسان را امری‏‎ ‎‏مادی تلقی کرده اند؛ در حالی که اگر انسان در چهارچوب اصول موضوعه اسلامی و در‏‎ ‎‏کنار روح و قلب که می تواند به مبدأ فیض متصل گردد، قرار گیرد، آن وقت باید‏‎ ‎‏ظرفیت وجودی او را هزاران برابر دانست.‏

‏
‏‎

‎‏ج . جسم‏‏: جسم که شامل کلیه اعضا و جوارح و حواس پنج گانه است، نیز یکی‏‎ ‎‏دیگر از ابعاد وجودی انسان است که با بودن و سلامتی آنها، انسان کامل بوده و در‏‎ ‎‏صورت فقدان هر یک از آنها، انسان قسمتی از توانایی های خود را از دست می دهد.‏‎ ‎‏ولی در این صورت هم، لزوماً بدان معنا نیست که از کمال و رشد واقعی باز بماند.‏

‏‏نظام رفتاری انسان‏

‏‏هر یک از اجزا و بخش های وجودی انسان همانند یک ابزار، انسان را بر انجام یک‏‎ ‎‏سری فعالیت ها توانا می سازد. فعالیت ها و رفتارهای مختلف انسانی هماهنگ و متناسب‏‎ ‎‏با ابعاد وجودی اوست. بر این اساس انسان دارای سه نوع فعالیت است که یک دسته‏‎ ‎‏آنها را به وسیله قلب، دسته دوم را به کمک ذهن و دسته سوم را توسط جسم خویش‏‎ ‎‏انجام می دهد. در واقع فعالیت ها و رفتارهای انسان شامل فعالیت های روحی، فکری و‏‎ ‎‏جسمی است که هر یک به منزله مجموعه ای خاص از عملکرد انسان بوده و بر روی‏‎ ‎‏هم تأثیر و تأثر داشته و در نهایت منجر به نظام رفتاری خاصی می گردند. با توجه به‏‎ ‎‏ابعاد وجودی انسان، می توان نظام رفتاری او را شامل سه نظام فرعی «امیال، افکار و‏‎ ‎‏اعمال» دانست.‏

‏‏الف. نظام امیال‏

‏‏نظام امیال، حاصل مجموعه رفتارهای قلبی ـ روحی است که بسته به ماهیت هر‏‎ ‎‏رفتار و نحوۀ ارتباط آن با سایر فعالیت های قلبی، نوعی خاص از نظام حساسیت ها و‏‎ ‎‏تعلقات را شکل می دهند و نسبتی از تفاوت انسان ها از همین زاویه است.‏

‏‏قلب انسان از توانایی های خاصی بهره مند بوده و قادر به انجام فعالیت هایی است که‏‎ ‎‏ذهن و جسم هرگز قادر به انجام آنها نبوده و قدرت آن را نخواهد داشت. از میان همه‏‎ ‎‏فعالیت ها و کارهایی که قلب می تواند انجام دهد، مهم ترین آنها، قدرت و توانایی قلب‏‎ ‎‏در ارتباط گرفتن با عالم ملکوت و درک پیام ها و آثار غیبی مربوط به این عالم است. به‏‎ ‎
‏‎

‎‏همین جهت از قلب همیشه به عنوان وسیله ای برای ذکر و یادآوری عظمت حضرت‏‎ ‎‏حق یاد شده است.‏

‏‏رفتارها و فعالیت های قلبی انسان موجب ایجاد و پیدایش یک سری وابستگی های‏‎ ‎‏روحی یا به عبارت دیگر تعلقات قلبی می شود که این تعلقات در زندگی انسان نقش‏‎ ‎‏مهمی را ایفا می کنند و در مجموع «نظام امیال» او را شکل می دهند. البته امیال هر فردی‏‎ ‎‏متناسب با نوع فعالیت ها و رفتارهای خود اوست. هیچ انسانی وجود ندارد که نظام‏‎ ‎‏امیال نداشته باشد. هر کسی به هرحال نظامی از حب و بغض و نظام قلبی خاص خود‏‎ ‎‏را دارد.‏

‏‏انسان ها از لحاظ بُعد قلبی با یکدیگر تفاوت دارند و این تفاوت تنها محدود به‏‎ ‎‏همان بخش از وجود انسان نمی ماند بلکه سایر ابعاد وجود او را نیز به گونه ای تحت‏‎ ‎‏تأثیر قرار می دهد، ریشه این تفاوت به اختلاف در جهت گیری تمایلات، باز می گردد.‏

‏‏ب. نظام افکار‏

‏‏بخش دیگری از وجود انسان را بُعد ذهنی یا عقلی او تشکیل می دهد. ذهن انسان،‏‎ ‎‏بر خلاف قلب که مرکز احساسات و تمایلات است، ابزار درک، فهم، سنجش، محاسبه،‏‎ ‎‏مطالعه، تعقل و تفکر است و با بهره گیری از قوای حافظه، خیال، فهم و فکر، فعالیت‏‎ ‎‏می کند. لذا بُعد ذهنی انسان شامل افکار، اندیشه ها، اطلاعات و آگاهی های اوست؛ یعنی‏‎ ‎‏آنچه که می داند (دانش ها) و آن گونه که فکر و تعقل می کند (نگرش ها و روش ها) در‏‎ ‎‏این بُعد جای می گیرند. این بُعد از وجود انسان رکن مهمی از شخصیت اوست و‏‎ ‎‏معمولاً افراد همان گونه که از لحاظ بُعد قلبی و نوع تمایلات با یکدیگر فرق دارند، از‏‎ ‎‏لحاظ بُعد ذهنی و نحوه دانش ها و نگرش ها نیز با هم متفاوت هستند. بخشی از این‏‎ ‎‏تفاوت ها ناشی از سطح کمی دانش و نیز حوزه های تخصصی آنهاست؛ مثلاً عده ای در‏‎ ‎‏فلسفه، گروهی در اقتصاد و برخی در طب درس خوانده اند. بخش دیگری از این‏‎ ‎‏تفاوت به نوع نگرش آنها باز می گردد. ‏

‏
‏‎

‎‏اینها همه بیانگر اهمیت و پیچیدگی بُعد ذهنی است و لزوم مطالعه بیشتر در این‏‎ ‎‏بخش از وجود انسان را یادآوری می کند. اگر ویژگی های بُعد ذهنی انسان به خوبی‏‎ ‎‏شناخته شود در مباحث بعدی می توان از شاخصه های صحت این بُعد و نحوه به کمال‏‎ ‎‏رسیدن آن صحبت کرد، زیرا همان گونه که تمایلات انسان، برخی ارزشمند و بعضی‏‎ ‎‏ضد ارزش است، افکار انسان نیز ممکن است صحیح یا غلط باشد و بخشی از کمال‏‎ ‎‏انسانی به صحت، سلامت، جامعیت و کارآمدی افکار او باز می گردد.‏

‏‏ج . نظام اعمال‏

‏‏نظام رفتار و یا نظام اعمال انسان عبارت است از: رفتارهای عینی، کنش های‏‎ ‎‏ظاهری، حرکات، عملکردها و سایر موضع گیری ها. اثر فعالیت های جسمی و نظام‏‎ ‎‏اعمال انسان ایجاد قدرت و توانایی جسمی بیشتر و همچنین پیدایش مهارت و تجربه‏‎ ‎‏خاص است که این مهارت و تجربه بر سرعت و دقت او در انجام کار می افزاید.‏‎ ‎‏بنابراین همان طور که فعالیت های قلبی موجب پیدایش تعلقات و فعالیت های ذهنی‏‎ ‎‏موجب پیدایش «ادراکات» می گردد، فعالیت های جسمی نیز موجب پیدایش توانایی های‏‎ ‎‏جسمی و مهارت و تجربه می گردد.‏

‏‏البته باید توجه نمود که اعمالی در نظام رفتار و نظام اعمال جای دارند، که از‏‎ ‎‏وصف ارادی بودن و آگاهانه بودن برخوردار باشند، چرا که اعمال و رفتار غریزی و‏‎ ‎‏غیر ارادی زیر مجموعه این نظام قرار نمی گیرند.‏

‏‏هماهنگی و انسجام در نظام رفتاری انسان‏

‏‏سه نظام امیال، افکار و اعمال، هر یک در محدوده ای خاص و متمایز با دیگری، به‏‎ ‎‏منزلۀ یک نظام و یک سیستم، قسمتی از وجود انسان را شکل می دهد، اما از آنجا که‏‎ ‎‏هیچ انسانی در عینیت، بدون قلب، فکر یا حس نیست و توأماً هر سه را با هم دارد،‏‎ ‎‏قطعاً سه نظام منبعث از آنها نیز در آن واحد وجود دارد و ارتباط آنها امری ضروری‏‎ ‎‏است. به عبارت دیگر، می توان نظام رفتار انسان را شامل سه نظام فرعی «نظام تعلقات»،‏‎ ‎
‏‎

‎‏«نظام ادراکات» و «نظام محسوسات» دانست که بر اساس محور و جهتی خاص و در‏‎ ‎‏ارتباط متقابل با هم، ماهیت و شخصیت واقعی انسان را منعکس می سازد.‏

‏‏بنابراین، سه نظام فرعی رفتار انسان، یعنی تمایلات، افکار و رفتار او، مانند اجزای‏‎ ‎‏یک مجموعه با هم در ارتباط بوده و بر هم تأثیر می گذارند. آشنایی با نحوۀ ارتباط و‏‎ ‎‏تعامل این سه بُعد، ما را در شناخت بهتر حقیقت انسان یاری خواهد کرد.‏

‏‏نقطه آغازین حرکت انسانی در قلب شکل می گیرد و انگیزه و توانِ لازم برای هر‏‎ ‎‏فعالیتی در این بخش از وجود انسان پدید می آید. پس از این مرحله ، ذهن به‏‎ ‎‏برنامه ریزی می پردازد و با تفکر و تأمل و جمع آوری اطلاعات لازم، نقشه و‏‎ ‎‏چهارچوب کلی حرکت را طراحی می کند و در نهایت اعضا و جوارح انسان با بهره‏‎ ‎‏گرفتن از آن پتانسیل قلبی و در چهارچوب این برنامه ذهنی، به حرکت و فعالیت‏‎ ‎‏می پردازند.‏

‏‏با این حال ارتباط بین ابعاد وجودی انسان با یکدیگر همیشه یک جانبه و یک سویه‏‎ ‎‏نیست تا از قلب آغاز شده و پس از عبور از کانال ذهن به مرحله عینی و عملی برسد،‏‎ ‎‏بلکه گاه انجام برخی افعال موجب بروز اندیشه ها و حالات جدید می شود و قلب و‏‎ ‎‏ذهن را تحت تأثیر قرار می دهد.‏

‏‏در منابع دینی نیز هر کجا که از ارتباط ابعاد وجودی انسان با یکدیگر سخن به میان‏‎ ‎‏آمده بر حاکمیت قلب و نقش محوری بُعد قلبی در سعادت یا ضلالت انسان تأکید شده‏‎ ‎‏است. برای مثال پیامبر گرامی اسلام(ص) می فرمایند: ‏

‏‏در بدن انسان عضوی است که اگر آن صالح و سالم باشد همه اعضا [به تبع آن]‏‎ ‎‏سالم و صالح می شوند و اگر آن فاسد شود همه فاسد می شوند، و همانا آن قلب‏‎ ‎‏است.‏‎[22]‎‏ ‏

‏‏حاکمیت اراده بر نظام رفتاری انسان‏

‏‏انسان به دلیل مختار بودن، نقشی تعیین کننده در انتخاب جهت گیری کلی و نیز‏‎ ‎‏هماهنگی یا ناهماهنگی خود با نظام خلقت دارد؛ بدین معنا که انسان با انتخاب محور‏‎ ‎
‏‎

‎‏هوا یا تقوا، جهت گیری کلی خود را برای زندگی و ساختن هویت و شخصیت خود‏‎ ‎‏رقم می زند؛ به گونه ای که جلوه و انعکاس این جهت گیری را می توان در ابعاد وجودی‏‎ ‎‏او مشاهده نمود؛ به عبارت دیگر، انسان با توان گسترش تأثیرگذاری بر خود، دیگران و‏‎ ‎‏محیط پیرامون خود، موجب رشد خود و سایرین می شود و افزایش قدرت تحرک و‏‎ ‎‏گسترش جریان نفوذ اراده وی در واقع در افزایش توان «قلبی، عقلی و جسمی» او‏‎ ‎‏ظهور می یابد. قلب، عقل و جسم به ترتیب منشأ و ابزار شکل گیری «امیال»، «افکار» و‏‎ ‎‏«اعمال» انسان و زمینه جریان یافتن اختیار و اراده او می باشند. بدین ترتیب که انسان با‏‎ ‎‏انتخاب طریق «هوا» یا «تقوا» به توان و قدرت «قلبی، عقلی و جسمی» خود شکل و‏‎ ‎‏کیفیت خاصی می بخشد؛ به گونه ای که با اختیار یکی از این دو جهت، دارای «قلب،‏‎ ‎‏عقل و جسمی» شیطانی و یا «قلب، عقل و جسمی» الهی خواهد شد و این امر به‏‎ ‎‏معنای اصالت داشتن اراده و اختیار در شکل بخشیدن به ساختار وجودی انسان‏‎ ‎‏می باشد. ‏

‏‏انگیزه در نظام رفتاری انسان‏

‏‏بسته به سمت و سوی اختیار بشر و محور کلی که اراده بر آن استوار می شود (هوا‏‎ ‎‏یا تقوا)، نظام رفتاری انسان جلوه گاه بروز انگیزه هایی همرنگ، همسو و هماهنگ با آن‏‎ ‎‏محور می گردد به گونه ای که هیچ فعالیت و رفتار اختیاری و حتی غیر اختیاری انسان‏‎ ‎‏نیست که رنگ و صبغه ای از آن جهت گیری کلی بر چهره نداشته باشد، به همین دلیل‏‎ ‎‏می توان تفاوت نهایی حرکات و رفتارها و در نهایت شخصیت انسان ها را ناشی از‏‎ ‎‏تفاوت نظام انگیزشی و نیت حاکم بر آن دانست.‏

‏‏قطعاً میزان تأثیر اراده در شکل دهی و هماهنگ سازی نظام های رفتاری انسان، بی‏‎ ‎‏ارتباط با سهم تأثیر هر یک از آنها در تعیین وجود آدمی نیست؛ بدین معنا که طلب‏‎ ‎‏شامل و اختیار اولیه که منشأ انگیزه حرکت در انسان است، قبل از هر امری، بر نظام‏‎ ‎‏امیال و تعلقات انسان تأثیر گذاشته، نظام حب و بغض وی را شکل می دهد و در مرتبه‏‎ ‎
‏‎

‎‏بعدی سایر نظام ها را متأثر می سازد. به همین دلیل است که در مقایسه و درک تفاوت‏‎ ‎‏انسان ها، کمتر به امور ظاهری رفتار آنها، تکیه شده و سعی بر آن است که عوامل‏‎ ‎‏روحی و ذهنی که منجر به آنها گردیده جست وجو شود. ‏

‏‏بر این اساس، عامل اصلی و مؤثر در کیفیت عملکرد و رفتار انسان، انگیزه و‏‎ ‎‏جلوه های مختلف آن در شکل نظام حب و بغض انسان می باشد. البته به دلیل ارتباط‏‎ ‎‏سیستمی حاضر در ابعاد وجود انسانی، افکار و اعمال او هم نقشی مهم در رفتار او‏‎ ‎‏دارند. ولی این افکار و اعمال قبل از هر امری متأثر از جهت گیری حاکم بر نظام‏‎ ‎‏تعلقات و در یک کلام ویژگی ها و خصائص روحی و روانی فرد هستند.‏

‏‏شکل زیر، نحوۀ تأثیر اراده بر نظام رفتاری انسان را نشان می دهد:‏

‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏تأثیر متقابل رفتارهای سه گانه بر شخصیت انسان‏

‏‏هر یک از رفتارهای روحی، ذهنی و جسمی انسان، صرفاً به وسیله قلب یا ذهن یا‏‎ ‎‏جسم به تنهایی صورت نمی گیرد. بلکه در انجام هر کدام از این فعالیت ها یا رفتارها،‏‎ ‎‏هر سه منشأ قلب، عقل و جسم دخالت دارد. لکن در پیدایش هر یک از این آثار، به‏‎ ‎‏تناسب، یکی از منشأهای سه گانه، بیشترین نسبت تأثیر را داراست؛ بدین معنا که در‏‎ ‎‏انجام فعالیت با منشأ قلب، عقل و جسم دخالت دارند. اما به دلیل سنخیت و تناسب‏‎ ‎‏خاص این فعالیت با منشأ قلب، قطعاً قلب نسبت به دو منشأ دیگر در شکل گیری آن‏‎ ‎‏دارای سهم بیشتری است. کما اینکه در انجام فعالیت ذهنی، عقل نقش حساس تری را‏‎ ‎‏نسبت به قلب و جسم ایفا می کند. به همین ترتیب در انجام فعالیت عینی، جسم نسبت‏‎ ‎‏به دو منشأ دیگر از بیشترین تأثیر برخوردار می باشد. این تحلیل مبتنی بر ملاحظه‏‎ ‎
‏‎

‎‏ارتباط میان ابعاد سه گانه وجود انسان، یعنی «قلب، عقل و جسم» و عدم تفکیک‏‎ ‎‏انتزاعی آنها و به عبارتی براساس نگرش به انسان به عنوان یک کل واقعی صورت‏‎ ‎‏گرفته و به طور خلاصه مبین این ا ست که نظام های رفتاری انسان در آن واحد متأثر از‏‎ ‎‏ابعاد وجودی انسان می باشند، ولی در هر فعالیت و بسته به ماهیت آن، یکی از سه منشأ‏‎ ‎‏مؤثرتر از سایرین بوده و به لحاظ تأثیر بیشتر آن در شکل گیری فعالیت، به تناسب منشأ‏‎ ‎‏مؤثرتر، نام گذاری می گردد.‏

‏‏معرف های شخصیت انسانی‏

‏‏در تجزیه و تحلیل پیچیدگی های وجود و رفتار انسانی و نیز در کاوش پیرامون‏‎ ‎‏کیفیت ارتباط میان ابعاد وجودی انسان و اراده او می توان نتیجه گرفت که گرچه اراده‏‎ ‎‏بر تمامی ابعاد و امور وجودی انسان حاکم است و امور انسانی متأثر از آن هستند، لکن‏‎ ‎‏این تأثیر و تأثر نیز یکسان و همگون نیست، بلکه میان اراده با قلب و ذهن در مقایسه با‏‎ ‎‏جسم، پیوند و ارتباطی قوی تر و بیشتر برقرار است و بر عکس تأثیر امور قلبی و ذهنی‏‎ ‎‏بر اراده فراگیرتر و تأثیر امور جسمی و حسی بر آن کمتر و محدودتر است. به همین‏‎ ‎‏ترتیب میان اراده با قلب در مقایسه با ذهن پیوند و ارتباطی قوی تر و بیشتر برقرار است‏‎ ‎‏و بر عکس تأثیر امور قلبی بر اراده فراگیرتر از تأثیر امور ذهنی بر آن است.‏

‏‏بر این اساس تغییرات قلب پیش از آنکه تکوین و قوانین ثابت طبیعی باشد، از‏‎ ‎‏تحولات ارادی انسان متأثر می شود و در مقابل بیش از سایر امور تحقق اراده های نو را‏‎ ‎‏تسهیل و یا تضییق می نماید. پس از تغییرات قلبی، این نقش را تغییرات ذهنی بر عهده‏‎ ‎‏دارند و در خدمت تأثیر و تأثرات قلبی قرار گرفته، زمینه حصول و تحقق یا مانع جریان‏‎ ‎‏اراده می شوند. در مقابل، جسم و قوای حسی، نوعاً منطبق بر نظام تکوین و هماهنگ با‏‎ ‎‏قوانین طبیعی تغییر نموده و این تغییرات به میزانی بسیار محدودتر نسبت به امور قلبی‏‎ ‎‏و ذهنی، از اراده متأثر می شوند و به همین نحو وسیله و ابزاری ساده تر و یا مانعی‏‎ ‎‏جزئی تر در جریان عینی اراده به حساب می آیند. در همین راستا است که اشتراکات در‏‎ ‎‏امور جسمی میان انسان با سایر موجودات بسیار بیشتر از شباهت ها و اشتراکات میان‏‎ ‎
‏‎

‎‏امور قلبی و ذهنی او با آنهاست. بدین معنا که در زمینه امور قلبی میان انسان با سایر‏‎ ‎‏مخلوقات این جهان به ندرت تشابهاتی را می توان بر شمرد و اشتراکات در امور ذهنی‏‎ ‎‏بسیار محدود و منحصر به فردند. در حالی که امور جسمی و تغییرات جسم انسانی جز‏‎ ‎‏در مواردی محدود و مشخص، با حیوانات مشترک و مشابه است؛ به خصوص اگر او‏‎ ‎‏طریق غیر الهی را گزیده و تغییرات روحی و ذهنی خویش را تابع تغییرات جسمی‏‎ ‎‏خود قرار داده باشد.‏

‏‏بنابراین، زمانی که تغییرات جسمی انسان بررسی می شود و از رشد و ضعف نیروی‏‎ ‎‏عضلانی وی سخن به میان می آید، از آن رو که این تغییرات نوعاً غیر ارادی و به‏‎ ‎‏اقتضای امور تکوینی صورت می گیرد، لذا دستاورد مفید و تکیه گاه مناسبی در معرفی‏‎ ‎‏انسان به عنوان مخلوقی متمایز از سایر موجودات به دست نمی دهد. اما آن گاه که‏‎ ‎‏تغییرات و تأثیر و تأثرات قلبی و ذهنی او مورد بررسی واقع شود، انسان را دارای‏‎ ‎‏ویژگی ها و خصوصیات ممتازی می یابیم که سایر موجودات یا به کلی از آن محرومند‏‎ ‎‏و یا جز در حدی بسیار اندک بهره ای از آن ندارند و لذا می توان گفت که شخصیت‏‎ ‎‏انسان را باید عمدتاً در خصوصیات قلبی و ذهنی او جست وجو نمود تا در ویژگی های‏‎ ‎‏جسمی وی و به تعبیر دیگر، تغییرات جسم موجب پیدایش ضعف یا قوت در شخص‏‎ ‎‏انسان می شود و این تغییر بر قوای روحی و فکری او به نسبتی محدود تأثیر می گذارد‏‎ ‎‏ولی هرگز شخصیت و انسانیت او را مورد خدشه قرار نمی دهد.‏

‏‏به این ترتیب در یک جمع بندی می توان چنین نتیجه گرفت که علی رغم تأثیر متقابل‏‎ ‎‏اراده و رفتارهای سه گانه، میان اراده با قلب و امور روحی پیوند و ارتباطی قوی تر و‏‎ ‎‏نزدیک تر برقرار است به گونه ای که می توان عامل اصلی شکل دهنده نظام رفتار و به‏‎ ‎‏تبع آن شخصیت انسانی را، در درجه اول بُعد روحی و قلبی و در مرتبه دوم امور ذهنی‏‎ ‎‏و عقلانی و در سومین مرتبه امور ظاهری و جسمانی دانست. قطعاً هرگونه تغییر و‏‎ ‎‏اصلاح انسان هم قبل از هر امری مستلزم توجه به نظام تعلقات و امور قلبی خواهد‏‎ ‎‏بود.‏

‏
‏‎

‎‏جدول‏‏ ‏‏و نمودار ذیل ارتباط عوالم وجود و ابعاد وجودی انسان را نشان می دهد:‏

‏‏ ‏

‏

‏
‏‎

‎‏نظریات در باب تکامل‏‏ انسان‏

‏‏با توجه به ابعاد وجودی و نظام رفتاری انسان، و اصیل شمردن هر بعد و تأکید بر‏‎ ‎‏رشد و کمال انسان، چهار نظریه در باب تکامل انسان مطرح شده است: ‏

‏‏الف. تکامل قلبی‏‏ ‏

‏‏گروهی از انسان شناسان با محور قرار دادن قلب و بعد روحی انسان، رشد و تکامل‏‎ ‎‏برای انسان را در تکامل روحی و روانی او خلاصه کرده اند و تکامل و رشد انسان در‏‎ ‎‏سایر ابعاد را قابل منحل شدن در این بخش می دانند. ‏

‏‏طرفداران این نظریه، عمدتاً عرفا و متصوفه و اشراقیون هستند. اینان معتقدند هر‏‎ ‎‏کس باید به صورت فردی راه کمال را بپیماید و نادرستی آن را پیدا کند؛ به عبارت‏‎ ‎‏دیگر یافت و دریافت قلبی و درونی ملاک درک است و روش رسیدن به حقایق هم‏‎ ‎‏تهذیب نفس و اشراق می باشد. به همین دلیل گاهی از این نظریه تکامل به «تکامل‏‎ ‎‏عرفانی» هم تعبیر می گردد. ‏

‏‏مباحث عرفانی بر محور عشق و محبت دور می زند. از دید عرفا، عشق نه تنها‏‎ ‎‏انسان را به کمال می رساند، بلکه کمال عالم هستی و تک تک اجزای آن نیز مرهون‏‎ ‎‏عشق و جاذبه ای است که در آنها نهفته است. ‏

‏‏عرفا جوهرۀ انسان و «من» حقیقی هر کس را آن چیزی می دانند که از آن تعبیر به‏‎ ‎‏قلب یا دل می کنند. دل مرکز عشق، احساس و خواست انسان است، همان گونه که‏‎ ‎‏عقل مرکز اندیشه، تفکر و حساب گری است. عرفا، برای عقل ارزش زیادی قائل‏‎ ‎‏نیستند، به دل خیلی بها می دهند و عشقی که در این دل هست را مهم می شمارند. ‏

‏‏عشق عارف، عشقی است که اولاً: در انسان اوج می گیرد تا به خدا می رسد و‏‎ ‎‏معشوق حقیقی عارف فقط خداست. ثانیاً: عشقی که عارف می گوید منحصر به‏‎ ‎‏انسان نبوده و در همه موجودات، جریان دارد. اصلاً حقیقت، عشق است و آنچه‏‎ ‎‏غیر از عشق می بینی مجاز است.‏‎[23]‎

‏
‏‎

‎‏ب. تکامل عقلی‏‏ ‏

‏‏گروهی دیگر از نظریه پردازان و انسان شناسان با محور قرار دادن عقل و بُعد ذهنی‏‎ ‎‏انسان، رشد و کمال برای انسان را در تکامل عقل و اندیشه او جست وجو می کنند. ‏

‏‏طرفداران این نظریه عمدتاً فلاسفه و حکما هستند. اینان معتقدند که رشد و توسعۀ‏‎ ‎‏وجودی انسان، در توسعه و تکامل قوۀ عاقله و اندیشۀ اوست. به همین دلیل گاهی از‏‎ ‎‏این نظریه به «تکامل فلسفی» هم تعبیر می گردد. ‏

‏‏نگاهی که فلاسفه به کمال دارند بی ارتباط با سایر نظرات و دیدگاه هایشان نیست.‏‎ ‎‏آنها کمال را همان گونه معنا می کنند که انسان و حقیقت انسان را معنا کرده اند. حقیقت‏‎ ‎‏انسان از نظر فلاسفه، عقل و قوه عقلانی اوست؛ یعنی نیرویی که انسان به وسیله آن‏‎ ‎‏می اندیشد و حقائق جهان هستی را درک می کند. لذا کمال انسان نیز به کمال همین قوه‏‎ ‎‏و نحوه تغییراتی است که در حوزه فکر و اندیشه صورت می گیرد.‏

‏‏ج . تکامل عملی‏‏ ‏

‏‏گروهی دیگر از نظریه پردازان و انسان شناسان با محور قرار دادن حس و جسم و‏‎ ‎‏بُعد ظاهری و فیزیکی و مادی انسان، رشد و کمال او را هم محصور در ابعاد ظاهری‏‎ ‎‏می دانند. در این نظریه این حواس هستند که از جمله ابعاد اصلی و ذاتی انسان تلقی‏‎ ‎‏شده و ابعاد عقلی و روحی به تبع آن شکل می گیرند و ماهیت خود را مدیون حواس و‏‎ ‎‏عمل متناسب با آنها هستند. ‏

‏‏طرفداران این نظریه عمدتاً دانشمندان علوم تجربی و یا حسّیون می باشند. کسانی که‏‎ ‎‏در پیش فرض خود در مورد جهان هستی، وجود را منحصر به ماده می دانند، به انسان‏‎ ‎‏هم که می رسند، جز ماده و احیاناً ماده ای پیچیده از انسان تصور دیگری ندارند. به‏‎ ‎‏همین دلیل، کمالی که برای انسان ترسیم می کنند. در نهایت پیمودن مراحل مختلف ماده‏‎ ‎‏و رسیدن به مراتب پیچیده آن است؛ در حالی که در تکامل قلبی و عقلی، پیش فرض‏‎ ‎‏طرفداران، مخلوق بودن هستی و انسان و نیز دو بُعدی بودن (جسم و روح) انسان‏‎ ‎‏است. ‏

‏
‏‎

‎‏بر اساس این نظریه، انسان ها حواس خود را به کار گرفته و دست به اقدام و عمل‏‎ ‎‏می زنند و همین عمل زیر بنای تکامل آنها قرار می گیرد. اگر انسان ها دست به کاری‏‎ ‎‏نمی زدند، نه تنها به شناختی نمی رسیدند، بلکه قادر به زندگی هم نبودند. انسان در‏‎ ‎‏تجارب روزانه خود هر چه را که برایش در مبارزه علیه طبیعت ضروری بوده، فرا‏‎ ‎‏گرفته است و در جریان عمل است که با پدیده های پیرامون خود روبه رو می شود و به‏‎ ‎‏تدریج به سر منزل شناخت و تکامل راه می یابد. ‏

‏‏د. تکامل ولایی‏‏ ‏

‏‏نظریه تکامل ولایی، ضمن نقد سه نظریۀ قبلی و به ویژه با توجه به اینکه هر یک از‏‎ ‎‏اینها، در واقع تکامل انسان را از یک بُعد دیده و سایر ابعاد را مغفول عنه قرار داده اند،‏‎ ‎‏تلاش بر آن دارد که نظریه ای ارائه دهد که در عین پوشاندن نارسایی های نظریات‏‎ ‎‏پیشین، نقاط قوت آنها را هم داشته باشد. ‏

‏‏نقد نظریه های تکامل‏‏ ‏

‏‏الف. نقد نظریه تکامل عملی‏‏ ‏

‏‏نظریه تکامل عملی با واقعیت و حقیقت انسان سازگار نیست، چرا که بخشی مهم از‏‎ ‎‏وجود انسان، یعنی بُعد غیر مادی آن را نادیده گرفته است. علاوه بر این، و بر فرض‏‎ ‎‏نادیده گرفتن این نقص، تنها به تکامل جسمی و مادی که بُعدی از وجود انسان است‏‎ ‎‏پرداخته و در واقع نوعی جزئی نگری است. ‏

‏‏ب. نقد تکامل عقلی‏‏ ‏

‏‏در خصوص نظریۀ تکامل عقلی یا فلسفی که از طرف فلاسفه مطرح شده هم از‏‎ ‎‏مجموع سخنان فلاسفه می توان چنین نتیجه گرفت که دیدگاه آنها ناقص بوده و ناظر به‏‎ ‎‏همه کمالات انسانی نیست بلکه تنها برخی از کمالات انسانی را مورد توجه قرار‏‎ ‎‏می دهد، زیرا همان گونه که قبلاً بیان شد انسان دارای سه بُعد تمایلات قلبی، تفکرات‏‎ ‎
‏‎

‎‏عقلی و رفتارهای عملی است و کمال واقعی انسان منوط به رشد هماهنگ این سه بُعد‏‎ ‎‏وجودی او با یکدیگر است. لذا تغییراتی که تنها در یک بُعد از وجود انسان، مثلاً عقلی‏‎ ‎‏یا قلبی، صورت می گیرد اگر چه ممکن است بخشی از کمال را برای انسان به ارمغان‏‎ ‎‏آورد اما قطعاً زمینه ساز تحقق همه مراتب کمال نیست و نمی تواند کمالی جامع و‏‎ ‎‏فراگیر را نتیجه بدهد. ‏

‏‏انسان کامل فلاسفه، انسان ناقص است، نه انسان کامل، یعنی تنها قسمتی از کمال را‏‎ ‎‏دارد، زیرا فلاسفه برای عقل اصالت قائل شده و همه کمالات انسان را در کمال عقلی‏‎ ‎‏او جست وجو کرده و سایر جنبه های کمال را نادیده گرفته اند. ‏

‏‏ج. نقد تکامل قلبی‏‏ ‏

‏‏همین طور در ارتباط با نظریۀ تکامل قلبی یا عرفانی هم توجه به این نکته ضروری‏‎ ‎‏است که مکتب عرفان هم مانند فلسفه تنها یک بعد از وجود انسان، یعنی قلب و روح‏‎ ‎‏او را مورد توجه قرار داده و دو بُعد مهم دیگر، یعنی بُعد عقل و رفتاری انسان را به‏‎ ‎‏فراموشی سپرده است. به هر حال اگر حقیقت انسان از سه بُعد قلبی، عقلی و رفتاری؛‏‎ ‎‏تشکیل شده، باید تلاش کرد تا نقش هر سه بُعد را در تکامل لحاظ نمود و در قالب‏‎ ‎‏یک نظام، جایگاه هر یک از این عوامل را معین کرد. ‏

‏‏استاد شهید مطهری در نقد نظریۀ عرفا دربارۀ انسان کامل به بیان برخی آثار و لوازم‏‎ ‎‏منفی این دیدگاه پرداخته و ضرورت نگاه جامع تر به مسئلۀ تکامل را یادآور شده اند. ‏

‏‏از نگاه استاد، تک بُعدی نگری عرفا سبب شده تا آنها از نقش عقل و فعالیت های‏‎ ‎‏عقلی و عملی در تکامل انسان غافل شوند، بلکه برخی از آنها به تحقیر عقل پرداخته و‏‎ ‎‏گاه تا حد بی اعتبار دانستن عقل پیش رفته اند. در حالی که اگر قلب و شور و عشق‏‎ ‎‏باطنی در تکامل انسان مؤثر است، عقل و تفکر و سنجش و محاسبه نیز به نوبۀ خود‏‎ ‎‏برای موفقیت انسان لازم است و لهذا تهذیب و تزکیه نفس هرگز نمی تواند بهانه ای‏‎ ‎‏برای ترک تحصیل و تحقیق و مطالعه و دانش اندوزی به شمار آید. بلکه عشق ورزیدن،‏‎ ‎
‏‎

‎‏تفکر کردن و رفتارهای عینی و عملی صحیح، هر سه در کنار یکدیگر زمینه ساز رشد و‏‎ ‎‏تکامل انسان است. ‏

‏‏تئوری قرب و بُعد و تکامل‏‎[24]‎

‏‏یکی از مبانی نظریۀ تکامل ولایی، تئوری قرب و بعد است. مبتنی بر این تئوری‏‎ ‎‏آنچه که در تکامل انسان نقش اصلی را ایفا می کند. «تولی و تبری» است. انسان‏‎ ‎‏موجودی است مختار که نسبت به جهت گیری کلی خود، لزوماً باید موضع گیری نماید.‏‎ ‎‏انسان دو مسیر و دو محور در پیش دارد و به ناچار باید در یکی از آن دو مسیر قرار‏‎ ‎‏بگیرد و قرار می گیرد. یکی حق و دیگری باطل. انسان نمی تواند بی تولی و بی تبری‏‎ ‎‏باشد؛ انسان در هر حال یا تولی و ولایت حق را می پذیرد و از باطل برائت می جوید و‏‎ ‎‏یا بر عکس. انسان یا خدا را می پرستد و یا خود را. انسان یا عبودیت دارد و یا انانیت،‏‎ ‎‏یا اهل فجور است و یا اهل تقوا. ‏

‏‏مبتنی بر جهان بینی الهی از یک طرف انسان موجودی است مختار و مسئول که باید‏‎ ‎‏جواب گوی افعال خود باشد و از این طریق می تواند زمینۀ تصرف و تأثیرگذاری در‏‎ ‎‏عوالم سه گانه حیات انسان و حیات اجتماعی را فراهم سازد و بتواند مبتنی بر‏‎ ‎‏جهت گیری های خود، از طریق عالم معقول عالم مثال را متأثر سازد و از طریق عالم‏‎ ‎‏مثال به تعریف در عالم محسوس نائل آید و به همین ترتیب ابعاد وجودی و نظام رفتار‏‎ ‎‏خود را متناسب با اختیار اولیه متأثر سازد. و از طرف دیگر انسان متأثر از مشیت الهی و‏‎ ‎‏قوانین و سنن حاکم بر تاریخ بشری است که تحت ارادۀ حضرت باری تعالی است و‏‎ ‎‏هیچ موجودی را یارای گریز و فرار از آن نیست. ‏

‏‏جمع این دو نگرش در جهان بینی الهی را می توان در قالب تئوری «قرب و بعد»‏‎ ‎‏مطرح نمود که براساس آن انسان مختار و فعال به میزانی که به ذات احدیت معرفت و‏‎ ‎‏آگاهی بالاتری را کسب کند و به مقام والای عبودیت و بندگی خداوند نائل آید، به‏‎ ‎‏همان میزان بر عوالم سه گانۀ درونی خویش تسلط یافته و محیط بیرونی خویش و‏‎ ‎
‏‎

‎‏جامعه و تاریخ را هم می تواند تحت تأثیر افعال ارادی خود قرار دهد و بر عکس به هر‏‎ ‎‏میزان که در عالم مکدر و ظلمانی به دور از کمال حق ره بپیماید، این ظلمت، افعال وی‏‎ ‎‏را در درون و بیرون، متشتت ساخته و دوام تاریخی از وی سلب می شود.‏

‏‏نحوۀ تأثیرگذاری انسان بر اساس تئوری قرب و بعد در نمودار زیر ترسیم شده‏‎ ‎‏است:‏

‏‎انسان‎

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎‏تبیین تکامل ولایی‏

‏‏الف. عبودیت‏

‏‏محور نظریۀ تکامل ولایی، «عبودیت» است:‏

‏‏وقتی گفته می شود هدف از آفرینش انسان عبادت است، بعضی گمان می برند که‏‎ ‎‏منظور از آن صرفاً انجام اعمال و مناسکی است که به نام دعا تحقق می پذیرد مانند‏‎ ‎‏نماز، روزه و اذکار گوناگون. اما آیا حقیقت عبادت و پرستش همین است؟ مسلماً نه،‏‎ ‎‏چه آنکه دعا و نیایش جزیی از عبادت به شمار می روند. طبق جهان بینی قرآن هر‏‎ ‎‏حرکت و عمل مثبتی که از انسان صورت می گیرد به شرط آن که به انگیزه قرب ربوبی‏‎ ‎‏و براساس ارزش ها و تکالیف الهی باشد، عبادت است. خلاصه هدف آن است که همه‏‎ ‎‏کارها و اعمال و رفتار انسان، الهی شود؛ یعنی انسان به مرحله ای برسد که حتی‏‎ ‎‏خوردن، خوابیدن و زنده ماندن و مردنش همه و همه برای خدا باشد.‏‎[25]‎‏ ‏

‏‏ب. انانیت‏

‏‏خودپرستی به معنای پیروی از میل و خواهش های نفسانی و بی اعتنایی به حق و‏‎ ‎‏حقیقت است. یک فرد خودپرست همواره به دنبال هوا و هوس های خویش است و‏‎ ‎‏تنها به آمال و آرزوهای خود فکر می کند. از این رو با هر امری که با میل و طبعش‏‎ ‎‏سازگار نباشد مخالفت می کند و از هرچه که به سختی و تلخی آمیخته باشد پرهیز‏‎ ‎‏می نماید. برای افراد خودپرست هیچ چیز دشوارتر از عبادت پروردگار و سجده در‏‎ ‎‏پیشگاه خداوند متعال نیست، زیرا این کار، نوعی مخالفت با هوای نفس و کوچک‏‎ ‎‏ شمردن آن است.‏

‏‏در مرام خودپرستی، هوای نفس انسان جایگزین پروردگار و محور و مدار عالم‏‎ ‎‏می شود. لذا همه چیز با هوای نفس محک می خورد و تمامی امور با میل و‏‎ ‎‏خواهش های نفسانی سنجیده می شود.‏

‏
‏‎

‎‏خودخواهی دارای درجات و مراتب مختلفی است که بالاترین مرتبه اش خودپرستی‏‎ ‎‏است. اگر با این صفت زشت مبارزه نشود به تدریج شدت می یابد و به حدی می رسد‏‎ ‎‏که نفس اماره را معبود قرار می دهد و به پرستش او مشغول می شود. خداوند متعال‏‎ ‎‏درباره چنین فردی می فرماید: ‏‏أَرَأَیتَ مَنْ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ‏‏؛‏‎[26]‎‏ ‏‏آیا ندیدی کسی که هوای‏‎ ‎‏ نفس خویش را خدای خود قرار داده است. پس می توان نتیجه گرفت که خودپرستی‏‎ ‎‏ام الفساد و ریشه همه رذایل است.‏‎[27]‎

‏‏ابزار کمال‏

‏‏ابزار کمال چیست و انسان بر چه پایه و اصلی می تواند به کمال برسد؟ در این باره،‏‎ ‎‏بسته به دیدگاه های مختلف در مورد تکامل انسان و پیش فرضی که راجع به حقیقت‏‎ ‎‏انسان دارند، ابزارهای مختلفی برای کمال او مطرح می گردد.‏

‏‏ابزار کمال در نظریۀ تکامل عقلی‏

‏‏از آنجا که از دیدگاه فلاسفه، ذات و جوهر انسان همان عقلش است و به عبارتی از‏‎ ‎‏میان ابعاد وجودی او اصالت با عقل است و غیر از عقل هر چه هست، خارج از ذات و‏‎ ‎‏در حکم وسیله و زمینه و اغراض است و در واقع «من» حقیقی انسان به قوۀ تفکر و‏‎ ‎‏استدلال او برمی گردد، قطعاً کمال او هم منوط به کمال عقل اوست. بر همین اساس‏‎ ‎‏است که فلاسفه ابزار کمال انسان را روی آوردن به برهان و منطق دانسته و همگان را‏‎ ‎‏به تفکر و تعقل دعوت می کنند. از نظر آنها، اگر انسان بخواهد به مقام انسان کامل‏‎ ‎‏برسد باید با پای منطق و با ابزار استدلال و قیاس و صغرا و کبرا چیدن و فکر کردن‏‎ ‎‏قدم در این راه نهد. در این صورت پایان راه آن است که انسان تبدیل به جهانی از‏‎ ‎‏اندیشه و فکر می شود‏‎[28]‎‏.‏

‏‏ابزار کمال در نظریۀ تکامل قلبی‏

‏‏از دیدگاه عرفا، «من» انسان را عقل و فکر او نمی سازد بلکه عقل و فکر یک ابزارند‏‎ ‎‏و «من» حقیقی هر کسی آن چیزی است که از او به دل تعبیر می شود. مقصود از دل هم‏‎ ‎
‏‎

‎‏یعنی مرکز احساسات و خواست ها. عارف برای احساس و برای عشق، که قوی ترین‏‎ ‎‏احساس ها در انسان است، ارزش و اهمیـت زیادی قائل است. عشق عارف عشق الهی‏‎ ‎‏است و معشوق او خداست و دل یعنی همان مرکز عشق الهی.‏

‏‏در این صورت طبیعی است که کمال انسان در گرو تکامل بُعد ذاتی او، یعنی دل و‏‎ ‎‏قرار دادن او در مسیر رشد و ترقی می باشد. به همین دلیل است که عارفان برای ایجاد‏‎ ‎‏تحول در انسان، او را به مراقبت از دل و اصلاح و تهذیب نفس فرا می خوانند. به‏‎ ‎‏اعتقاد عرفا، راه رسیدن به کمال علم و سواد و صغرا و کبرا و مقدمه و نتیجه و استدلال‏‎ ‎‏نیست، بلکه توجه به دل است. ‏

‏‏ابزار کمال در نظریۀ تکامل عملی‏

‏‏در نظریۀ تکامل عملی که گاهی تکامل مادی، جسمی و حسی هم تعبیر می شود،‏‎ ‎‏بُعد جسمی و حسی انسان اصیل شمرده می شود و جزء ابعاد ذاتی تلقی می گردد و‏‎ ‎‏سایر ابعاد، وجودی زمینه ای و ابزاری و یا تبعی دارند. آنچه که اساس شکل گیری افکار‏‎ ‎‏و روحیات انسان می شود به حواس انسان و به تبع آن به تجربه و رفتارهای ظاهری و‏‎ ‎‏قابل مشاهده برمی گردد که در مراتب بعدی منجر به چهره های پیچیده تری گردیده و‏‎ ‎‏سایر ابعاد وجودی انسان را می سازد.‏

‏‏ابزار کمال در نظریۀ تکامل ولایی‏

‏‏بر اساس نظریۀ تکامل ولایی، ابزار کمال «تولی و تبری» است. «تولی به ولایت‏‎ ‎‏الهی» و «تبری از ولایت غیرالهی».‏

‏‏«تولی» در لغت به معنای دوستی همراه با تبعیت است، البته تبعیتی که آگاهانه و‏‎ ‎‏عاشقانه باشد و هدف مشخصی را دنبال نماید. ‏

‏‏تولی (یا تولا) از جمله کلید واژه های اندیشه دینی، به ویژه در مذهب امامیه است.‏‎ ‎‏منظور از «تولی» نوعی ارتباط عاطفی است که در یک زمینه فکری مشترک میان افراد‏‎ ‎‏برقرار می گردد. البته طرفین این ارتباط هم سطح نیستند. بلکه یکی در موضع ولایت،‏‎ ‎
‏‎

‎‏رهبری و سرپرستی و دیگری در موضع پذیرش، تبعیت و رهبری شدن است. در ضمن‏‎ ‎‏عاطفه از شناخت جدا نیست، بلکه هم در تکوین شناخت مؤثر است و هم در پیدایش‏‎ ‎‏خود از شناخت تأثیر می پذیرد. بر این اساس منظور از تولی، معنای وسیعی است که بر‏‎ ‎‏سر سپردگی مبتنی است. به عبارت دیگر تولی نوعی دل سپردگی مبتنی بر سرسپردگی‏‎ ‎‏است که نه تنها وجه سیاسی و عاطفی را شامل می شود، بلکه تمام وجوه اندیشه و عمل‏‎ ‎‏انسان را تحت تأثیر قرار می دهد. ‏

‏‏کاربرد تولی و ریشه های آن در متون اسلامی نشان می دهد که این واژه به خودی‏‎ ‎‏خود دارای بار ارزشی نیست و در هر دو مورد تولای حق و تولای باطل به کار رفته‏‎ ‎‏است. ‏

‏‏بنابراین تولی به ولایت الهی، به معنای تسلیم شدن در برابر اراده الهی و چنگ زدن‏‎ ‎‏به ریسمان محبت اوست. این محبت و دل سپردگی و سرسپردگی، اصل و اساس‏‎ ‎‏تکامل انسان است و بر پایه آن دست یافتن به همه مراتب کمال امکان پذیر می شود.‏

‏‏تولی به ولایت الهی هنگامی به نحو کامل تحقق می یابد که با تبری و بیزاری از‏‎ ‎‏ولایت طاغوت همراه باشد. زیرا ولایت الهی در ولایت طاغوت، همواره در نقطه مقابل‏‎ ‎‏و متضاد یکدیگرند و خروج از ولایت طاغوت، مقدمه ورود به ولایت الهی است. ‏

‏‏تکامل و انسان کامل‏‏ ‏

‏‏ضرورت وجود انسان کامل‏‏ ‏

‏‏انسان کامل، الگوی عینی و عملی کمال است. انسان پس از آگاهی از وجود انسان‏‎ ‎‏کامل است که شوق دست یافتن به کمال در جان او پدید می آید و اطمینان حاصل‏‎ ‎‏می کند که راه کمال پیمودنی است و آن اهداف والا، تحقق یافتنی است، چرا که انسان‏‎ ‎‏کامل همچون دیگر افراد بشر یک انسان است و روح، جسم، اراده، فطرت، میل، عشق‏‎ ‎‏و انواع نیازهای مادی و جسمانی دارد، اما در عین حال به بالاترین مقامات آسمانی‏‎ ‎‏دست یافته و آنچه را که در وهم و خیال دیگران نمی گنجد را دارا شده است. «اگر ما‏‎ ‎
‏‎

‎‏انسان کامل اسلام را نشناسیم قطعاً نمی توانیم یک مسلمان تمام و کامل باشیم و به تعبیر‏‎ ‎‏دیگر، یک انسان ولو کامل نسبی از نظر اسلام باشیم.‏‎[29]‎

‏‏بنابراین هدف از شناخت انسان کامل، حرکت به سوی او و الگو پذیری از‏‎ ‎‏شخصیت والای اوست. زیرا هر چه که ما به انسان کامل نزدیک تر شویم رشد و کمال‏‎ ‎‏بیشتری یافته و حقیقت انسانی را به نحو کامل تری دارا شده ایم. ‏

‏‏صاحب نظران در زمینه معرفی انسان کامل سخنان بسیاری گفته اند و هر یک به‏‎ ‎‏تناسب علم و معرفتی که از مقامات او کسب کرده اند گام هایی را برای زدودن پرده از‏‎ ‎‏چهره این شخصیت آسمانی برداشته اند. البته همۀ آنها در پایان اعتراف کرده اند که‏‎ ‎‏انسان کامل را آن گونه که هست، نشناخته اند و از هنر و توان لازم برای وصف این‏‎ ‎‏مقام والا برخوردار نبوده اند. ‏

‏‏انسان کامل در نظریات تکامل‏

‏‏الف. انسان کامل بر اساس نظریۀ تکامل قلبی‏‏ ‏

‏‏از دیدگاه عرفا انسان کامل کسی است که به حق رسیده و به لقاء الله پیوسته است؛‏‎ ‎‏به گونه ای که تنها او را می بیند و جز او نمی یابد. انسان کامل خود را محوری در حق‏‎ ‎‏می داند که به مقام قرب الهی رسیده و کثرات را در او منحل می بیند. همه چیز را جلوه‏‎ ‎‏حق تعالی و تجلی حضور او می بیند. از نظر عرفا گسترش و اشراف نورانی «من‏‎ ‎‏انسانی» بر جهان هستی و قرار گرفتن «من» در جاذب کمال مطلق که به لقاءالله منتهی‏‎ ‎‏می شود، شرط تکامل انسان است. این عرفان که مسیرش «حیات الهی معقول» و‏‎ ‎‏مقصدش، قرار گرفتن در جاذبۀ کمال مطلق به لقاء الله است به قرار گرفتن در شعاع‏‎ ‎‏جاذبیت او منتهی می گردد. عرفان الهی هیچ چیز حقیقی را از عالم هستی اعم از آنکه‏‎ ‎‏مربوط به انسان باشد یا غیر انسان، حذف نمی کند، بلکه همۀ عالم را با یک عامل ربانی‏‎ ‎‏درونی، صیقلی می نماید و شفاف می سازد و انعکاس نور و رحمت الهی را در تمامی‏‎ ‎‏ذرات و روابط اجزای این عالم نشان می دهد.‏

‏
‏‎

‎‏ب. انسان کامل بر اساس نظریۀ تکامل عملی‏

‏‏از دیدگاه تجربیون و طرفداران تکامل عملی، انسان کامل کسی است که همۀ‏‎ ‎‏نیازهای او به طور کامل ارضا گردد و قطعاً همۀ تلاش انسان ها به صورت فردی و‏‎ ‎‏جمعی فراهم کردن زمینه های جواب گویی به این نیازهاست. بر اساس دیدگاه مادی‏‎ ‎‏نیازهای انسان همگی جلوه ها و مراتب مختلف ماده هستند و ارضای آنها هم نتیجه ای‏‎ ‎‏متناسب با آن در پی دارد.‏

‏‏ج. انسان کامل بر اساس نظریۀ تکامل عقلی‏

‏‏از دیدگاه فلاسفه، ذات و جوهر انسان همان عقلش است و غیر از عقل هرچه‏‎ ‎‏هست خارج از ذات انسان بوده و حکم وسایل و ابزار را دارد. به همین دلیل انسان‏‎ ‎‏کامل کسی است که این بعد ذاتی در او به مرحلۀ کمال رسیده باشد. انسان کامل یعنی‏‎ ‎‏انسانی که از لحاظ عقلی و قدرت اندیشه و تفکر به بالاترین درجۀ ممکن رسیده باشد‏‎ ‎‏و بتواند حقیقت هستی را تجزیه و تحلیل نماید.‏

‏‏د. انسان کامل بر اساس نظریۀ تکامل ولایی‏

‏‏انسان کامل و فلسفۀ خلقت‏

‏‏طرفداران نظریۀ تکامل ولایی و به ویژه امام خمینی(ره) بر این اعتقادند که غایت‏‎ ‎‏جهان، «انسان کامل» است؛ یعنی اصولاً جهان خلق شده تا کارخانۀ انسان سازی باشد. بر‏‎ ‎‏این اساس سایر امور در حکم ابزار و زمینه، مقدمه و بهانۀ این هدف اصلی اند. به نظر‏‎ ‎‏امام خمینی(ره)، اگر در جهان خلقت امکان وجود و پرورش و تحقق انسان کامل‏‎ ‎‏نباشد، کل خلقت عبث بوده و مصحح نمی یابد و فاقد حکمت است و در یک چنین‏‎ ‎‏فرضی پوچ گرایی می تواند موضوعیت یابد. علاوه بر این سؤال هایی مانند اینکه: «چرا‏‎ ‎‏انسان و جهان خلق شده است؟ چرا زندگی به این نحو است؟ چرا انسان باید بمیرد؟‏‎ ‎‏چرا به دنیا آمده ایم؟...» بی جواب می ماند. تنها بر اساس نظریۀ انسان کامل و امکان‏‎ ‎‏تحقق نظری و عملی و مصداقی اوست که می توان جوابی منطقی برای سؤال های فوق‏‎ ‎
‏‎

‎‏و توجیه مسائل خلقت پیدا نمود. بنابراین هدف از خلقت جهان، خلقت انسان و هدف‏‎ ‎‏از خلقت انسان هم تحقق انسانیت کامل و به فعلیت رسیدن استعدادهای اوست. انسان‏‎ ‎‏کامل سبب ایجاد عالم و نیز بقای آن است. علت ایجاد و بقای عالم، وجود انسان کامل‏‎ ‎‏است.‏‎[30]‎

‏‏چون نظام هستی برای رسیدن به کمال خلق شده است و این هدف، نه تنها برای‏‎ ‎‏کل نظام که برای تک تک اجزاء و ذرات عالم هستی مطرح است، شایسته است محور‏‎ ‎‏مناسبی برای تحقق این امر انتخاب شود که رهبری حرکت این کاروان بزرگ به سمت‏‎ ‎‏هدف را بر عهده گیرد و مظهر اراده ربوبی مبنی بر هدایت کل مخلوقات شود. لذا‏‎ ‎‏انسان کامل، نه فقط حجت الهی بر انسان ها، بلکه امام و پیشوای همه اجزاء و ذرات‏‎ ‎‏جهان هستی بوده و عالم در سایه وجود او نظم و نظام یافته و حرکت منسجم خود به‏‎ ‎‏سوی کمال را دنبال می کند. این جایگاه ویژه سبب شده تا در روایات تأکید شود که‏‎ ‎‏اگر انسان کامل وجود نداشته باشد زمین و زمان بر هم خواهد خورد. چنان که امام‏‎ ‎‏علی(ع) می فرمایند:‏

‏‏«‏‏لو بقیت الأرض بغیر امام لساخت‏‏»؛‏‎[31]‎‏ اگر زمین از پیشوای آسمانی خالی شود اهل‏‎ ‎‏خود را فرو می برد.‏

‏‏مقام انسان کامل‏

‏‏انسان کامل شخصیتی است که به همه کمالات انسانی دست یافته و قله های بلند‏‎ ‎‏رشد و تعالی را با گام های استوار خویش فتح کرده است. هر استعداد و ظرفیتی که‏‎ ‎‏خداوند به بندگان خود عطا کرده و در وجود انسان کامل به نحو تام و تمام شکوفا‏‎ ‎‏شده و هر فضیلت و کرامتی که برای بشر تصور شود برترین و بالاترین درجه آن‏‎ ‎‏نصیب انسان کامل شده است. اگر از اخلاق، سخن به میان آید انسان کامل صاحب‏‎ ‎‏خلق عظیم است و خوش خلقی و مهربانی او حتی بدترین دشمنان را به شگفت آورده‏‎ ‎‏است. اگر صحبت از علم و دانش شود انسان کامل چشمه جوشان علم و حکمت‏‎ ‎‏است.‏

‏
‏‎

‎‏در همت و قدرت انسان کامل همین بس که بار سنگین سرپرستی بشر، بلکه‏‎ ‎‏مسئولیت خطیر هدایت کل جهان، بر دوش های استوار او نهاده شده است و در عظمت‏‎ ‎‏و قداست انسان کامل همین بس که هر خیر و خوبی و زیبایی که در هر کجا یافت‏‎ ‎‏شود جلوه ای از شعاع نور اوست و هر شر و بدی و زشتی که در هر کجا پدید آید‏‎ ‎‏نشانه ای از دوری و بی کرامتی و بی حرمتی به اوست به اعتقاد امام (ره) انسان کامل‏‎ ‎‏«عبدالله» است، «عندالله» است و «ولی الله» است؛ یعنی اولاً: بندۀ خداست، ثانیاً: نزد‏‎ ‎‏خداست، یعنی مقام او مقام قرب الهی است و ولایت الهی دارد و به همین دلیل یعنی‏‎ ‎‏از آن باب که عبدالله و بندۀ خداست، سبب ایجاد و بقای عالم است.‏‎[32]‎

‏‏ایشان دربارۀ مقام انسان کامل می فرمایند: ‏

‏‏بدان که انسان کامل، مثال اعلای خدا و آیت کبرای او و کتاب مستبین حق و نبأ‏‎ ‎‏عظیم بوده و بر صورت حق آفریده شده است و با دو دست قدرت او وجود یافته‏‎ ‎‏و خلیفه خداوند بر مخلوقاتش و کلید باب معرفت حق می باشد و هر که او را‏‎ ‎‏بشناسد خدا را شناخته است. او با هر صفتی از صفات و با هر تجلی از تجلیاتش‏‎ ‎‏آیتی از آیات خداوند است و از زمره نمونه های بلند مرتبه و گرانقدر برای شناخت‏‎ ‎‏خالق می باشد.‏‎[33]‎

‏‏مصداق انسان کامل‏

‏‏انسان کامل در هر زمان یک مصداق بیشتر ندارد و آن همان شخصیتی است که‏‎ ‎‏واسطه بین خالق و مخلوق و حجت خداوند بر روی زمین است. این شخصیت والا‏‎ ‎‏مقام کسی جز معصوم(ع) و امام و پیشوای همه مردم نیست. البته هر گاه از انسان کامل‏‎ ‎‏به نحو مطلق سخن به میان می آید، منظور پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد(ص)‏‎ ‎‏است که برترین آفریدگان خداوند و الگوی همه انسان ها، از ابتدا تا انتهای تاریخ است.‏

‏‏اسم اعظم به حسب حقیقت عینی، همان انسان کامل است که خلیفۀ خداوند در‏‎ ‎‏تمام عوالم می باشد و او حقیقت محمدیه ـ صلّی الله علیه و آله ـ است که با عین‏‎ ‎‏ثابت خود با اسم اعظم در مقام الوهیت متحد است و دیگر اعیان ثابته، بلکه اسمای‏‎ ‎‏الهی از تجلیات این حقیقتند.‏

‏
‏‎

‎‏... پس حقیقت محمدیه همان است که در جمیع عوالم، از عقل گرفته تا هیولا،‏‎ ‎‏تجلی یافته و عالم به منزله ظهور و تجلی آن می باشد ... و این پیکره و جسم‏‎ ‎‏شریف که به محمد بن عبدالله ـ صلّی الله علیه و آله ـ نام بردار است، از عالم علم‏‎ ‎‏الهی برای رهانیدن اسیران زندان طبیعت به عالم ملک نازل شده و در بردارنده و‏‎ ‎‏خلاصه آن حقیقت کلیه است.‏‎[34]‎

‏‏اما مفهوم انسان کامل علاوه بر پیامبراکرم(ص) اهل بیت او را نیز شامل می شود؛‏‎ ‎‏یعنی هر یک از ائمه معصومین (ع) به نوبه خود انسان کامل هستند و در زمان خود،‏‎ ‎‏پیشوای همه انسان ها و حجت خداوند بر مردم به شمار می آیند. لذا انسان کامل در این‏‎ ‎‏زمان حضرت ولی عصر حجت بن الحسن (عج) می باشد.‏

‏‏لوازم عملی اعتقاد به انسان کامل‏

‏‏نتیجۀ عملی اعتقاد به انسان کامل از دیدگاه امام خمینی(ره)، و هدف اصلی تحقق‏‎ ‎‏هر چه بیشتر انسانیت کامل (همان عبودیت خدا و ولایت الهی) آن است که معتقد به‏‎ ‎‏آن، لزوماً باید همه چیز را مقدمه، ابزار و وسیلۀ حصول به آن بداند. مبتنی بر این پیش‏‎ ‎‏فرض، نگاه به جهان، نگاه به جامعه، نگاه به ابعاد مختلف اجتماعی، سیاسی، فرهنگی،‏‎ ‎‏اقتصاد، حکومت، تکنولوژی و غیره، نگاهی است خاص که از آن اصل موضوع رنگ‏‎ ‎‏می پذیرد و به آنها جهت می دهد؛ یعنی همگی اینها در پرتو آن هدف اصلی تعریف و‏‎ ‎‏تبیین می شوند. بر مبنای این تفکر هم باید به سراغ علم و تکنولوژی و تولید رفت؛ اما‏‎ ‎‏اینها هیچ گاه خود آن گونه که در دیدگاه های مادی و سکولار مطرح است، هدف نیستند،‏‎ ‎‏بلکه ابزار و وسیله اند برای اینکه انسان کامل تحقق عینی بیابد و از این طریق جامعه‏‎ ‎‏کامل هم موضوعیت می یابد. در جامعۀ کامل همه چیز در خدمت کمال انسان و‏‎ ‎‏انسانیت و بندگی خداست.‏

‏‏در تفکر امام(ره)، انسانیت فدای پیشرفت مادی ـ حتی فدای امنیت ـ هم نمی شود.‏‎ ‎‏اگر در جایی انسانیت در خطر بود، امنیت را باید زیر پا گذاشت، امنیت وقتی ارزش‏‎ ‎‏دارد که در خدمت انسانیت باشد. ثروت و قدرت و علم و آزادی و دموکراسی و غیره‏‎ ‎
‏‎

‎‏همه وسیله اند و نه هدف. این تفکر در سیرۀ عملی حضرت امام(ره) هم مشاهده شد؛‏‎ ‎‏یعنی آنجا که انسانیت به خطر افتاده، از هیچ چیز نهراسیده و به دفاع برخاسته اند.‏‎ ‎‏براساس پذیرش این نظریه راجع به انسان و انسان کامل، هرگز نمی توان با نیروهای‏‎ ‎‏استکباری سازش نمود و نسبت به سرنوشت انسان ها بی تفاوت بود، بلکه روش مبتنی‏‎ ‎‏بر آن جهاد تا پیروزی یا شهادت است، آن هم برای انسان سازی و نه برای تسلط بر‏‎ ‎‏انسان ها و دنیاداری.‏

‏‏فرآیند تکامل انسان‏

‏‏بحث فرایند یا مراحل تکامل، بحث نسبتاًٌ دقیق و پیچیده ای است که محور اصلی‏‎ ‎‏آن، سیر تکامل انسان و منازل و مراحلی است که هر فرد برای رسیدن به کمال باید طی‏‎ ‎‏کند. هر دیدگاهی راجع به تکامل انسان، ضمن تبیین نظری این امر، تلاش دارد تا از‏‎ ‎‏جنبۀ عملی هم، مراحل و مراتبی که منجر به تحقق انسان کامل می شود را فرا روی‏‎ ‎‏انسان قرار دهد.‏

‏‏فرایند تکامل بر اساس دیدگاه تکامل عقلی‏‏ ‏

‏‏از دیدگاه فلاسفه چون حقیقت انسان را عقل او تشکیل می دهد، تکامل انسان به‏‎ ‎‏کمال عقل نظری و عملی اوست و مراحل تکامل نیز شامل منازلی است که در این‏‎ ‎‏مسیر وجود دارد. چنان که بوعلی سینا می نویسد: ‏

‏‏سعادت حقیقی هنگامی برای انسان حاصل می شود که انسان به کمال قوه نظری و‏‎ ‎‏عملی نایل گردد. کسی که در قوای سه گانه شهویه، غضبیه و تدبیریه، حالت‏‎ ‎‏میانه روی را رعایت کند و در نتیجه فضایل عفت، شجاعت و حکمت را که جامع‏‎ ‎‏فضایل دیگرند دارا باشد به فضیلت عدالت که جامع این سه است آراسته می گردد‏‎ ‎‏و این کمال قوه عملی است و کمال قوه نظری نیز به آن است که صورت کامل و‏‎ ‎‏نظام معقول انسان مرتسم گردد و انسان به عالم عقلی مبدل شود.‏‎[35]‎

‏
‏‎

‎‏فرایند تکامل بر اساس دیدگاه تکامل قلبی‏‏ ‏

‏‏از دیدگاه بسیاری از عرفا منزل اول سیر و سلوک انسان، توبه یا یقظه (بیداری)‏‎[36]‎‎ ‎‏نام دارد؛ یعنی مسافر راه کمال، ابتدا باید به فکر توبه و تدارک گذشته های ناشایست‏‎ ‎‏خود باشد و گام نخست این مسیر را با اشک دیده و ندامت قلبی بردارد. ‏

‏‏مقامات عرفانی بر اساس بیان ابونصر سراج در کتاب ‏‏اللمع فی التصوف‏‏ هفت چیز‏‎ ‎‏است: توبه، ورع، زهد، فقر، صبر، توکل و رضا. البته برخی از عرفا «یقظه» را اولین‏‎ ‎‏مقام از مقامات عرفانی ذکر کرده اند که همان بیداری دل از خواب غفلت و آگاه‏‎ ‎‏شدن او به وظایف و تکالیف خود است. ‏

‏‏عارف بعد از طی این مراحل و ریاضت و مجاهده در این مسیرها، در هر مسیر به‏‎ ‎‏یک منزل می رسد این منازل را باید گام به گام و مرحله به مرحله، زیر نظر پیر‏‎ ‎‏مرشد و راهنمای طریقت، یکی پس از دیگری طی کرد تا به مقصد نهایی کمال‏‎ ‎‏مطلوب رسید. البته بدیهی است که شخص تا منزل اول را نپیماید نمی تواند وارد‏‎ ‎‏منزل دوم شود.‏‎[37]‎‏ ‏

‏‏گروه دیگری از عرفا مراحل سلوک انسان را به گونه ای دیگر طرح کرده و مراحل‏‎ ‎‏این راه را شامل چهار مرحله «تجلیه، تخلیه، تحلیه و فنا» دانسته اند: ‏

‏‏کمال از نظر بزرگان اهل معرفت عبارت از آن است که سالک و مسافر با هدایت‏‎ ‎‏شخصی کامل از راه تصفیه، تجلیه و شهود، از مراتبی عبور کرده و از حد‏‎ ‎‏محسوس و معقول گذشته انواری از تجلیات اسمایی نصیب او شود. همچنین در‏‎ ‎‏پرتو نور تجلی ذات احدی محو و فانی، به بقای احدیت و به جمیع اسماء و‏‎ ‎‏صفات الهی متحقق شود پس از آن که سالک مسافت طولانی را طی کرد و فاصله‏‎ ‎‏میان بنده و حق سبحانه را از راه تصفیه، تجلیه، نفس خواطر و خلع لباس صفات‏‎ ‎‏بشری پیمود، اخلاق و اعمال خود را تعدیل کرد، به مبدأ هستی نزدیک شد و به‏‎ ‎‏اصل و حقیقت بار یافت، سیر الی الله و فی الله او، تمام و از خود محو و فانی شد‏‎ ‎‏و به بقای احدی نایل آمد لایق مقام خلافت الهی می شود.‏‎[38]‎‏ ‏

‏
‏‎

‎‏فرایند تکامل بر اساس دیدگاه تکامل ولایی‏

‏‏بر پایه این اندیشه که مبنای کمال، تولی به ولایت الهی و تبری از ولایت شیطان‏‎ ‎‏است‏‏فَمَنْ یکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَیؤْمِنْ بِاللهِ فَقَدْ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَی‏‎[39]‎‏ مراحل کمال‏‎ ‎‏انسان به گونه دیگری غیر از آنچه که فلاسفه و عرفا گفته اند ترسیم می شود:‏

‏‏ در برنامۀ قرآن برای به کمال رسیدن انسان، تنها رسیدن به مرتبۀ عقل مستفاد و‏‎ ‎‏دانش محض نیست، آن گونه که فلاسفه می گویند یا تنها انسان مهذب و پاکیزه دل‏‎ ‎‏نیست آن گونه که عرفا می گویند اگر چه این دو را دارد. انسان قدرتمند یا ابرمرد‏‎ ‎‏نیچه هم نیست. اگر چه انسان کامل اسلام، در برابر دشمن هم قوی است. انسان‏‎ ‎‏مورد نظر روان شناسان هم نیست؛ یعنی انسانی که از آرامش روانی برخوردار باشد‏‎ ‎‏و معنایی برای زندگی بیابد، اگر چه اسلام معناجویی و معنایابی را نیز شرط کمال‏‎ ‎‏می داند. انسان بی«من» مدفون شده در مکتب مارکسیسم نیز نیست که فقط به‏‎ ‎‏جامعه بیندیشد، اگر چه انسان قرآن جامعه اندیش هم هست.‏‎[40]‎

‏‏البته این اندیشه نیز تفکر عقلی و تزکیه قلبی را لازم می داند، اما اولاً: عوامل تکامل‏‎ ‎‏را منحصر به این امور ندانسته و برای اعمال و رفتار انسان نیز نقش و جایگاهی ویژه‏‎ ‎‏قائل است و بهینه سازی رفتارها را هم ضروری می شمارد. ثانیاً: تأکید می کند که خود‏‎ ‎‏برنامه تهذیب و تفکر انسان نیز باید بر پایه تولی به ولایت الهی باشد و به تبع‏‎ ‎‏رهنمودهای دینی تنظیم گردد، زیرا هر نوع تفکر و تهذیبی انسان را به کمال نمی رساند‏‎ ‎‏بلکه تفکر مبتنی بر تولی است که سعادت آفرین است و تزکیه برای خدا و در راه‏‎ ‎‏خداست که کمال ساز است. لذا کسی که از نور ولایت بی بهره است حتی اگر سالیان‏‎ ‎‏طولانی به تفکر و تهذیب و چله نشینی بپردازد معنای کمال را درک نخواهد کرد، بلکه‏‎ ‎‏چه بسا که همین اعمال موجب سقوط و گمراهی بیشتر او شده و حجاب و ظلمت او‏‎ ‎‏را شدیدتر می نماید. به طور کلی اگر انسان خود را به قلعۀ امن ولایت معصومین‏‎ ‎‏نرساند و زمینه های پرتو افشانی خورشید وجود آنان بر سرزمین جانش را فراهم نسازد‏‎ ‎‏هرگز از مکر و حیله شیطان در امان نمانده و راه سعادت نخواهد برد. ‏

‏
‏‎

‎‏بی شک بهترین راه شناخت مراحل کمال، مراجعه به کتاب و سنت است، در این باره‏‎ ‎‏احادیث فراوان دیگری وجود دارد که مراتب ایمان را بیان کرده است و مراحل رشد و‏‎ ‎‏کمال انسان را تشریح می نماید. برای مثال امام صادق(ع) می فرمایند: ‏

‏‏ایمان مانند نردبانی است که ده پله دارد و مؤمنین پله پله بالا می روند. لذا کسی که‏‎ ‎‏در پله دوم است نباید به آن که در پله اول است بگوید: تو هیچ ایمانی نداری، تا‏‎ ‎‏برسد به دهمی (که نباید به نهمی این حرف را بزند) پس تو کسی را که از خودت‏‎ ‎‏پایین تر است از دایره ایمان خارج ندان تا آن که از تو بالاتر است تو را از این‏‎ ‎‏دایره خارج نداند و هرگاه کسی را دیدی که یک درجه پایین تر از توست با‏‎ ‎‏ملایمت او را به سوی خودت بکشان و چیزی را که طاقت ندارد بر او تحمیل‏‎ ‎‏نکن و زیر این فشار طاقت فرسا او را نشکن، زیرا هر کسی مؤمنی را خرد کند‏‎ ‎‏جبرانش بر او لازم است.‏‎[41]‎

‏‏در حدیث دیگر امام رضا (ع) به بیان درجات اسلام، ایمان، تقوا و یقین پرداخته و‏‎ ‎‏می فرمایند: ‏

‏‏همانا دین فقط اسلام است و ایمان یک درجه بالاتر از آن است و تقوا یک درجه‏‎ ‎‏بالاتر از ایمان است و یقین یک درجه بالاتر از تقواست و میان مردم چیزی کمتر‏‎ ‎‏از یقین تقسیم نشده است و یقین عبارت از توکل بر خدا، تسلیم بودن، راضی‏‎ ‎‏شدن به قضای خدا و واگذاشتن کارها به خداست‏‏.‏‎[42]‎

‏‏در حدیثی دیگر آمده است: «خداوند عزوجل ایمان را هفت قسمت کرد:‏‎ ‎‏نیکوکاری، راستی، یقین، رضا، وفاداری، علم، بردباری»‏‎[43]‎‏ و در سخنی دیگر فرموده اند:‏‎ ‎‏«شما به درجه صالحین نمی رسید مگر آنکه معرفت پیدا کنید و معرفت به دست‏‎ ‎‏نمی آورید مگر اینکه تصدیق کنید و نمی توانید تصدیق کنید مگر آنکه تسلیم شوید».‏‎[44]‎‎ ‎‏(یعنی تسلیم، تصدیق، معرفت و صلاح، مراتب رشد معنوی انسان هستند).‏

‏‏در این نگاه، مبنای کمال انسان عبودیت است و راه و رسم عبودیت و بندگی،‏‎ ‎‏پیروی از معصومین و تسلیم شدن در برابر ولایت آنان است؛ همان گونه که خود آنها‏‎ ‎‏فرموده اند: ‏

‏
‏‎

‎‏«‏‏بنا عبد الله، بنا عرف الله، لولانا ما عبد الله‏‏»؛‏‎[45]‎‏ خداوند به وسیله ما عبادت می شود و‏‎ ‎‏ به وسیله ما شناخته می شود، اگر ما نبودیم هیچ گاه خداوند عبادت نمی شد.‏

‏‏اگر انسان با انگیزه عبودیت در مسیر تولی به ولایت معصومین(ع) حرکت کند، پس‏‎ ‎‏از برداشتن هر گام خود را به آنها نزدیک تر می بیند و هستی خویش را بیشتر در ولایت‏‎ ‎‏آنها منحل می سازد، تا آنجا که پس از مدتی جز به سرور و فرح آنها شاد نمی شود و‏‎ ‎‏غیر از مصائب و مشکلات آنها حزن و اندوه دیگری ندارد، بلکه بالاتر از این به مقامی‏‎ ‎‏دست می یابد که جان خویش را نثار راه آنان می کند. همان گونه که قرآن کریم‏‎ ‎‏می فرمایند: ‏‏النَّبِیُّ أَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ‏‏ ‏‏؛‏‎[46]‎‏ ‏‏پیامبر خدا به مؤمنین از جان آنها‏‎ ‎‏سزاوار تر است. ‏

‏‏بر این اساس، مراحل کمال انسان به مراتب همدلی، هم فکری و همراهی او با‏‎ ‎‏معصومین(ع) باز می گردد و هر چه که انسان در این مسیر پیش رود وجود او نورانی تر‏‎ ‎‏می شود. در این میان یکی از کامل ترین برنامه های سلوک، تلاش برای درک ابتلائات و‏‎ ‎‏مصیبت های ائمه(ع)، به ویژه حضرت سیدالشهداء(ع) است که انسان را زودتر و‏‎ ‎‏آسان تر به مقصد می رساند.‏‎[47]‎‏ با این همه نباید فراموش کرد که پذیرش ولایت‏‎ ‎‏معصومین(ع) و اخلاص در پیروی از آنان، مقامی نیست که به آسانی به دست آید و هر‏‎ ‎‏کس بتواند بر بلندای آن گام بگذارد، چنان که خود آنها نیز قبلاً از دشوار بودن امر خبر‏‎ ‎‏داده اند: ‏

‏‏«‏‏إنّ أمرَنا صعب مستصعب لا یحتمله إلّا ملک مقرب أو نبی مرسل أو عبد امتحن الله‏‎ ‎‏قلبه للإیمان‏‏»؛‏‎[48]‎‏ همانا امر ولایت ما بسیار سخت و دشوار است و جز فرشتگان‏‎ ‎‏مقرب الهی، یا پیامبران آسمانی یا بندگان مؤمنی که خداوند قلب آنها را به ایمان‏‎ ‎‏امتحان کرده است، کسی را یارای پذیرش آن نیست.‏

‏
‏‎

‎‏پی نوشت ها:‏

‏‏ ‏