‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏مقدمه‏

‏‏پرداخت هشیارانه به قرآن مجید، منشأ تألیف کتاب‌های بسیاری در تفسیر و قرآن‌پژوهی ‏‎ ‎‏شده است. پیدایی و پایایی هر تألیفی، بسته به میزان هشیاری و گستره آگاهی‌های ‏‎ ‎‏مؤلف آن است و از این قاعده، تحقیقات قرآنی، مستثنا نیست. اما نوعی دیگر از ‏‎ ‎‏رویکرد به قرآن مشاهده می‌شود که از سنخ تألیف و تحقیق نیست، که می‌توان آن را ‏‎ ‎‏«پرداخت ناهشیارانه به قرآن» نامید، گونه‌هایی از اشارات، تلمیحات و به گوشه چشم ‏‎ ‎‏نگریستن‌های شاعرانِ ارزشی و معرفتی از این دست است. آن‌گاه که شاعری با دوبال ‏‎ ‎‏معرفت و ذوق، به پرواز در می‌آید، گاه خود را در فضاهایی می‌یابد که بر سردرِ آن‌ها، ‏‎ ‎‏آیتی از قرآن نوشته‌اند، و یا رنگ و بوی قرآن همه‌جا را آکنده است. حضرت امام ‏‎ ‎‏خمینی‏‏(رحمةالله) ‏‏هر دو پرداخت پیش‌گفته را در کارنامه سپید خود ثبت کرده است: هم در ‏‎ ‎‏شکافتن معانی آیات و سوره‌هایی از قرآن، هشیارانه سخن گفته است و هم «محرم ‏‎ ‎‏هوشِ» قرآن در عین مدهوشی بوده است:‏

‏‏محرم این هوش، جز بی‌هوش نیست ‏ ‏     مر زبان را مشتری جز گوش نیست‏‎[2]‎

‏‏مدهوشی امام راحل را در برابر جمال قرآن، بیش از همه می‌توان در میان ابیات ‏‎ ‎‏دل‌انگیز دیوان شعرش تماشا کرد. او در این تحفه روحانی که از نفخه رحمانی جان ‏‎ ‎‏گرفته است، از قیل‌ و قال مدرسه، که «جز حرف دلخراش، پس از آن همه خروش» ‏‎ ‎
‏‎

‎‏حاصلی نداشت،‏‎[3]‎‏ به میخانه عشق پناه می‌برد و پس از شکستن قلم و از هم دریدن ‏‎ ‎‏دفتر، به شرح جلوه والای دوست می‌نشیند. این نوشتار قدمی‌ است در این مسیر، که ‏‎ ‎‏تأثیر، جایگاه و پژواک‌های اصیل قرآنی را در دیوان آن مرشد طریق حق و شاعر ‏‎ ‎‏باریک‌بین و آگاه به الطاف معنوی و حقایق قرآنی یعنی حضرت امام خمینی‏‏(رحمةالله) ‏‏نمایان ‏‎ ‎‏سازد و جوش و خروش‌های وی را در دیوان اشعارش با صبغه قرآنی آشکار نماید. ‏

‏‏اقسام تجلیات قرآنی در شعر‏

‏‏تجلّیات قرآنی در شعر شاعران عبارتند از: تجلّی واژگانی، اقتباسی، تضمینی، تلمیحی، ‏‎ ‎‏تحلیلی، گزارشی و تأویلی.‏

‏‏1 ـ تجلّی واژگانی:‏‏ در این شیوه شاعر از پاره‌ای واژه‌ها و ترکیب‌های واژگانی ‏‎ ‎‏قرآنی وام می‌گیرد و بر شیوایی و فصاحت و بلاغت و بلندی معنای شعر خود ‏‎ ‎‏می‌افزاید، واژگانی را از قرآن می‌گیرد که ریشه قرآنی داشته باشند، حال مستقیم و یا ‏‎ ‎‏غیر مستقیم که می‌تواند از شعر شاعران دیگر گرفته باشد. تجلّی واژگانی، خود به دو ‏‎ ‎‏شیوه تجلّی واژگانی مستقیم و تجلّی واژگانی مترجم تقسیم می‌شود. در تجلّی واژگانی ‏‎ ‎‏مستقیم، واژه یا ترکیبی قرآنی با همان ترکیب و ساختار عربی خویش، بی‌هیچ دگرگونی ‏‎ ‎‏یا با ‌اندک تفاوتی در شعر راه می‌یابد. مانند:‏

‏‏در بیت فوق، ترکیب «جنة المأوی» ترکیبی است قرآنی و برگرفته از آیه شریفه ‏‎ ‎)‏وَلَقَدْ رَءَاهُ نَزْلَةً اُخْرَی * عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی * عِنْدَهَا جَنَّةُ الْمَأوَی‏‎[4]‎‏ در تجلّی واژگانی ‏‎ ‎‏مترجم، شاعر از گردانیده شده و یا پارسی شده ترکیب قرآنی استفاده نموده، از آن در ‏‎ ‎‏شعر خود بهره می‌گیرد، مثلاً:‏

‏
‏‎

‎‏آن شب قدری که گویند اهل خلوت امشب است‏

‏‏یا رب این تأثیر از سوی کدامین کوکب است؟‏

‏‏که در این بیت، واژه «شب قدر» در حقیقت پارسی شده واژه «لیلة القدر» است که در قرآن آمده است.‏

‏‏2. تجلّی اقتباسی:‏‏ در این شیوه، شاعر، عبارت قرآنی یا عبارت روایی و یا بیت ‏‎ ‎‏معروفی از دیگر شاعران در شعر خود می‌آورد، بدان سبب که معلوم باشد قصد اقتباس ‏‎ ‎‏است نه سرقت. مانند این بیت رضی‌الدین نیشابوری:‏

‏‏3. تجلّی تضمینی:‏‏ در این شیوه، شاعر، آیتی از قرآن و یا حدیثی یا مصراعی یا بیتی ‏‎ ‎‏از شعر در سروده خود می‌آورد مانند:‏

‏‏4. تجلّی تلمیحی:‏‏ در این شیوه، شاعر پارسی‌گوی، سخن خویش را بر پایه نکته‌ای ‏‎ ‎‏قرآنی یا روایی بنا می‌نهد، اما آن را به عمد با اشاره و نشانه‌ای همراه می‌سازد تا ‏‎ ‎‏خواننده اهل معرفت را به آنچه خود نظر داشته، رهنمون گرداند.‏‎[5]‎‏ مانند:‏

‏‏این بیت اشاره‌ای به روایت پیامبر اسلام‏‏(صلی الله علیه و آله و سلم)‏‏ دارد که آن حضرت فرمود: ‏‏«إنّ اُمّتی ‏‎ ‎‏ستفترق بعدی علی ثلاثة وسبعین فرقة، فرقة منها ناجیة واثنتان وسبعون فی النار».‏‎[6]‎

‏‏5. تجلّی تحلیلی:‏‏ در این شیوه، شاعر برای آذین‌بندی سخن خویش از آیه و یا ‏‎ ‎‏حدیثی بهره می‌جوید و به ناچار بیش ‌از ‌پیش ساختار آن را در هم می‌ریزد و طرحی ‏‎ ‎‏دیگر می‌اندازد که این شیوه بیش‌تر در اشعار مولوی به چشم می‌خورد، مانند:‏

‏
‏‎

‎‏که این بیت گزارشی است بس درهم ریخته از حدیث مشهور ‏‏«موتوا قبل أن تموتوا»‏‏.‏‎[7]‎

‏‏6. تجلّی گزارشی:‏‏ در این شیوه، شاعر، مضمون آیه یا حدیثی را به صورت ترجمه ‏‎ ‎‏و یا تفسیر به زبان پارسی بیان می‌کند، مانند: ‏

‏‏ که این بیت، ترجمه این حدیث علی‏‏(علیه السلام)‏‏ است: ‏‏«قیمة کلّ امرء ما یعلم».‏‎[8]‎

‏‏7. تجلّی تأویلی:‏‏ در این شیوه، شاعر یک آیه یا روایت را مدّ نظر داشته و به تأویل ‏‎ ‎‏و تفسیر آن می‌پردازد، مانند حدیثی که می‌فرماید: ‏‏«حبّ الوطن من الإیمان».‏‎[9]‎‏ در این ‏‎ ‎‏حدیث وطن را تأویل به وطن آن سویی و ملکوتی انسان کرده‌اند.‏‎[10]‎

‏‏تجلّیات معارف قرآنی در دیوان اشعار امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏

‏‏پس از بیان و توضیح انواع تجلّی قرآن در شعر، نگاهی نو و عمیق به دیوان شعر بزرگ ‏‎ ‎‏معمار انقلاب، حضرت امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ خواهیم نمود و پژواک‌های متجلّی قرآنی را در ‏‎ ‎‏اشعار ایشان ذکر می‌کنیم.‏

‏‏1. تجلی واژگانی‏

‏‏واژگانِ قرآنیِ موجود در دیوان حضرت امام‏‏(رحمةالله)‏‏ فراوان‌تر از آن است که استقرای آن‌ها ‏‎ ‎‏در این مقال بگنجد و مقدور باشد. اوصاف و صفات الهی، نام پیامبران، اوصاف بهشت ‏‎ ‎‏یا دوزخ و... از جمله این مفردات به شمار می‌آیند. در این نوشتار برای نمونه به دوازده ‏‎ ‎‏مورد از اثرپذیری‌های واژگانی بسنده می‌کنیم:‏

‏
‏‎

‎‏برگرفته شده از آیه شریفه: ‏)‏وَإِذْ أخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ ‏‎ ‎‏وَأشْهَدَهُمْ عَلَی أنْفُسِهِمْ ألَسْتُ بِرَبِّکُمْ قَالُواْ بَلَی‏‏.‏‎[12]‎

‏‏یک سو نوای بلبلان، یک سو گل و ریحان وبان‏

‏‏یک سو نسیم خوش وزان، یک سو روان ماء معین‏‎[13]‎

‏‏برگرفته شده از آیه شریفه: ‏)‏قُلْ أرَأیْتُمْ إِنْ أصْبَحَ مَاؤُکُمْ غَوْراً فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِمَاء ‏‎ ‎‏مَّعِین‏‏.‏‎[14]‎

‏‏در این بیت، آیه شریفه: ‏)‏لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ‏‎[16]‎‏ ‏‏به نحو واژگانی مترجم تجلّی نموده ‏‎ ‎‏است.‏

‏‏این بیت تجلّی واژگانی مستقیم است از آیه شریفه: ‏)‏فَکَانَ قَابَ قَوْسَیْنِ أوْ أدْنَی‏‏.‏‎[18]‎

‏‏برگرفته شده از ‏)‏وَرِضْوَانٌ مِّنَ اللهِ أکْبَرُ‏‎[20]‎‏ است.‏

‏
‏‎

‎‏برگرفته شده از ‏)‏وَالّذِینَ کَفَرُواْ أعْمَالُهُمْ کَسَرَابٍ بِقِیعَة یَحْسَبُهُ الظّمْئَانُ مَاءً‏‎[22]‎‏ است.‏

‏‏برگرفته شده از ‏)‏وَبُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِلْغَاوِینَ‏‏.‏‎[24]‎

‏‏برگرفته شده از ‏)‏وَاللهُ یَدْعُواْ إِلَی دَارِ السَّلامِ‏‏.‏‎[26]‎

‏‏امرش قضا، حکمش قدر، حبّش جنان، بغضش سقر‏

‏‏خاک رهش زیبد، اگر بر طرّه ساید حور عین‏‎[27]‎

‏‏برگرفته شده از ‏)‏کَذَلِکَ وَزَوَّجْنَاهُمْ بِحُورٍ عِینٍ‏‏.‏‎[28]‎

‏‏برگرفته از ‏)‏وَلَقَدْ رَءَاهُ نَزْلَةً اُخْرَی  * عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی‏‏.‏‎[30]‎

‏‏برگرفته از: ‏)‏اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَانْشَقَّ الْقَمَرُ‏‏.‏‎[32]‎

‏
‏‎

‎‏برگرفته شده از: ‏)‏قَالَ هَذا رَبِّی فَلَمَّا أفَلَ قَالَ لا اُحِبُّ الآفِلِینَ‏‏.‏‎[34]‎

‏
‏‎

مجموعه مقالات همایش اندیشه های قرآنی امام خمینی (س) ـ جلد 1مجموعه مقالاتصفحه 358

‎‏2. تجلّی اقتباسی‏

‏‏در دیوان حضرت امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ موارد بسیاری را می‌توان یافت که عین عبارتی قرآنی ‏‎ ‎‏با‌ اندکی تغییر در لابه‌لای اشعار اقتباس شده است. برای نمونه به مواردی از این نوع ‏‎ ‎‏اشاره می‌شود. ‏

‏‏به آیه ‏)‏وَعَلّمَ ءَادَمَ اْلأسْمَاءَ کُلّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَی الْمَلاَئِکَةِ‏‎[36]‎‏ اشاره رفته است.‏

‏‏تعبیر قرآنی «جنة المأوی» اقتباسی است از: ‏)‏عِنْدَهَا جَنّةُ الْمَأوَی‏‏.‏‎[38]‎

‏‏بیت حاضر اقتباسی است لفظاً و معناً از آیه ‏)‏إِنّا عَرَضْنَا اْلأمَانَةَ عَلَی السَّماواتِ ‏‎ ‎‏وَاْلأرْضِ وَالْجِبالِ فَأبَیْنَ أنْ یَحْمِلْنَهَا وَأشْفَقْنَ مِنْها وَحَمَلَهَا اْلإِنْسَانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُوماً جَهُولاً‏‏.‏‎[40]‎

‏‏به وضوح بیت مذکور، اقتباسی است از آیه 143 سوره اعراف و ماجرای بیهوشی ‏‎ ‎‏حضرت موسی در کوه طور را ذکر می‌نماید. ‏

‏‏مرشد از دعوت به سوی خویشتن بردار دست‏

‏‏لا الـهـت را شنـیـدستم ولـی الا چـه شـد‏‎[42]‎

‏
‏‎

‎‏این بیت تجلّی اقتباسی است از آیات شریفه‌ای همچون: ‏)‏اللهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ‏‏.‏‎[43]‎

‏‏این بیت تجلّی اقتباسی است از آیه شریفه: ‏)‏ثُمَّ دَنَا فَتَدَلّی‏‏.‏‎[45]‎

‏‏این بیت تجلّی اقتباسی است از آیه شریفه ‏)‏إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ‏‏.‏‎[47]‎

‏‏این بیت تجلّی است از آیه شریفه ‏)‏وَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ لأبِیهِ ءَازَرَ...‏‏.‏‎[49]‎

‏‏3. تجلّی تضمینی‏

‏‏در دیوان اشعار امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ بیش‌تر از نوع تضمینی به آیات قرآنی به کار رفته و ‏‎ ‎‏متجلّی گردیده است.‏

‏‏گـر تـو آدم زاده هستـی، علّـم الاسـمـا چه شد‏

‏‏قاب قوسینت کجا رفته است، أو أدنی چه شد؟‏‎[50]‎

‏‏در این بیت از آیه شریفه ‏)‏فَکَانَ قَابَ قَوْسَیْنِ أوْ أدْنَی‏‎[51]‎‏ ‏‏تضمین شده است.‏

‏‏این بیت تضمینی مناسب و الگویی از بیت حافظ است: ‏

‏
‏‎

‎

‏‏در این بیت اشاره صریح به روایت مشهور نبوی: ‏‏«الفقر فخری»‏‏ شده است.‏

‏‏4. تجلّی تلمیحی‏

‏‏در بسیاری از ابیات حضرت امام، بی‌آنکه صراحت یا ذکری مستقیم از آیه‌ای به میان ‏‎ ‎‏آید، به مضمون آن اشاره شده است، اینک نمونه‌هایی از این نوع تجلّی.‏

‏‏در این بیت آیه شریفه ‏)‏وَلله الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأیْنَمَا تُوَلّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللهِ إِنَّ اللهَ ‏‎ ‎‏وَاسِعٌ عَلِیمٌ‏‎[55]‎‏ تجلّی تلمیحی است.‏

‏‏در این بیت‌ها آیه شریفه ‏)‏تُسَبِّحُ لَهُ السَّموَاتُ السَّبْعُ وَالأرْضُ وَمَنْ فِیهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَیْء ‏‎ ‎‏إِلا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لَکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ إِنَّهُ کَانَ حَلِیماً غَفُوراً‏‎[58]‎‏ تجلّی تلمیحی است.‏

‏‏در این بیت، مضمون بازگشت ذرّه به خورشید و قطره به دریا، یادآور مضمون ‏‎ ‎‏قرآنی است که بسیاری دیگر از عرفا در چنین مواردی بدان استناد می‌ورزند: ‏)‏إِنّا للهِ ‏‎ ‎‏وَإِنّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ‏‎[60]‎‏ و نیز آیه ‏)‏وَتَقَطّعُواْ أمْرَهُمْ بَیْنَهُمْ کُلٌّ إِلَیْنَا رَاجِعُونَ‏‏.‏‎[61]‎

‏
‏‎

‎

‏‏در این بیت، به صراحت اثرپذیری تلمیحی ذهن و زبان امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ را از قرآن و ‏‎ ‎‏ماجرای روشن شدن چشم حضرت یعقوب از بوی پیراهن یوسف، درمی‌یابیم:‏

‏)‏اذْهَبُواْ بِقَمِیصِی هَذا فَألْقُوهُ عَلَی وَجْهِ أبِی یَأتِ بَصِیراً وَ أتُونِی بِأهْلِکُمْ أجْمَعِینَ * وَ ‏‎ ‎‏لَمَّا فَصَلَتِ الْعِیرُ قَالَ أبُوهُمْ إِنِّی لاََجِدُ رِیحَ یُوسُفَ لَوْ لاَ أنْ تُفَنِّدُونِ‏‏.‏‎[63]‎

‏‏آری اگر به کوی دوست راه یابیم و او را دوست بداریم، او نیز ما را در سایه ‏‎ ‎‏خویش جای خواهد داد. این همان بیان الهی است که: ‏)‏قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللهَ ‏‎ ‎‏فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللهُ وَیَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ‏‏.‏‎[65]‎

‏‏این بیت تجلّی تلمیحی است از آیه شریفه: ‏)‏یَوْمَ تُبْلَی السَّرَائِرُ‏‏.‏‎[67]‎

‏‏5. تجلّی تحلیلی‏

‏‏از این نوع نیز در دیوان حضرت امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ بسیار است که به ذکر نمونه‌هایی از آن ‏‎ ‎‏در این نوشتار بسنده می‌شود.‏

‏‏که در این بیت به شیوه حلّ (تحلیل)، برگرفته از آیه پنجم سوره قدر است: ‏)‏سَلاَمٌ ‏‎ ‎‏هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ‏‏.‏

‏
‏‎

‎

‏‏امام خمینی در این بیت، ضمن آنکه واژگان آیه را در بیت خود حلّ و درج کرده، ‏‎ ‎‏تحلیلی کامل از حادثه فروپاشی کوه را نشان می‌دهد.‏

‏‏6. تجلّی گزارشی (تفسیری)‏

‏‏این بیت را می‌توان تجلی گزارشی تفسیری از آیه نور دانست. ‏)‏اللهُ نُورُ السَّموَاتِ ‏‎ ‎‏وَاْلأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکَاةٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ...‏‏.‏‎[71]‎

‏‏این بیت تجلّی گزارشی از آیه ‏)‏وَاسْتَغْفِرْهُ إِنّهُ کَانَ تَوَّاباً‏‏.‏‎[73]‎

‏‏7. تجلّی تأویلی‏

‏‏این بیت تجلّی تأویلی است از آیه ‏)‏وَعَلّمَ ءَادَمَ الأسْمَاءَ کُلّهَا‏‎[75]‎‏ ‏‏که تأویل به زاده ‏‎ ‎‏اسماء شده است.‏

‏‏این ابیات تجلّی تأویلی است از آیات شریفه 115 سوره بقره و 35 سوره نور: ‏‎ ‎
‏‎

‎)‏فَأیْنَمَا تُوَلّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللهِ‏‏.‏

‏)‏اللهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَاْلأرْضِ‏‏؛‏‎[77]‎‏ زیرا نور موجب دیده شدن اجسام می‌باشد و نیز ‏‎ ‎‏با نور است که عکس همه اجسام در چشم ایجاد می‌شود. ‏

‏‏این بیت شاید تجلّی تأویلی از آیه شریفه: ‏)‏ألَیْسَ الصُّبْحُ بِقَرِیب‏‎[79]‎‏ باشد که از آن ‏‎ ‎‏تعبیر شده به صبح امیدواری، صبح پیروزی و صبحی که شب دیجور را زدود، و ‏‎ ‎‏صبحی که حضرت لوط و اهلش به جز همسر کافرش که همراه با قوم لوط شبانگاه به ‏‎ ‎‏هلاکت رسیدند، نجات یافتند.‏

‏‏نتیجه‏

‏‏خواننده اشعار امام خمینی‏‏(رحمةالله)‏‏ با انتخاب هر قالب شعری از دیوان اشعار آن پیر فرزانه در ‏‎ ‎‏می‌یابد که بینش عرفانی وی همراه با بصیرت و معنویت خاص، بی‌شک برخاسته از ‏‎ ‎‏مشرق آیات قرآنی و جوشیده از جویبار زلال قرآن کریم است. امام‏‏(رحمةالله)‏‏ از آن‌جا که خود ‏‎ ‎‏مفسر قرآن و مدرّس برهان بوده، ناخودآگاه جامه کلام خود را در خُم معارف و آیات ‏‎ ‎‏ربّانی قرآن فرو برده و به تمام آن رنگ الهی (صبغة الله) بخشیده است. از این رو آیات ‏‎ ‎‏آسمانی در تار و پود کلام او در نشسته و تفکیک آنها به راحتی میسر نیست. در دیوان ‏‎ ‎‏آن رهبر عالی‌قدر به شیوه‌های مختلف از معارف قرآنی و در قالب الفاظ و نمودهای ‏‎ ‎‏شعری بهره گرفته شده و به صور مختلفی چون واژگانی، اقتباسی، تضمینی، تلمیحی، ‏‎ ‎‏تحلیلی، گزارشی و تأویلی متجلی گردیده است.‏

‏‏با این وجود بر ماست که از اشعه‌های شاعرانه معنوی و کلید واژه‌های عرفانی وی ‏‎ ‎‏در اشعار و گفته‌ها و سروده‌هایش متمتع گردیم، تا پس از عبور از خودی خود و وادی ‏‎ ‎‏شرّ شیطانی به وادی ایمن الهی و نظاره بر جمال والای او برسیم، ان شاء الله.‏

‏‎

‎