چکیده
موضوع اخلاق کارگزاران و آسیب‌شناسی نظام اسلامی یکی از عناوین مطرح شده در بیانات امام راحل(رحمة الله) است. ایشان در فرصت‌ها و مجال‌های مختلف به این عنوان توجه کرده‌اند و آن را با ظرافت، دقت و تأکید خاصی مطرح نموده‌اند. در این نوشتار اخلاق کارگزاران، در پنج حوزۀ مختلف بررسی گردیده است:
1. حوزۀ معنوی؛
2. حوزۀ قانون‌مداری؛
3. حوزۀ اقتصادی؛
4. حوزۀ مدیریت؛
5. حوزۀ سیاسی.
در قسمت «آسیب‌شناسی نظام اسلامی از دیدگاه امام» عوامل را به دوگونه تقسیم کرده‌ایم:
1. عوامل بیرونی
2. عوامل درونی
در هرکدام، آسیب‌ها با استناد به کلام امام بر اساس مجموعۀ ارزشمند صحیفۀ امام، تجزیه و تحلیل شده است.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 177
اخلاق کارگزاران در نظام اسلامی از دیدگاه امام خمینی(رحمة الله)
1. حوزۀ معنوی
حضرت امام(رحمة الله) می‌فرماید:
ای دولت‌ها، ای بیچاره‌ها! فتح مملکت که چیزی نیست،... فتح قلوب مهم است.
وقتی حکومتی پایه قدرتش به دوش ملت نباشد و ملت با قلبش با آن موافق نباشد، هرچه قدرتمند باشد هم، نمی‌تواند پایداری کند.
حکومت صدر اسلام، حکومت بر قلوب بود و لهذا، با جمعیت‌های کم بر امپراتوری‌های بزرگ غلبه کردند.
در تمام این مطالب، حضرت امام به مسألۀ به دست آوردن قلب‌های آحاد ملت تأکید فراوان دارند؛ یعنی تأثیرگذاری دولت در راستای گرایش روحی ـ روانی ملت به آن، یکی از زمینه‌های مهم استحکام پایه‌های حکومت است و این امر هم موجب اطمینان جامعه به دولت و هم موجب استواری نظام خواهد شد.
حضرت امام با تأکید بر خودسازی و تهذیب نفس مسئولان و دولتمردان، به آن‌ها هشدار می‌دهند:
اگر آن کسی که در رأس حکومت است،... اگر خودش اصلاح نکند خودش را و اگر خودش تابع قوانین اسلام نباشد، قوانین اسلام را در مملکت وجود خودش اجرا نکند، این نمی‌تواند حکومت اسلامی باشد و حاکم اسلام باشد.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 178
تزکیه برای دولتمردان، برای سلاطین، برای رؤسای جمهور، برای دولت‌ها و برای سردمداران، بیشتر لازم است تا برای مردم عادی، اگر افراد عادی تزکیه نشوند و طغیان پیدا کنند، یک طغیان بسیار محدود است،... لکن اگر طغیان در کسی شد که مردم او را پذیرفته‌اند،... این گاهی یک کشور را به فساد می‌کشد و گاهی کشورها را به فساد می‌کشد.
2. حوزۀ قانون‌مداری
التزام به قانون و اجرای آن
حضرت امام(رحمة الله) دربارۀ حاکمیت و استقرار قانون در جامعه و نهادهای سیاسی و اجتماعی با تأکید فراوان می‌فرماید:
در کشوری که قانون حکومت نکند، خصوصاً قانونی که قانون اسلام است، این کشور را نمی‌توانیم اسلامی حساب کنیم. کسانی که با قانون مخالفت می‌کنند، اینها با اسلام مخالفت می‌کنند... اگر همۀ اشخاصی که در کشورمان هستند و همۀ گروه‌هایی که در کشور هستند و همه نهادهایی که در سرتاسر کشور هستند، به قانون خاضع بشویم و قانون را محترم بشمریم، هیچ اختلافی پیش نخواهد آمد. اختلافات از راه قانون‌شکنی‌ها پیش می‌آید... چنانچه از صدر عالم تاکنون، تمام انبیا برای برقرار کردن قانون آمده‌اند و اسلام برای برقراری قانون آمده است و پیغمبر اسلام و ائمۀ اسلام و خلفای اسلام، تمام برای قانون خاضع بوده‌اند و تسلیم قانون بوده‌اند.
هر کشوری که به قوانین اسلام عمل نماید، بدون شک از پیشرفته‌ترین کشورها خواهد شد.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 179
بنابراین، از دیدگاه حضرت امام(رحمة الله) هدف و برنامۀ اصلی انبیا، بر اساس حاکمیت قانون الهی بوده است. اسلام به عنوان آخرین دین الهی، دارای قانون جامع و کامل اجتماعی است. از نظر ایشان، اگر بتوان قانون اسلام را درست اجرا کرد، جامعۀ اسلامی از پیشرفته‌ترین کشورهای جهان خواهد شد؛ زیرا پایبندی به قانون و مقررات، احتمال بروز اختلاف و تفرقه را کاهش داده و جامعه را به آرامش و پیشرفت پیش خواهد برد.
3. حوزۀ اقتصاد
الف) اجرای برنامه‌های اقتصادی اسلام
اجرای درست برنامه‌های اقتصادی اسلام، رفاه و امنیت اقتصادی جامعه را در پی خواهد داشت. حضرت امام خمینی(رحمة الله) در این زمینه می‌فرماید:
اگر ملت ایران تسلیم احکام اسلام شوند و از دولت‌ها بخواهند برنامۀ مالی اسلام را با نظر علمای اسلام اجرا کنند، تمام ملت در رفاه و آسایش زندگی خواهند کرد.
ب) قناعت کارگزاران
حضرت امام(رحمة الله) به رعایت همگونی زندگی مسئولان با سطح زندگی عامۀ مردم تأکید داشت و آن را موجب دل‌گرمی مردم و سرپیچی از این اصل اساسی را از عوامل مهم نابودی حکومت‌ها می‌دانست:
حکومت [و] دستگاه‌های حکومت، اگر زندگی‌شان زندگی شخصی‌شان جوری باشد که مردم ببینند خوب آن هم نزدیک به ماست، همین مقدار کمی تفاوت دارد، مردم قانع می‌شوند، مردم راضی می‌شوند، عصیان تمام می‌شود.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 180
آن روزی که دولت ما توجه به کاخ پیدا کرد، آن روز است که باید ما فاتحۀ دولت و ملت را بخوانیم. آن روزی که رئیس جمهور ما خدای نخواسته از آن خوی کوخ‌نشینی بیرون برود و به کاخ‌نشینی توجه بکند، آن روز است که انحطاط برای خود و برای کسانی که با او تماس دارند، پیدا می‌شود. آن روزی که مجلسیان خوی کاخ‌نشینی پیدا کنند خدای نخواسته و از این خوی ارزندۀ کوخ‌نشینی بیرون بروند، آن روز است که ما برای این کشور باید فاتحه بخوانیم.
ج) توجه به اقشار ضعیف
حضرت امام(رحمة الله) با توجه دادن دولت و دولتمردان به قشرهای آسیب‌پذیر و کم درآمد جامعه می‌فرماید:
ما باید برای این طبقۀ کارگر و کارمند که طبقۀ ضعیف هستند، طبقه‌ای هستند که شماها اینها را پایین می‌دانید، و اینها از همۀ شما بالاتر و بلندمقام‌تر هستند، باید دولت‌ها برای اینها کار بکنند.
دولت واقعاً باید با تمام قدرت، آن‌طوری که علی ـ علیه السلام ـ برای محرومین دل می‌سوزاند، این هم با تمام قدرت دل بسوزاند برای محرومین، مثل یک پدری که بچه‌هایش اگر گرسنه بمانند، چطور با دل افسرده دنبال این می‌رود که آن‌ها را سیر بکند.
د) پرهیز از سخت‌گیری اقتصادی بر مردم
امام خمینی(رحمة الله) می‌فرماید:
اگر دولت هم بخواهد... مردم را در فشار قرار بدهد، بازار را در فشار قرار
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 181
بدهد، بداند که فاتحۀ آن دولت هم خوانده خواهد شد.جلب نظر مردم از اموری است که لازم است. پیغمبر اکرم جلب نظر مردم را می‌کرد، دنبال این بود که مردم را جلب کند.
ما باید بسیار به فکر مردم باشیم و بر آنان سخت نگیریم که از صحنه خارج شوند.
هـ) سهیم کردن مردم در فعالیت‌های دولتی
حضرت امام خمینی(رحمة الله) به حضور و مشارکت مردمی در عرصه‌های گوناگون اجتماعی، به‌ویژه در عرصۀ اقتصاد تأکید می‌کند و دولت را از اقدامات انحصاری اقتصادی باز می‌دارد و آن را به استفاده از اندیشۀ ملی و مردمی ترغیب می‌کند.
دنبال این نباشید که هی هر چیزی را دولتی‌اش کنید، نه، دولتی در یک حدودی است آن حدودی که معلوم است... لیکن مردم را شرکت بدهید، بازار را شرکت بدهید.
کشاندن امور به سوی مالکیت دولت و کنار گذاشتن ملت، بیماری مهلکی است که باید از آن احتراز شود.
و) برقراری نظام امن اقتصادی
دولت باید امنیت و ثبات اقتصادی جامعه را تضمین کند تا مردم با خیال آسوده و بدون نگرانی به فعالیت اقتصادی بپردازند. حضرت امام(رحمة الله) در این زمینه می‌فرماید:
دولت اسلامی باید مردم را مطمئن کنند در همه چیز؛ در سرمایه‌هایشان، در کسبشان، در کارخانه‌هاشان، در همه چیز، مردم در آرامش باشند و دولت ابداً
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 182
نمی‌تواند که تأذی بکند به آن‌ها و نباید تأذی بکند و اگر یک کسی تأذی کرد، آن تأدیب خواهد شد.
4. حوزۀ مدیریت
الف) صالح بودن دولت و مسئولان
آن چیزی که در نظام اسلامی باعث خوش‌بختی ملت‌ها می‌شود، صالح بودن دولت است.
بدبختی و خوش‌بختی ملت‌ها بسته به اموری است که یکی از مهمات آن صلاحیت داشتن هیأت حاکمه است. اگر چنانچه هیأت حاکمه، کسانی که مقدرات یک کشور در دست آن‌هاست، اینها فاسد باشند، مملکت را به فساد می‌کشند، همۀ بعدهای مملکت را رو به نیستی و فساد می‌برند.
حضرت امام(رحمة الله) در این راستا به منظور تداوم انقلاب اسلامی، استفاده از نیروهای طبقۀ متوسط را سفارش می‌کند و می‌فرماید:
اساس ادامۀ یک پیروزی و ادامۀ یک انقلاب در یک امری است که به نظر می‌آید در رأس امور واقع است و او این‌که دولت، مجلس و کسانی که در ارتش هستند و سپاه و همۀ اینها از طبقۀ متوسط و مادون متوسط باشند... مادامی که مجلس و ارگان‌های دولتی و همۀ اینها و مردم از این طبقه متوسط و مادون متوسط تشکیل بشود، امکان ندارد که یک دولت بزرگی، یک قدرت بزرگی به هم بزند اوضاع را.
ب) شایسته سالاری
حضرت امام(رحمة الله) در جای دیگر به منظور موفقیت دولت می‌فرماید:
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 183
دولت بدون گزینش اشخاص متعهد و متخصص، در رشته‌های مختلفه موفق نخواهد شد. و دولتمردان در گزینش همکاران به کاردانی و تعهد آنان و بهتر خدمت کردن آن‌ها به کشور و در منافع ملت بودن آنان تکیه کنند تا در پیش حق‌تعالی و ملت رو سفید باشند، و در امور موفق باشند، نه بر دوستی و آشنایی و حرف‌شنوی بی‌تفکر و تأمل که این رویه، موجب ناکامی در خدمت به کشور است... دولتمردان از دانشمندان و متخصصان متعهد استمداد کنند تا راز موفقیت را به دست آورند.
ج) وجدان کاری
در حکومت اسلامی باید همۀ افراد آن به انجام وظیفۀ انسانی و اجتماعی خود، پایبند باشند. امام(رحمة الله) می‌فرماید:
یک مملکت عبارت از همین‌هاست، کارگرش و کارفرمایش و عرض می‌کنم که کارمندش و دولتش و ملتش و روحانیتش و بازارش و همه چیز، وقتی اینها هرکدام به آن وظایفی که خدای تبارک و تعالی محول کرده بر آن‌ها... خوب عمل کردند، این مملکت بعد از چندی همه‌اش درست می‌شود.
ایشان تعهد کاری و وظیفه‌شناسی را موجب پشتیبانی ملت از حکومت می‌داند:
وقتی شما خوب کار کنید برای ملت، آن‌ها هم پشتیبان‌اند، وقتی دولت خوب کار کند برای ملت، پشتیبان‌اند.
امام برای اجرای شایسته‌سالاری در جامعه، مقولۀ استعفای مدیران ناکارآمد را مطرح و آن را عملی صالح و عبادت معرفی می‌کند.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 184
د) رسیدگی به امور مردم
حضرت امام(رحمة الله) دربارۀ موانع رسیدگی به امور مردم و نیز سرعت عمل داشتن در رسیدگی به امور مردم می‌فرماید:
باید تمام ادارات... از تجمل‌پرستی و اسراف و کاغذبازی بپرهیزند و کار مردم را سریعاً انجام دهند.
هـ) جلوگیری از فساد اداری
اصلاح دولت و اصلاح ادارات و اصلاح جامعه و بازسازی، همۀ اینها الآن مسئولیتش به دوش همه ماست و خصوصاً شما آقایانی که در رأس امور هستید و چنانچه همت نگمارید،... چه بسا که ما قدم را به واپس برداریم.
و) زدودن فساد
حضرت امام(رحمة الله) پیرامون از بین بردن فساد و ریشه‌کن کردن آن می‌فرمایند:
دولت و همه موظفند، به این‌که نگذارند یک مورد هم فساد وقتی واقع شد، اغماض نکنند، همان یک مورد را تعقیب کنند و همین یک مورد را از بین ببرند تا سرایت نکند یک وقت یک جمهوری به فساد کشیده بشود یا لااقل به این‌طور کشیده بشود که بدنام بشود در دنیا.
ز) خودداری از خصلت و رفتار آمرانه و تکلیفی
اگر این احساس پیش بیاید که من آن بالا هستم و دیگران باید اطاعت از من بکنند... و یک تکلیفی است و بخواهید با تکلیف و تکلّف به مردم حکومت کنید، این باز برمی‌گردد به آن حالات سابقه و مردم از شما جدا می‌شوند.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 185
5. حوزۀ سیاسی
الف) یکپارچگی مردم و حکومت
امام در این باره می‌فرماید:
اگر یک کشور بخواهد یک کشور سالمی باشد، باید بین دستگاه حاکمه با ملت تفاهم باشد.
اگر یک مملکتی دولت و ملتش، ارتش و ملت، قوای انتظامی و ملت از هم شدند، با هم شدند و هر دو احساس کردند که باید خدمت به هم بکنند، یک همچو مملکتی و کشوری شکست نخواهد خورد.
حضرت امام(رحمة الله) سرچشمۀ همه گرفتاری‌ها در کشور را، جدایی میان مردم و مسئولان می‌دانند و حل این مشکل را نیز به وسیلۀ دولت ممکن می‌دانند:
جدایی دولت‌ها از ملت‌ها، منشأ همۀ گرفتاری‌هایی است که در یک کشوری تحقق پیدا می‌کند.
جدایی ملت از دولت، بلکه رودررو قرار گرفتن آن‌ها، موجب ضعف آن‌ها، و گرفتاری دولت و ملت شده است و تا این مشکل را خود دولت‌ها رفع نکنند، روی سعادت را نخواهند دید و همیشه گرفتار دست خیانت‌کاران و اجانب خواهند بود.
حضرت امام(رحمة الله) وجود قدرت و پایگاه مردمی را بسیار مهم و بالاترین قدرت‌ها می‌داند و می‌فرماید:
این یک اشتباهی از حکومت‌ها بوده است که خیال می‌کردند که اگر
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 186
قدرت‌های بزرگ را به دست بیاورند، بهتر از این است که قدرت ملت خودشان را به دست بیاورند و این علاوه بر این‌که یک خیانت به ملت‌ها بوده است، آن کامیابی که باید برای یک انسان باشد و آن ارزشی که باید برای یک انسان باشد، اینها از دست داده بودند.
ب) مشارکت سیاسی مردم
حضرت امام خمینی(رحمة الله) بر این باورند که دولت بدون مشارکت مردم در امور اجتماعی و سیاسی قادر به انجام همۀ فعالیت‌ها نیست و موفقیت دولت بسته به میزان مشارکت سیاسی مردم است:
من از شما خواستارم که به دولت کمک کنید به ژاندارمری کمک کنید و فقط این نباشد که منتظر باشید دولت همۀ کارها را بکند، دولت نمی‌تواند همۀ کارها را انجام بدهد، شماها باید پشتیبانی کنید.
نمی‌شود که ملت کنار بنشیند و بگوید دولت همۀ کارها را بکند. یک همچو خرابۀ بزرگی را دولت به این زودی‌ها، اگر قدرت ملت نباشد، نمی‌تواند شاید تا آخر هم نتواند که این خرابه‌ها را آباد کند.
مشارکت مردمی از عوامل انحطاط‌ناپذیری حکومت‌ها است:
اگر مردم پشتیبان یک حکومتی باشند، این حکومت سقوط ندارد. اگر یک ملت پشتیبان یک رژیمی باشند، آن رژیم از بین نخواهد رفت.
از دیدگاه ایشان، بی‌توجهی به مردم، موجب از میان رفتن پشتیبانی مردمی می‌شود:
دولت‌ها خودشان را فرمان‌فرما و ولیّ امر و همه‌چیز می‌دانند و برای ملت
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 187
هیچ [اعتباری] قائل نیستند. از این‌جهت از پشتیبانی ملت محرومند.
ملت‌ها اگر با یک چیزی مخالفت کردند، دولت‌ها نمی‌توانند اجرا بکنند. امروز مثل سابق نیست که یک دولتی بیاید هر غلطی می‌خواهد بکند. خیر، باید موافق امیال صحیحۀ ملت عمل بکند، نوکر ملت باید باشد، نه آقای ملت.
مشارکت ملی و مردمی، به شکل یکپارچه در مشاورۀ دولت با مردم و نمایندگان آنان تجلی می‌یابد و این امر، موجب کارآمدی برنامه‌های دولت می‌شود:
در این حکومت به طور قطع باید زمامداران امور دائماً با نمایندگان ملت در تصمیمگیریها مشورت کنند و اگر نمایندگان موافقت نکنند، نمی‌توانند به تنهایی تصمیم‌گیرنده باشند، افرادی که به عنوان نمایندگان یا مسئولین دولت در جمهوری اسلامی انتخاب می‌شوند، شرایطی دارند که با رعایت آن شرایط، حقیقتاً نمایندگان واقعی مردم انتخاب می‌شوند، نه نمایندگان طبقۀ خاصی که به ضرر اکثریت ملت عمل کنند.
ج) عدالت پروری
حضرت امام خمینی(رحمة الله) با تأکید بر رعایت عدالت از سوی دولتمردان، می‌فرماید:
برنامه جمهوری اسلامی این است که یک دولتی به وجود بیاید که با همۀ قشرها به عدالت رفتار کند و امتیاز بین قشرها ندهد، مگر به امتیازات انسانی که خود آن‌ها دارند.
از حکومت‌ها سرچشمه می‌گیرد مفاسد و سرچشمه می‌گیرد مصالح. حکومت عدل، تمام مصالح کشور را تأمین می‌کند به اندازۀ قدرت و
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 188
حکومت ظلم، تمام بدبختی‌ها را برای یک ملتی ایجاد می‌کند.
د) انتقاد پذیری
رهبر کبیر انقلاب اسلامی با نگاهی متواضعانه، در این زمینه می‌فرماید:
ما امیدواریم که ایران اولین کشوری باشد که به چنین حکومتی دست می‌یابد حکومتی که کوچک‌ترین فرد ایرانی بتواند آزادانه و بدون وجود کم‌ترین خطر به بالاترین مقام حکومتی انتقاد کند و از او در مورد اعمالش توضیح بخواهد.
هـ) پرهیز از سیاست‌بازی
حضرت امام خمینی(رحمة الله) در این زمینه، مصلحت اسلام و نظام اسلامی را مهم دانسته و نسبت به دوری از سیاست بازی‌های گروهی چنین هشدار می‌دهند:
دولتمردان با رویه و فکر واحد برای رسیدن به آنچه صلاح اسلام و کشور است، به پیش روند و این سیاست صحیح اسلامی است و خدای نخواسته در سیاست‌بازی‌های گروهی وارد نشوند که با ناکامی مواجه می‌شوند.
ایشان همچنین همدلی و وحدت میان دولتمردان را موجب کارآمدی بهتر دولت می‌دانند و می‌فرمایند:
سفارش دوم این است که بین خودتان، بین وزرایی که هستند، بین دولتی‌ها که هستند برادری باشد. شما برای اسلام می‌خواهید خدمت کنید، نمی‌خواهید که برای خودتان کاری بکنید. شما می‌خواهید برای این ملت محروم در طول تاریخ خدمت بکنید، نمی‌خواهید که جیب خودتان را پرکنید.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 189
آسیب‌شناسی نظام اسلامی از دیدگاه حضرت امام خمینی(رحمة الله)
در زمینۀ شناخت آسیب‌های نظام جمهوری اسلامی، باید در پی علل انحطاط و سقوط رژیم پهلوی بود؛ زیرا همان عواملی که موجب فروپاشی رژیم شاهنشاهی شد، می‌تواند آسیب و آفت انقلاب و نظام اسلامی نیز باشد. حضرت امام(رحمة الله) با توجه به این‌که در جریان دگرگونی‌های اجتماعی و سیاسی ایران بودند و رهبری این رستاخیز عظیم قرن را به عهده داشتند، با هشیاری تمام، نسبت به آسیب‌ها هشدار داده‌اند. از نظر ایشان عوامل این آسیب‌ها دو گونه‌اند:
1. عوامل بیرونی یا توطئه‌های خارجی
ایشان با وجود آگاهی کامل به توطئه‌ها و ترفندهای دشمن، تأثیرهای آن را بسیار اندک می‌دانند و می‌فرمایند:
ما با یک ابرقدرتی در طرف غرب و یک ابرقدرتی در طرف شرق مواجه هستیم که هر دوی آن‌ها می‌خواهند ما را ببلعند.
از هیچ‌یک از این قدرت‌هایی که در عالم هستند و ارعاب می‌کنند ملت ما را، ما نمی‌ترسیم... ملتی که برای خدا قیام کند از هیچ چیز نمی‌ترسد و آسیب نمی‌بیند.
ایشان خطر فیزیکی دشمن خارجی را ناچیز و کم اهمیت ارزیابی می‌کنند و می‌فرمایند:
چنانچه گفته می‌شود که دولت امریکا می‌خواهد نظامی بیاورد و این مملکت را به خاک و خون بکشد، باور نکنید... از محاصرات اقتصادی و محاصرات
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 190
نظامی و دخالت‌های نظامی ابرقدرت‌ها نمی‌ترسیم.
ایشان همچنین ترور فیزیکی اشخاص را در روند انقلاب بی‌تأثیر دانسته و بر آن بودند که با ترور اشخاص نمی‌توانند انقلاب را ترور کنند. حتی ایشان تهاجم نظامی دشمن خارجی را عامل یکپارچگی ملت می‌دانند:
تازه وقتی که یک جنگی شروع می‌شود، ملت ما بیدار می‌شود، بیشتر متحرک می‌شود.
2. عوامل درونی
حضرت امام(رحمة الله) عوامل برونی را دارای تأثیرهای کم‌تری می‌دانستند، ولی عوامل درونی و داخلی را، سرچشمۀ آسیب‌ها و گرفتاری‌های جامعه می‌دانند. برخی از این عوامل عبارتند از:
الف) تفرقه
ایشان عواملی مانند تعدد قبایل و عشایر، جایگاه‌های جغرافیایی، گوناگونی زبان و مذهب و نیز خاستگاه روشن فکری، یعنی وجود مراکز علمی، به ویژه حوزه‌ها و دانشگاه‌ها را از عوامل تفرقه به شمار آورده‌اند.
بدین‌سان، ایشان با نفی محوریت ملیت، زبان و وحدت مکانی، بر محوریت «اسلامیت» به مفهوم مطلق و عام کلمه، یعنی اقرار به کلمۀ «لا اله الا الله» و داشتن قبلۀ واحد و دین واحد تأکید فراوان کرده‌اند:
مسلمان‌ها که اهل حق هستند، قرآن کتاب آن‌هاست، کعبه قبله آن‌هاست. کسانی که به اسلام ایمان آورده‌اند و به حق، ایمان آورده‌اند، باید در این حق
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 191
خودشان مجتمع باشند و نگذارند این باطل‌ها که در باطل خودشان می‌خواهند مجتمع بشوند، آن‌ها پیروز بشوند.
حضرت امام(رحمة الله) راه نجات کشور از دست ابرقدرت‌ها را وحدت و یکپارچگی همۀ مردم ایران و اجرای قوانین و مقررات می‌داند و می‌فرماید:
اگر بخواهید، مملکت خودتان را از دست ابرقدرت‌ها و چپاولگری‌های بین‌المللی نجات بدهید، باید همۀ مقرراتی که تحت عمل هریک هست، آن مقررات عمل بشود و هیچ نهادی با نهاد دیگر معارضه نکند... من امیدوارم که تمام برادرهای ما در اطراف ایران، چه برادرهای اهل سنت و چه برادرهای اهل تشیّع و تمام کسانی که در این ملت هستند از اقلیت‌های مذهبی، همه با هم مجتمع باشند، و همه مثل برادر با هم رفتار کنند تا این‌که این مملکت به پیش برود و احکام اسلام در او جاری بشود و رفاه همۀ مسلمان‌ها و همۀ کسانی که در کشور اسلامی سکونت دارند، حاصل بشود.
ایشان حکومت اسلامی را حکومتی انسانی می‌داند و می‌فرماید:
با قانون‌گرایی می‌توان اختلافات را حل کرد.
در حکومت انسانی و حکومت عدل، بدون داشتن دین واحد نیز می‌توان با منطق گفت‌وگو به تفاهم رسید.
امام خاستگاه تفرقه را نه مردم، که نخبگان سیاسی و مسئولان نظام می‌دانست و می‌فرمود:
شما همه برای خدا ان شاء الله عمل کنید، همه‌تان با هم باشید، پشت و پناه هم باشید. ملت خوب است. ملت یک ملت روشنی است، یک ملت خوبی
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 192
است، شماها هم، همه با هم مجتمع بشوید، دولت و ملت، ارکان دولت، رئیس جمهورش، نخست وزیرش، مجلسش، همۀ اینها با هم مجتمع باشند.
من باز تأکید می‌کنم که اگر سران با هم خوب باشند، این کشور صدمه نمی‌بیند. و اگر صدمه‌ای این کشور ببیند از اختلاف سران است. همان‌طور که شارع مقدس فرموده، باید دولت، مجلس و قوۀ قضاییه احساس کنند که یک تکلیف دارند و آن این‌که اختلاف نداشته باشند.
ب) ارائۀ چهرۀ طاغوتی از حکومت
حضرت امام(رحمة الله) ماهیت انقلاب ایران را به دلیل اسلامی بودن، از دیگر انقلاب‌های دنیا متمایز می‌دانستند و این ویژگی (اسلامی بودن) را وجه تمایز حکومت انقلاب ایران از طاغوت بر می‌شمردند و می‌فرمودند:
ما همه‌‌مان مکلفیم حالایی که جمهوری اسلامی شد، ما هم اسلامی باشیم، اگر بنا شد جمهوری اسلامی باشد، اما ماها دیگر اسلامی نباشیم، حکومت اسلام نیست. این‌که جمهوری اسلامی نمی‌شود اگر بنا شد که جمهوری اسلامی باشد، پاسبان‌هایش اسلامی نباشند، خدای نخواسته دادگاه‌هایش اسلامی نباشند، وزارتخانه‌هایش اسلامی نباشند، این حکومت طاغوتی است به اسم اسلام، همان طاغوت است.
نظر ایشان این بود که طاغوت قائم به شخص نیست و مصادیق و مراتب مختلف دارد؛ یعنی هرکس که عملش خلاف اسلام باشد، طاغوت است؛ خواه حکومت پهلوی باشد و یا هرکس دیگر.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 193
ج) ارائۀ چهرۀ واژگونه از اسلام
ممکن است برنامه‌های حکومتی به ظاهر اسلامی باشد، ولی چهرۀ ارائه شده از اسلام، چنان واژگونه و دور از واقعیت باشد که دل‌های پاک تودۀ مردم به آن رغبت نکنند؛ زیرا از دیدگاه حضرت امام(رحمة الله) اگر اسلام واقعی به مردم ارائه شود، همۀ دنیا آن را می‌پذیرند. ایشان در این زمینه چنین هشدار می‌دهند:
اگر روحانیون که در رأس جامعه هستند، روی موازین [و] مقررات به طور دقت عمل نکنند، اگر دولت به طور دقت عمل نکند، اگر ارتش به طور دقت عمل نکند و اعمالشان را تطبیق ندهند با اسلام، یک صورت قبیحی از اسلام در خارج منعکس می‌شود... الآن یک تکلیف بسیار بزرگی به عهدۀ همۀ ماست. من که یک طلبه هستم، این تکلیف را دارم، آقایان هم که از آقایان هستند این تکلیف را دارند، سایر قشرها هم دارند که کوشش کنیم وجهۀ اسلام و صورت اسلام را آن‌طور که هست، نمایش بدهیم، نه آن طوری که خلفایی مثل معاویه و یزید و بعضی یا بسیاری از خلفای اموی و بنی عباس جلوه می‌دادند به عنوان این‌که ما نماینده اسلام هستیم کارهایی می‌کردند که با اسلام مخالف بود و اسباب این می‌شد که یک وقت وجهۀ اسلام را در دنیا دگرگون کنند.
به نظر ایشان، اگر در گزینش نیروها دقت نکنیم و گروهی را بر مردم بگماریم که همانند افراد رژیم سابق ستم کنند و آزادی را از اقشار مردم بگیرند، این موجب شکست مکتب است؛ زیرا این مکتب را با اعمال طرفداران آن می‌سنجند. از سخنان حضرت امام(رحمة الله) چنین برمی‌آید که مسئولان همیشه به ظواهر فکر نکنند، بلکه با دیدگاه
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 194
گسترده‌تری به تحلیل وقایع اجتماعی بپردازند؛ یعنی این‌گونه فکر نکنند که هرکس مخالف آن‌ها است، مخالف اسلام است. چه‌بسا اعمال و رفتار مسئولان موجب دل‌سردی مردم از اسلام و انقلاب شود، پس باید به اصلاح خود بپردازند و این مهم، در کلام نورانی امام(رحمة الله) نیز دیده می‌شود.
د) سوء استفاده از آزادی
یکی از اصول و مبانی انقلاب شکوهمند اسلامی در اندیشۀ حضرت امام(رحمة الله)، «آزادی» است. ایشان می‌فرماید:
اسلام به ما اجازه نداده است که دیکتاتوری بکنیم. ما تابع آرای ملت هستیم. ملت ما هر طور رأی داد، ما هم از آن‌ها تبعیت می‌کنیم، ما حق نداریم، خدای تبارک و تعالی به ما حق نداده است، پیغمبر اسلام به ما حق نداده است که ما به ملتمان یک چیزی را تحمیل بکنیم.
دامنۀ آزادی سیاسی در اندیشۀ حضرت امام بسیار گسترده است، در تبیین همین امر کافی است که ایشان می‌فرمایند:
هر فردی از افراد ملت حق دارد که مستقیماً در برابر سایرین، زمامدار مسلمین را استیضاح کند و به او انتقاد کند و او باید جواب قانع کننده بدهد. و در غیر این صورت، اگر بر خلاف وظایف اسلامی خود عمل کرده باشد ـ خود به خود ـ از مقام زمامداری معزول است.
یکی از مشکلات، درک و استفادۀ نادرست از آزادی است. حضرت امام در این مورد به ملت و دولت هشدار می‌دهند. ایشان شکر نعمت آزادی را حفظ حدود و چارچوب آن می‌دانند که اگر حدود آن حفظ نشود، ممکن است به شرایط گذشته برگردیم:
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 195
اگر خدای نخواسته آزادی را صرف کردیم برخلاف مسیر ملت و اسلام، حالا که آزاد شدیم، خودمان را به هرج و مرج بکشیم... حالا که آزاد هستیم، برخلاف نظامات اسلامی و برخلاف نظامات ملی عمل کنیم، هرج و مرج به پا کنیم، چون آزاد هستیم تحت هیچ قاعده نباشیم، تحت هیچ یک از قواعد اسلامی و ملی نباشیم، اگر این طور باشد آزادی را صرف کردیم بر خلاف مسیر ملت و برخلاف مسیر اسلام.
هـ) وابستگی اقتصادی
حضرت امام(رحمة الله) تقویت بنیۀ اقتصادی را برای استقلال کشور ضروری می‌دانند و بر این باورند که بدون استقلال مادی و خودکفایی نسبی، استقلال در دیگر زمینه‌ها نیز ناممکن است:
اگر مملکت شما در اقتصاد نجات پیدا نکند، وابستگی اقتصادی داشته باشد، همه‌جور وابستگی‌ها دنبالش می‌آید، وابستگی سیاسی هم ما پیدا می‌کنیم، وابستگی نظامی هم پیدا می‌کنیم. برای این‌که وقتی ما چیزی نداشته باشیم که استفاده ازش بکنیم، دستمان را دراز کنیم طرف امریکا او می‌تواند به ما تحمیل کند همه چیز را ، ما وقتی می‌توانیم که زیر بار او نرویم که در این قضیه قدرتمند باشیم.
حضرت امام(رحمة الله) وابستگی اقتصادی را یکی از آسیب‌های جدی انقلاب دانسته و آن را عامل بازگشت به وضعیت نابسامان زمان طاغوت می‌دانند، که زمینه را برای پیدایش حرکت‌های مردمی آماده می‌کند.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 196
و) تجمل و اشرافی‌گری
ایشان خطاب به روحانیت می‌فرمود:
آن چیزی که مردم از ما توقع داشته و دارند و به واسطۀ آن دنبال ما و شما آمده‌اند و اسلام را ترویج نموده و جمهوری اسلامی را به‌پا کردند و طاغوت را از میان بردند، کیفیت زندگی اهل علم است. اگر خدای نخواسته مردم ببینند که آقایان وضع خودشان را تغییر داده‌اند، عمارت درست کرده‌اند و رفت‌و‌آمدهایشان مناسب شأن روحانیت نیست و آن چیزی را که نسبت به روحانیت در دلشان بوده است، از دست بدهند، از دست دادن آن همان و از بین رفتن اسلام و جمهوری اسلامی همان.
ایشان با فروتنی بسیار، از تمامی مسئولان، به‌ویژه روحانیان می‌خواهند که برای حفظ انقلاب اسلامی از تجمل‌گرایی بپرهیزند:
من متواضعانه و به عنوان یک پدر پیر از همۀ فرزندان و عزیزان روحانی خود می‌خواهم که در زمانی که خداوند بر علما و روحانیون منت نهاده است و ادارۀ کشور بزرگ و تبلیغ رسالت انبیا را به آنان محول فرموده است، از زیّ روحانی خود خارج نشوند و از گرایش به تجملات و زرق و برق دنیا که دون شأن روحانیت و اعتبار نظام جمهوری اسلامی ایران است، پرهیز کنند و بر حذر باشند که هیچ آفت و خطری برای روحانیت و برای دنیا و آخرت آنان بالاتر از توجه به رفاه و حرکت در مسیر دنیا نیست.
تجمل‌گرایی از دیدگاه حضرت امام(رحمة الله) بدان معنا است که زندگی متولیان امور
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 197
جامعه، متفاوت از تودۀ مردم و دارای امتیازهای ویژه‌ای باشد و با سوء استفاده از مقام، ثروت‌اندوزی کنند و یا در زندگی روزانه امتیازی برای خود قایل شوند.
ملاک تشخیص این وضعیت، مقایسۀ تفاوت وضع پیش و پس از تصدی مسئولیت است و داوران این امر نیز مردمند. ایشان می‌فرماید:
یک وقتی کاری نشود که ملت‌ها، دیگران ما را تَعییب کنند به این‌که شما دستتان نمی‌رسید، حالا که دستتان رسید، شما هم همان هستید.
حضرت امام(رحمة الله)، آسیب‌های مختلفی را برای انقلاب و نظام اسلامی مطرح کرده‌اند که برخی از آن‌ها به قرار زیر است:
برداشت‌های انحرافی از اسلام؛ وظیفه‌شناس نبودن مردم؛ سستی یا عدم حضور در صحنۀ انقلاب؛ از خود بیگانگی؛ کم کاری در ادارات و کارخانه‌ها؛ انحراف در رسانه‌های جمعی به‌ویژه تلویزیون؛ موضع‌گیری‌های ساده‌لوحانه؛ مجریان ناصالح؛ مشوه کردن چهره ارگان‌های انقلابی؛ غفلت از مشکلات مردم؛ سوء استفاده از آزادی.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 198
نتیجه:
ثبات نظام اسلامی در گروی دوچیز است:
1. در نظر داشتن بایسته‌های اخلاقی توسط کارگزاران در حیطه‌های مختلف؛
2. شناخت آسیب‌های نظام.
قسمت اعظم این آسیب‌ها بر عدم رعایت اصول و مبانی اخلاقی توسط کارگزاران در عرصۀ فعالیت‌های اجتماعی و شغلی آن‌ها باز می‌گردد و این دو موضوع با هم ارتباط تنگاتنگی دارند که طرح یکی بدون دیگری ناقص به نظر می‌رسد.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 199
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 200