چکیده
در این مقاله، اخلاق کارگزاران نظام اسلامی از دیدگاه امام خمینی(رحمة الله) مورد بررسی قرار گرفته است. در ابتدا مفاهیم اخلاق، کارگزاران، نظام و نظام اسلامی تعریف و توضیح داده شده است و پس از آن، به مبانی اخلاق کارگزاران در نظام اسلامی پرداخته شده است. سپس مهمترین اصول اخلاقی لازم برای کارگزاران با استفاده از سخنان امام خمینی(رحمة الله) مطرح شدهاند، مانند: تقوا، عدالت، امانتداری، تواضع، انتقادپذیری، عفو و احسان و اعتراف به گناه و اشتباه، احتیاط و مواظبت در امر بیتالمال، سادهزیستی، اخلاص، پرهیز از کمکاری و در نهایت با اشاره به نظریۀ تحلیل سیستمی چنین نتیجهگیری شده است که در نظام اسلامی، خواستهها و نهادههایی وجود دارد که با معیار استاندارد اصول اخلاقی ارزشگذاری میشوند. اگر عناصر نظام اسلامی، یعنی سازمانها، نهادها و کارگزاران، این استاندارد را رعایت کردند و سجیههای اخلاقی مثبت در اعمال و رفتار آنها جلوهگر بود، از حمایت مردمی برخوردار گردیده و محیط خارجی سیستم یا نظام بینالمللی نیز توفیق چندانی در تحمیل خواستههایشان نخواهند داشت و اگر استاندارد یاد شده، رعایت نشود، سرانجامی جز شکست نخواهند داشت.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 151
مقدمه
امروزه یکی از مشکلات جوامع، عدم وجود اخلاق و رعایت اصول در سطح کارگزاران است، چنانکه کشورهای اسلامی نیز از این معضل به شدت رنج میبرند. یک رهبر شایسته میتواند تدبیر امور جامعه را بهگونهای در دست گیرد تا با گزینش کارگزاران شایسته و لایق و دارای سجایای اخلاقی وضعیت جامعه را به یکباره دگرگون کند و مسیر آن را از شقاوت و سقوط به سعادت و فلاح رهنمون شود. یکی از نمونههای بارز، جامعۀ جزیرةالعرب است که قبل از بعثت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) ساکنان آن، در نهایت عقبماندگی و ناامنی به سر میبردند. بعثت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در زمانی کوتاه این جامعه را به یک جامعۀ مترقی تبدیل نمود. نمونۀ دیگر، ظهور امام خمینی(رحمة الله) در ایران است که سالهای متمادی جولانگاه تاخت و تاز ابرقدرتها شده بود و همۀ امورش از خارج، مدیریت میشد، اما با پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام(رحمة الله)، وضعیت این سرزمین تغییر نمود و دست بیگانگان از آن کوتاه شد. به حق که انقلاب ایران یکی از انقلابهای بزرگ عالم، بلکه بزرگترین آنها است که تمامی زیربناهای ساختار سیاسی را درهم کوبید و از نو بنیاد نهاد. امام خمینی(رحمة الله) آن عارف وارسته و تربیتیافته در مکتب عرفانی ائمۀ اطهار(علیهم السلام) دارای سجایای اخلاقی بسیاری بود. این شخصیت بیبدیل عصر حاضر، حکومتی تشکیل داد که در عناصر متشکلۀ آن بر سجایای اخلاقی و رعایت اصول آن تأکید مینمود و با گزینش افراد شایسته و دارای سجایای اخلاقی مثبت به عنوان کارگزاران و عاملان نظام اسلامی انسجام کمنظیری ایجاد کرد که پیروزیهای دهۀ اول انقلاب در میدانهای مختلف نتیجۀ آن بود. این مقاله مدعی است اگر توصیههای اخلاقی امام خمینی(رحمة الله) که برخاسته از مکتب اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام) میباشد، مورد توجه قرار گیرد و به صورت نهادهها در نظام اسلامی عملی شوند، در محیط داخلی ایجاد محبوبیت خواهد کرد و نظام اسلامی را تبدیل به یک نظام مردمی خواهد نمود. در این فرض، محیط بینالمللی هم قادر به تحمیل الگوها و هنجارهای خود بر نظام اسلامی نخواهد بود.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 152
الف) مفاهیم
اخلاق: اهل لغت اخلاق را جمع خُلق و به معنای سجیه و خوی، معنا کردهاند. گاهی آن را به معنای صفات و صورت باطنی انسان و خَلق را صفات و صورت ظاهری انسان دانستهاند. این معنا از کلام امیرالمؤمنین(علیه السلام) نیز مستفاد است که فرموده است: «حسن الخلق للنفس و حسن الخلق للبدن».
امام خمینی(رحمة الله) آن را چنین تعریف نموده است:
بدان که خُلق عبارت از حالتی است در نفس که انسان را دعوت به عمل میکند، بدون رویه و فکر. مثلاً کسی که دارای خُلق سخاوت است، آن خُلق او را وادار به جود و انفاق کند، بدون آنکه مقدماتی تشکیل دهد و مرجحاتی فکر کند، گویی یکی از افعال طبیعیۀ اوست، مثل دیدن و شنیدن.
شبیه این تعریف از ابن مسکویه رازی نیز نقل شده است.
شهید مطهری میفرماید:
اخلاق لغتی است شایع در زبان همۀ مردم و بلکه همۀ مردم دنیا؛ به هر زبانی لغتی معادل این لغت هست. اخلاق مانند بسیاری از چیزهای دیگر شبیه خودش، از آن چیزهایی است که در عین اینکه در زبان همۀ مردم دایر است و همۀ مردم خیال میکنند که آن را میشناسند و میتوانند تعریف بکنند، از مشکلترین لغات است برای تعریف کردن.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 153
کانت میگوید:
وقتی فعل، فعل اخلاقی است که شکل اطاعت محض از وجدان را داشته باشد، بدون آنکه هیچ شرطی و غایتی در نظر گرفته شده باشد.
شهید مطهری تعریف کانت را نزدیک به واقع میداند، ولی تعریفی دیگر براساس زیبایی ذاتی افعال را مطرح میکند و آن را برتر میداند. طبق این دیدگاه، عقل به طور مستقل و مستقیم زیبایی افعال را درک میکند. زیبایی، هرچیزی است که در انسان عشق و شوق ایجاد کند و انجام آنها تحسین دیگران را به دنبال داشته باشد.
انواع اخلاق: اخلاق دو نوع است: نوع اول، اخلاق حسنه یا مکارم اخلاقی است و نوع دوم، رذایل اخلاقی یا اخلاق رذیله. البته انسان دارای دو «خود» و «نفس» است. یک خود اصیل و نفس لوامه و دیگر خود طفیلی و نفس اماره به سوء، یعنی دعوت کننده به بدیها که هرکدام از این نفسها منشأ یک نوع اخلاق میشوند.
کارگزاران: واژۀ کارگزار در لغت به معنای بهجا آورنده و انجام دهندۀ کار، یعنی کسی که از طرف دیگری کاری را اداره میکند، است و نیز به معنای واسطۀ داد و ستد و نماینده، به کار رفته است.
معادل این واژه در عربی، کلمۀ عامل است که اصطلاح رایجی است که بر مسئولان حکومتی اطلاق میشود.
نظام: این کلمه در واژهنامه به معنای نظم دادن، به رشته کشیدن، رژیم و حکومت به کار رفته است.
و در اصطلاح سیاسی، عبارت است از مجموعۀ متغیرهای وابسته به یکدیگر که
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 154
هرگونه تغییر در هریک از عناصر متشکلۀ آن به سایر بخشها نیز سرایت مینماید و آنها را تحت تأثیر قرار میدهد. نظام سیاسی اسلام را عبارت از مجموعۀ به هم پیوستهای از فعالیتهای سیاسی دانستهاند که شمار بزرگی از کارگزاران، با هدف خاص، انجام آنها را تعهد کردهاند... این عناصر ساختاری نظام سیاسی اسلام است. نوعی روابط تعریف شده بین ساختارهای موجود در درون نظام کارکردها یا کارویژههای نظام اسلامی هستند.
ب) اخلاق کارگزاران در نظام اسلامی در دیدگاه امام خمینی(رحمة الله)
مبانی اخلاق کارگزاران در نظام اسلامی
مبانی اخلاق، عامتر از اخلاق کارگزاران است، امّا در خصوص کارگزاران از آنجا اهمیت مییابد که آنان حلقۀ ارتباط و پیوند افراد اجتماع هستند و چون نخ تسبیح افراد اجتماع را به هم گره میزنند. امام خمینی(رحمة الله) میفرمایند:
متصدیان امور... اگر تقوا نداشته باشند، این به همۀ کشور سرایت میکند.
اختیار
انسان در مکتب اسلام، موجودی است مختار، از این رو مسألۀ اخلاق قابل طرح است؛ چرا که اگر انسان موجودی مجبور و بدون اختیار بود، دیگر رعایت اصول اخلاقی برای او یا امکانپذیر نبود و یا به صورت فطری و طبیعی، موجودی اخلاقی بود که دیگر در قبال انجام افعال اخلاقی مستحق تحسین نمیشد. امام خمینی(رحمة الله) در مورد این جملۀ علمای اخلاق که گفتهاند: «حالت و خُلق نفس گاهی در انسان طبیعی است»، میفرمایند:
مقصود از طبیعی بودن و فطری بودن خلقی آن نیست که ذاتی غیرقابل تغییر
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 155
است، بلکه جمیع ملکات و اخلاق نفسانیه تا نفس در این عالم حرکت و تغیر است و در تحت تصرف زمان و تجدّد واقع است و دارای هیولی و قوه است قابل تغییر است.
پس اخلاق بر مبنای اختیار انسان استوار است و اگر انسان، مختار نباشد، اخلاق نیز قابل طرح نیست.
حسن و قبح ذاتی افعال
زمانی اخلاق معنا دارد که افعال، حُسن و قبح ذاتی داشته باشد؛ یعنی برخی افعال و چیزها ذاتاً زیبایی و حُسن داشته باشند و برخی دیگر، ذاتاً زشتی و قبح، تا بتوان اصول کلی اخلاق را بر آنها مترتب ساخت. اگر گفته شود حسن و قبح همگانی نیست، بلکه امری نسبی است، اخلاق نیز امری نسبی میشود، اما همانگونه که از سخنان علمای اخلاق از جمله کانت پیدا است، اصول اخلاقی، مطلق است و در وجدان آدمی یا فطرت او وجود دارد و از این رو، عامل و فاعل فعل اخلاقی مورد تحسین بشر قرار میگیرد. بنابراین، افعال اخلاقی، حسن ذاتی دارند و هر انسان اگر به وجدان و فطرت خود مراجعه کند آن را درک خواهد نمود.
اعتقاد به مبدأ و معاد
انسان فطرتاً تمایل به اصول اخلاقی دارد، اما در مقابل، غرایز حیوانی نیز در او فعال است و همیشه در درون انسان بین این دو بعد، تعارض و تصادم وجود دارد. فقط زمانی که انسان به ماهیت از اویی و به سوی اویی معتقد شود، رعایت اصول اخلاقی برای او راحت میشود و امور اخلاقی به سادگی از او سر میزند. امام خمینی(رحمة الله) در این مورد میفرماید:
باید جوانان ما بدانند تا معنویت و عقیده به توحید و معاد در کسی نباشد،
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 156
محال است از خود بگذرد و در فکر امت باشد.
قرآن کریم مطلوب نهایی را فلاح، سعادت و فوز معرفی میکند. اگر انسان درک کند که پاداش ایثار، از خود گذشتگی، تقوا و رعایت دیگر اصول اخلاقی، فلاح و سعادت حقیقی او است و خداوند اجر او را ضایع نخواهد کرد، به راحتی به اصول اخلاقی عمل خواهد کرد.
اعتقاد به تأثیر انسان در سرنوشت خود
انسان باید معتقد باشد که تنها خود او در سرنوشت خود تأثیرگذار است و هیچ عامل دیگری در تقدیر و سرنوشت او مؤثر نیست. قرآن میفرماید:
خداوند سرنوشت هیچ قوم و امتی را تغییر نمیدهد، مگر آنکه آنان آنچه را در خودشان است، تغییر دهند.
شاعر شهید سید اسماعیل بلخی میسراید:
خــدا آن مـلـتـی را سـروری داد که تقدیرش به دست خویش بنوشت
بــه آن مـلـت سـرو کـاری ندارد کـه گنـدم را بـرای دیگران کشت
در این صورت، انسان برای تغییر سرنوشت خود تلاش خواهد کرد و به اصول اخلاقی برای کسب سروری پایبند خواهد بود.
مهمترین اصول اخلاقی کارگزاران نظام اسلامی
تقـوا
تقوا به معنای حفظ کردن، پرهیز کردن و ترسیدن است و در زبان قرآن، به معنای ترسیدن و حفظ کردن نفس از سقوط در مخالفت با اوامر و نواهی خداوند است. منشأ
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 157
اصلی سعادت انسان، ایمان به خدا و اطاعت از اوامر و نواهی او است و تقوا، ترسیدن از مخالفت اوامر و نواهی الهی است. میزان تقوای انسان نشانگر میزان ایمان او است.
آیت الله مصباح یزدی میگوید:
تنها ارزش اخلاقی مطلق در قرآن، تقوا است.
تقوا برای هر فرد لازم و ضروری است و اگر انسان در زندگی تقوا نداشته باشد، به فساد و تباهی کشیده میشود و از سعادت و فلاح باز میماند، اما این مسأله در کارگزاران نظام اسلامی ضرورت بسیار بالاتری دارد؛ چرا که آنها قدرت را در دست دارند و ممکن است مفسدههای بزرگ و همگانی به بار آورند. امام خمینی(رحمة الله) میفرماید:
تقوا برای همه لازم است و برای کسانی که متصدی امور کشور هستند، لازمتر است... اینهایی که در رأس امورند، اگر تقوا نداشته باشند، این به همۀ کشور سرایت میکند، همۀ کشور را یک وقت ـ خدای نخواسته ـ به باد میدهد و لهذا برای آنها اهمیت تقوا بسیار بیشتر است تا برای اشخاص.
عدالت
عدالت یکی از ارکان مهم اخلاق اسلامی است و در نظامهای الهی تا بدانجا اهمیت دارد که قرآن کریم یکی از اهداف اصلی بعثت انبیای الهی را اقامۀ قسط و عدالت دانسته است. عدالت در شریعت اسلام مورد تأکید فراوان قرار گرفته است و شرط ضروری شهادت، قضاوت، امامت و... دانسته شده است، ولی مهمترین کاربرد آن در روابط اجتماعی و به خصوص در مورد کارگزاران نظام اسلامی است. هرگاه در طول
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 158
تاریخ، کارگزاران نظام اسلامی به ظلم و بیعدالتی روی آوردهاند، در برابر قیامهای مردمی قرار گرفتهاند؛ یعنی عدالت یکی از خواستهها و نهادههای نظام اسلامی است. امام خمینی(رحمة الله) میفرماید:
اسلام، خدایش عادل است، پیغمبرش هم عادل است و معصوم، امامش هم عادل و معصوم است، قاضیاش هم معتبر است که عادل باشد،... امام جماعتش هم معتبر است که عادل باشد، امام جمعهاش هم باید عادل باشد. از ذات مقدس کبریا گرفته تا آن آخر زمامدار باید عادل باشد. ولاتشان هم باید عادل باشند... اگر عدالت در بین زمامداران نباشد، این مفاسدی است که دارید میبینید.
امانتداری
امانتداری از اصول پراهمیت اخلاق اسلامی است. البته همانطور که اشاره شد، اصول اخلاقی، اصولی فطری هستند که وقتی انسان به وجدان و ضمیر خود مراجعه میکند، آنها را مییابد. لذا، فاعل فعل اخلاقی مورد تحسین قرار میگیرد و چون اسلام دینی مبتنی بر فطرت است، بر اصول اخلاقی تأکید میکند. مثلاً قرآن کریم به ادای امانت دستور میدهد و آن را یکی از صفات پیامبران و مؤمنان ذکر میکند. در روایات نیز به امانتداری تأکید زیادی شده که فقط به دو نکته اشاره میگردد. اول اینکه در روایات معصومین(علیهم السلام)، امانتداری، معیار دین معرفی شده است، چنانکه رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
کسی که امانتدار نیست، دین ندارد.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 159
امام صادق(علیه السلام) فرمود:
به طول رکوع مردم نگاه نکنید؛ زیرا ممکن است این کار برای آنان به صورت عادت درآمده که وحشت دارند از ترک آن، بلکه نگاه کنید به راستگویی و امانتداری آنها.
دوم اینکه امانتداری در زبان روایات واجب مطلق دانسته شده و مانند برخی واجبات و محرمات دیگر استثنا پذیر نیست، چنانچه در باب حرمت غیبت گفته شده است: غیبت متجاهر به فسق حرام نیست، اما ادای امانت به نیکوکار و بدکار فرق نمیکند. بر انسان واجب است امانت بدکار را نیز به او برگرداند.
امام صادق(علیه السلام) فرمود:
در سه چیز رختصی وجود ندارد: اول ادای امانت به نیکوکار و بدکار، وفای به عهد به نیکوکار و بدکار و سوم احسان به پدر و مادر. چه نیکوکار باشند و چه بدکار.
کارگزاران و مسئولین نظام سیاسی اسلام، اُمنا و نمایندگان مردم هستند که امانت بزرگی چون قوانین اسلامی، سرنوشت مردم و سرمایههای مختلف جامعه به دست آنها سپرده شده است و باید به خوبی از آنها حفاظت و پاسداری نمایند و نگذارند که از آنها استفادۀ ناروا شود. امام خمینی(رحمة الله) در موارد مختلفی مسأله امانتداری را مورد تأکید قرار دادهاند. در یک مورد حکومت جمهوری اسلامی را امانت الهی دانستهاند که مسئولان نظام آن را دریافت کردهاند و باید از آن حفاظت کنند و به نسل آینده تحویل دهند و در مورد دیگر میفرماید:
هرکس در هر جا هست و هر جا خدمت میکند، یکی از اموری که بسیار برای او لازم است، امانت است؛ امین باید باشد، اگر خدای نخواسته در یک
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 160
گروهی، اشخاص غیر امین و اشخاص خائن پیدا بشود، یک وقت میفهمیم که تمام آن گروه را اینها به بدنامی کشیدند یا به فساد. از امور لازم امانت است در امور.
تواضع
یکی از اصول مهم اخلاقی کارگزاران نظام اسلامی، تواضع و فروتنی است؛ زیرا کسی در ساختار قدرت سیاسی قرار میگیرد که هم خود احساس توانمندی بیشتر کند و هم دیگران او را از مردم عادی مقتدرتر پندارند و اگر او در چنین شرایطی تواضع و فروتنی از خود نشان دهد، بسیار پسندیده خواهد بود، چنانچه شاعر میگوید:
تــواضـع ز گردنفرازان نکوست گدا گر تواضع کند، خوی اوست
تواضع کارگزاران، دارای آثار بیرونی و درونی است.
الف) اثر درونی: نفس اماره به سوء همیشه انسان را به سوی خودخواهی و تکبر فرا میخواند، به خصوص زمانی که انسان قدرتی فراتر از دیگران پیدا میکند، مثل آنکه هنگامی که فرد به عنوان یک کارگزار به یک مقام دولتی دست مییابد، زمینۀ فساد و گرفتار شدن به رذیلۀ اخلاقی تکبر و خودخواهی فراهمتر است، چنانچه گفته شده قدرت فسادآور است. اگر کارگزاران سعی کنند با تواضع و فروتنی با مردم برخورد کنند و این روحیه را در خود با تمرین و تلاش تقویت نمایند، از دام تکبر و خودخواهی رها شده و قلب آنان از این آلودگی پالایش مییابد.
ب) اثر بیرونی: اثر بیرونی تواضع و فروتنی کارگزار، محبوبیت است؛ یعنی نتیجۀ تواضع او آن است که مردم نیز به حمایت از او برخاسته و با او همکاری خواهند نمود و او فردی محبوب و دوستداشتنی در بین مردم خواهد بود و نتیجۀ این محبوبیت و دلگرمی مردم، دوام و بقای دولت و شوکت او خواهد بود. امام خمینی(رحمة الله)
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 161
به موضوع اینگونه میپردازد:
تو با تواضع دل مردم را فتح کن، دل که پیش تو آمد، آثار خود را ظاهر میکند، و اگر قلوب از تو برگشت، آثار آن برخلاف مطلوب تو است.
در باب منشأ پیدایش تواضع، امام بزرگوار میفرماید:
خداخواهی، سعۀ صدر آورد و سعۀ صدر، تواضع و عزّت نفس آورد.
قرآن کریم در مورد رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) میفرماید:
به (برکت) رحمت الهی در برابر آنان ]مردم[ نرم و مهربان شدی و اگر خشن و سنگدل بودی، مردم از اطراف تو پراکنده میشدند، پس آنها را ببخش و با آنان مشورت کن در کارها.
اصل انتقادپذیری
از اصول اخلاقی کارگزاران نظام اسلامی، انتقادپذیری است. امامان معصوم(علیهم السلام) در عین اینکه از خطا و گناه محفوظ بودند، ولی برای آموزش به دیگران و نیز اهمیت دادن به دیگران آنها را تشویق به انتقاد از ایشان میکردند.
امام صادق(علیه السلام) میفرماید:
دوستترین برادران من کسی است که عیوبم را به من تذکر دهد.
البته منظور از انتقاد و پذیرش آن، اصلاح است؛ یعنی افراد اجتماع در نظام اسلامی موظف هستند به منظور اصلاح امور، اشکالات کار مسئولان را بازگو نمایند و مسئولان نیز موظف هستند که به آن انتقادات گوش دهند و درصدد اصلاح برآیند و بر طبق «المومن مرآت المؤمن» باشند، نه براساس دشمنی و تخریب یکدیگر.
به عقیده امام خمینی(رحمة الله): روزنامهها که افکار عمومی را منعکس میکنند و به انتقاد
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 162
میپردازند، نباید با کسی دشمنی داشته باشند، بلکه باید کار آنها حالت ارشاد داشته باشد؛ زیرا انتقاد در یک جامعه، لازم و باعث پیشرفت و اصلاح میشود؛ سرتاپای انسان عیب است و باید عیبها را گفت و انتقادات را کرد. تا جامعه اصلاح بشود. ایشان میفرماید:
مهم در همۀ افراد و خصوصاً شما آقایان که در مجلس هستید و مجلس مبدأ همۀ چیزهایی است که در کشور واقع میشود، مهم این است که در مقام بیان مسائل و ردّ مسائل، انتقاد و تکذیب به آنجا نرسد که قوۀ عقلیه کنار و با قوۀ غضبیه انسان وارد میدان بشود. اگر یک کسی هم فرض کنید از زبانش یک مطلبی برخلاف شما صادر شد، شما بروید و مطلب را منطقی صحبت کنید، با داد و فریاد و... حرف زشت زدن کار درست نمیشود.
عفو و احسان
عفو و گذشت و بالاتر از آن، احسان و نیکویی با آنهایی که از آنها بدی دیده شده، یکی از سجیههای اخلاقی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم(علیهم السلام) بوده است. امام سجاد(علیه السلام) در دعای مکارمالاخلاق میفرماید:
خدایا! مرا برانگیز که خیرخواه باشم، کسی را که به من خیانت کرده است و جزا و پاداش دهم، کسی را که مرا ترک کرده و بذل و بخشش کنم، به کسی که مرا از بذل و بخشش محروم ساخته و صلۀ رحم کنم، با کسی که از من بریده و ذکر خیر کسی را کنم، که مرا غیبتی کرده است و از کار خوب تشکر کنم و از بدی چشم بپوشم.
این یک مرحله بالاتر از گذشت است؛ زیرا گذشت آن است که جواب بدی را به بدی ندهد، اما سیرۀ امامان معصوم آن بوده که بدی را با احسان پاسخ میگفتند. امام
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 163
خمینی(رحمة الله) که سکّاندار نظام اسلامی در ایران بودند و عملاً با مشکلات نظام اسلامی دستوپنجه نرم میکردند، چنین میفرمایند:
از عموم ملت عظیمالشأن و خصوص دولتمردان میخواهم که از تجربۀ تلخی که از اختلاف بعد از اتحاد اول پیروزی که در ماههای اخیر به اوج خود رسید و روزگار را بر همه تاریک و تلخ کرد، عبرت بگیرند و بر آن باشند که مدتی هم تجربۀ برادری و اتحاد را بهکار برند و با محبت و رحمت، همکاری و همفکری را اگرچه با تکلّف هم باشد، پیشۀ خود قرار دهند و به کمک هم برای ساختن کشور بشتابند و نسبت به یکدیگر با عفو و اغماض رفتار نمایند. اگر خدای نخواسته از آن بد دیدند، فرصت فراوان است و میدان باز، ولی مطمئن باشند که وعدۀ خداوند متعال بر آن است که اخوت ایمانی و دوستی و محبت با یکدیگر موجب نجات است.
اعتراف به گناه و اشتباه
یکی از سجایای اخلاقی، اعتراف به گناه و اشتباه است. در باب گناهان، انسان باید فقط در مقام خلوت خود با خدایش اعتراف و توبه نماید و نباید در حضور مردم به آن اعتراف نماید تا آبرو و اعتبارش در نزد مردم از بین برود، اما در باب اشتباهات در تصمیمگیری یا خطای علمی باید صریحاً اعتراف نماید و نباید تحت فشار غریزۀ خودخواهی و تکبر، بر آن سرپوش گذارد و در صدد اصلاح و جبران آن بر نیاید. اگر کارگزار نظام اسلامی از روحیۀ تکبر و خودخواهی پیروی کرده و خطای تصمیمگیری و طرحریزی خود را توجیه کند و به آن ادامه دهد، آن طرح و برنامه، چیزی جز ضرر و زیان عاید نظام اسلامی نخواهد کرد و اگر مردم متوجه این خطا و توجیه او شوند، او را رها خواهند کرد. امام خمینی(رحمة الله) میفرماید:
یک مطلبی را که میگویید، چنانچه خطایش را فهمیدید، حاضرید به اینکه
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 164
بگویید من خطا کردم، اشتباه کردم یا همان خطا را میخواهید تا آخر به پیش ببرید؟ از مفاسدی که دیکتاتوری دارد و دیکتاتور مبتلا به آن هست، این است که یک مطلبی را که القا میکند، بعدش نمیتواند، قدرت ندارد بر خودش که این مطلبی که القاء کرده است، اگر خلاف مصلحت است... نمیتواند که از قولش برگردد. میگوید: گفتم، و باید بشود.
احتیاط و مواظبت بیتالمال
یکی از سیرههای اخلاقی رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه(علیهم السلام)، احتیاط در امر بیتالمال بوده است. رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) پس از پیروزی در یکی از جنگها دستور داد هرکه هرچه از غنایم جنگی در دست دارد، بیاورد. مردی مقداری نخ در دست داشت؛ عرض کرد یا رسول الله من میتوانم با این نخ که از غنایم است، پالان شترم را اصلاح کنم؟ حضرت فرمود:
من سهم خودم را به شما بخشیدم، ولی با سهم دیگران چه میکنید؟
یکی از مصیبتهایی که در دورۀ عثمان بر جامعۀ اسلامی وارد شد، استفادۀ ناروا از بیتالمال بود. امام علی(علیه السلام) در مورد او فرمود:
تا آنکه سومی به خلافت رسید، دو پهلویش از پرخوری باد کرده بود و همواره بین دستشویی و آشپزخانه سرگردان بود. و خویشاوندان پدری او از بنیامیه به پا خاستند و با او بیتالمال را خوردند و بر باد دادند، چون شتران گرسنهای که به جان گیاه بهاری افتند. عثمان آنقدر اسراف کرد که ریسمان بافتۀ او باز شد و اعمال او مردم را برانگیخت و شکمبارگی او نابودش ساخت.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 165
از این بیان امیرالمؤمنین(علیه السلام) به خوبی فهمیده میشود که نتیجۀ سوء استفاده از بیتالمال توسط کارگزاران نظام اسلامی، قیام و شورش مردم و سقوط نظام است.
امام خمینی(رحمة الله) در باب نحوه استفاده از بیتالمال میفرماید:
تصرفهایی که در بیتالمال میکنیم، باید بعد حساب بدهیم؛ چرا؟ زیادهروی شده باشد، مجازات دارد... حکومتهای اسلامی باید بیتالمال مسلمین را برای جلال و جبروت خودشان صرف نکنند، بیتالمال مسلمین صرف آن چیزی بشود که برای مسلمین است... مقاماتی که هستند ملاحظه کنند که به اندازۀ ضرورت مشاور بگیرند، به اندازۀ ضرورت خدمتگزار بگیرند.
ساده زیستی
یکی از اصول اخلاقی بسیار مهم، سادهزیستی و دوری از تجملات است. این سجیه در خصوص کارگزاران و مدیران نظام اسلامی و بهویژه مدیران طراز اول، بسیار مهمتر از دیگران است. در سیرۀ رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه(علیهم السلام) به روشنی میبینیم که آن بزگواران چگونه سادگی و بیتکلفی را در زندگی داشتهاند. امام خمینی(رحمة الله) در بیان سیرۀ امیرالمؤمنین(علیه السلام) میفرماید:
در حالی که خلیفه است، میخواهد نماز جمعه بخواند، لباس زیادی ندارد، میرود بالای منبر آن لباس که دارد حرکت میدهد ـ به حسب نقل ـ تا خشک بشود دو تا لباس ندارد یک کفشی را که خودش وصله میکرده است، کفاشی میکرده است ازش میپرسند حضرت میفرماید که این کفش به نظر شما چقدر ارزش دارد؟ میگویند هیچ. میگوید که «امارت بر شما هم، خلافت هم در نظر من مثل این کفش و پایینتر از این کفش است. مگر این که اقامه عدالت کنم».
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 166
امام(رحمة الله) در توصیه به سادهزیستی و توجه مسئولان به این امر میفرماید:
از اهم مسائلی که باید تذکر بدهم، مسألهای است که به همۀ روحانیت و دستاندرکاران کشور مربوط میشود و همیشه نگران آن هستم که مبادا این مردمی که همهچیزشان را فدا کردند و به اسلام خدمت نموده و به ما منّت گذاشتند، به واسطۀ اعمال ما از ما نگران بشوند؛ زیرا آن چیزی که مردم از ما توقع داشته و دارند و به واسطۀ آن دنبال ما و شما آمدهاند و اسلام را ترویج نموده و جمهوری اسلامی را به پا کردند و طاغوت را از میان بردند، کیفیت زندگی اهل علم است. اگر خدای نخواسته مردم ببینند که آقایان وضع خودشان را تغییر دادهاند، عمارت درست کردهاند و رفتوآمدهایشان مناسب شأن روحانیت نیست و آن چیزی را که نسبت به روحانیت در دلشان بوده است، از دست بدهند، از دست دادن آن همان و از بین رفتن اسلام و جمهوری اسلامی همان.
اخلاص
یکی دیگر از اصول بسیار مهم اخلاقی، اخلاص است. اگر عملی در بعد مادی بسیار مهم و بزرگ باشد، ولی اخلاص در آن نباشد، ارزش ندارد.
امام خمینی(رحمة الله) تعریف اخلاص را از زبان خواجه عبدالله انصاری اینگونه نقل میفرماید:
الإخلاص تصفیة العمل من کلّ شوب.
و از شیخ بهایی چنین نقل میفرماید:
تنزیه العمل أن یکون لغیر الله فیه نصیب.
یعنی عملی مخلصانه است که از هرگونه آمیختگی و خلط دور باشد و برای غیر
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 167
خدا در آن نصیب نباشد، به عبارت دیگر عمل فقط برای کسب رضای خداوند انجام گرفته باشد. در حقیقت اگر همین یک اصل از اصول اخلاقی در زندگی کاملاً رعایت گردد، بسیاری از مشکلات حل خواهد شد؛ چرا که اگر کارها با اخلاص کامل انجام گیرد، در آن رضای نفس مطرح نیست؛ تا کبر و خودخواهی در آن باشد، در آن اختلاس و سود مادی منظور نبوده است و چون به عنوان وظیفه و برای خدا انجام شده، از مردم نه چشمداشت پاداش دارند و نه بر آنها منّت.
پرهیز از کمکاری
یکی دیگر از اصولی که کارگزاران نظام اسلامی باید آن را مورد توجه قرار دهند، دوری و پرهیز از کمکاری است. متأسفانه یکی از گرفتاریهای شایع در ادارات و نظام کارمندی معضل کمکاری است. در اکثر ادارات کشورهای جهان سوم، صفوف طولانی مراجعهکنندگان به چشم میخورد، در حالی که اگر صف را دنبال کرده، به مسئول مربوط برسی، میبینی که او با خیال راحت گوشی تلفن در دستش است و با دوستانش صحبت میکند. امام خمینی(رحمة الله) میفرماید:
اگر همۀ قشرهای مملکت به این فکر باشند که الآن مملکت اسلامی است و باید همانطوری که دستور اسلام است، عمل بکنند، کمکاری در کاری که باید کار بکنند، نداشته باشند، انحراف نباشد در کار، با صداقت، با امانت با توجه به خدا عمل بکنند.
اینجانب تحمّل تعطیل حکم خدا را ندارم؛ اگر کمکاری شود، خود همانگونه که در چند مورد اقدام کردهام، مستقیماً اقدام مینمایم.
امروز دعوت به بیکاری و کمکاری و دعوت به اعتصاب، خیانت به این کشور است و خیانت به جمهوری اسلامی.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 168
نتیجه
با توجه به نظریۀ تحلیل سیستمی، نظام اسلامی سیستمی است متشکل از عناصر بههم پیوسته و مرتبط که باید هماهنگ کار کنند، و کار هر عنصر از کارگزاران، نهادها و سازمانهای آن بر کل سیستم تأثیرگذار خواهد بود. در درون این سیستم یک سری نهاده و خواسته وجود دارد که باید بر طبق اصول اخلاقی اسلامی کارویژههای خود را عملی سازند که اگر کارویژهها به خوبی و با رعایت اصول اخلاقی انجام گیرند، در محیط داخلی مورد تشویق و تحسین قرار گرفته و نظامی سیاسی با پشتوانۀ مردمی شکل خواهد گرفت، که با همکاری و حمایت مردم برنامههای خود را پیش برده و محیط خارجی و بینالمللی نیز توفیق زیادی در تحمیل خواستههای خود بر چنین نظامی را نخواهد داشت، اما اگر سیستم به خواستهها و نهادههای نظام اسلامی توجه نکرده و اصول اخلاقی را زیر پا گذاشتند، و کارویژههای سیستم، آمیخته با ریاکاری، دغلبازی، کمکاری، تکبر، بیعدالتی و حیف و میل بیتالمال شد، محیط داخلی عکسالعمل منفی از خود بروز خواهد داد و از نظام حاکم خواهد برید، چنانچه حضرت علی(علیه السلام) فرمود: عمل عثمان او را نابود کرد و مردم را علیه او شوراند.
این نتیجۀ طبیعی عملکرد هر نظام است که اگر به اصول ارزشی محیطش توجه نکند، سرانجامی جز سقوط نخواهند داشت، چنانچه نظام شاهنشاهی ایران سقوط کرد. امام خمینی(رحمة الله) نیز مکرر به این نکته اشاره فرمود که اگر مسئولان نظام به اصول اخلاقی توجه نکنند، اقبال مردم از آنها برداشته شده و نتیجۀ آن سقوط و شکست اسلام و جمهوری اسلامی خواهد بود و در یک مورد فرمود:
تو با تواضع دل مردم را فتح کن، دل که پیش تو آمد، آثار خود را ظاهر میکند.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 169
پیشنهاد و راه حل
معضل رعایت نشدن اصول اخلاقی در میان کارگزاران نظام، عامل اصلی عقبماندگیها، اختلافات و جدایی مردم از نظام است. برای حل این معضل، رعایت و توجه به سه اصل بسیار ضروری به نظر میرسد.
1. اصل گزینش با معیار صحیح
گزینش کارگزاران باید براساس معیارهایی باشد که اسلام برای ما معرفی کرده است و حداقل دو شرط در آن باید مورد توجه قرار گیرد:
الف) کارگزاران باید مؤمن و صالح باشند، یعنی از میان افراد با ایمان و پاک انتخاب گردند و از گزینش افراد غیر امین و فاسد خودداری گردد.
ب) تخصص و تجربه داشته باشند. تنها داشتن ایمان و صلاحیت معنوی و اخلاقی کافی نیست، بلکه باید کارگزاران در کاری که به آنها محول میشود تخصص یا تجربۀ کافی داشته باشند، تا بتوانند از عهدۀ انجام آن وظایف به خوبی برآیند، اما متأسفانه امروزه در اکثر جوامع کارگزاران با این معیارها برگزیده نمیشوند، بلکه براساس دوستیها و رابطهها گزینش میشوند.
2. اصل نظارت و آزمایش
امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) در نامۀ 53 نهجالبلاغه به مالک اشتر نخعی دستور میدهد که افرادی را که برتر از دیگرانند برای کارگزاری برگزین و سپس آنها را امتحان و آزمایش کن و بر کار آنان نظارت داشته باش و جاسوسان راستگو و وفاپیشه بر آنان بگمار، که مراقبت و بازرسی پنهانی تو از کار آنان سبب امانتداری، و مهربانی با رعیت خواهد شد.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 170
بسیاری قبل از آنکه به قدرت برسند، آدمهای خوبی به نظر میرسند، ولی همین که دستشان به جایی رسید، ممکن است منحرف شوند و خیانت کنند، لذا نظارت و امتحان همیشه لازم است.
3. اصل پاکسازی
اگر کارگزاران با معیارهای مذکور گزینش شدند، اما پس از مدتی در اثر اختبار و آزمایش معلوم شد که افرادی غیرامین و خیانتکار هستند، باید با قاطعیت، نظام اسلامی را از وجود آنان پاکسازی کرد. امام خمینی(رحمة الله) میفرماید:
مسأله پاکسازی و بازسازی وزارتخانهها و ادارات یک امر ضروری بوده است، برای اینکه در رژیم سابق، اشخاص بسیاری در این وزارتخانهها در این ادارات بودند که آنها لیاقت این مسائل را نداشتند.
و در مورد دیگر میفرماید:
آقای کنی در وزارت کشور هستند، ایشان آن وزارتخانه را ببیند چه جوری است وضعش، و اصلاحش بکنند، یک کسی دیگر هم که در وزارتخانۀ دیگری است، باز آن هم دنبال این بگردد و اصلاح بکند اینان را.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 171
کتابنامه
قرآن کریم.
1. اخلاق در قرآن، علی شیروانی، انتشارات پارسایان، قم، چاپ اول، 1377.
2. اخلاق کارگزاران از چشمانداز امام علی(علیه السلام)، علی اکبر ذاکری، انتشارات مؤسسه فرهنگی اندیشه، چاپ اول، 1381.
3. اصول سیاست خارجی، سید عبدالعلی قوام، انتشارات سمت، تهران، چاپ هفتم، 1380.
4. بحار الانوار، محمد تقی مجلسی، انتشارات دارالوفاء، بیروت، چاپ دوم.
5. تاج العروس، محب الدین زبیدی، انتشارات دار الفکر، بیروت، 1414 ق.
6. ترجمه نهج البلاغه، محمد دشتی، انتشارات قم، قم، چاپ اول، 1379.
7. السیرة النبویة، ابن هشام، منشورات مصطفوی، قم.
8. شرح چهل حدیث، امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1375.
9. شرح حدیث جنود عقل و جهل، امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1377.
10. صحیفه امام، امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1379.
11. عیون الحکم والمواعظ، علی بن محمد اللیثی الواسطی، دارالحدیث، چاپ اول.
12. فرهنگ اصطلاحات معاصر عربی ـ فارسی، نجفعلی میرزایی، انتشارات دارالثقلین، قم، چاپ اول، 1379.
13.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 172
فرهنگ عمید، حسن عمید، چاپ شهر، تهران، 1363.
14. فلسفه اخلاق، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا، تهران، چاپ بیست و هفتم، 1384.
15. الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، دارالکتب الاسلامیه، چاپ پنجم، تهران، 1363.
16. گفتار فلسفی «اخلاق»، محمد تقی فلسفی، نشر معارف اسلامی، تهران، چاپ دوم، 1336.
17. لسان العرب، ابن منظور، انتشارات دار صادر، بیروت، چاپ هشتم، 1424 ق.
18. نظام سیاسی و دولت در اسلام، داود فیرحی، انتشارات سمت، تهران، چاپ سوم، 1384.
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 173
مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 174