‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏چکیده‏

‏‏در این مقاله، اخلاق کارگزاران نظام اسلامی از دیدگاه امام خمینی(رحمة الله) مورد بررسی قرار ‏‎ ‎‏گرفته است. در ابتدا مفاهیم اخلاق، کارگزاران، نظام و نظام اسلامی تعریف و توضیح ‏‎ ‎‏داده شده است و پس از آن، به مبانی اخلاق کارگزاران در نظام اسلامی پرداخته شده ‏‎ ‎‏است. سپس مهم‌ترین اصول اخلاقی لازم برای کارگزاران با استفاده از سخنان امام ‏‎ ‎‏خمینی(رحمة الله) مطرح شده‌اند، مانند: تقوا، عدالت، امانتداری، تواضع، انتقادپذیری، عفو و ‏‎ ‎‏احسان و اعتراف به گناه و اشتباه، احتیاط و مواظبت در امر بیت‌المال، ساده‌زیستی، ‏‎ ‎‏اخلاص، پرهیز از کم‌کاری و در نهایت با اشاره به نظریۀ تحلیل سیستمی چنین ‏‎ ‎‏نتیجه‌گیری شده است که در نظام اسلامی، خواسته‌ها و نهاده‌هایی وجود دارد که با ‏‎ ‎‏معیار استاندارد اصول اخلاقی ارزش‌گذاری می‌شوند. اگر عناصر نظام اسلامی، یعنی ‏‎ ‎‏سازمان‌ها، نهادها و کارگزاران، این استاندارد را رعایت کردند و سجیه‌های اخلاقی ‏‎ ‎‏مثبت در اعمال و رفتار آن‌ها جلوه‌گر بود، از حمایت مردمی برخوردار گردیده و ‏‎ ‎‏محیط خارجی سیستم یا نظام بین‌المللی نیز توفیق چندانی در تحمیل خواسته‌هایشان ‏‎ ‎‏نخواهند داشت و اگر استاندارد یاد شده، رعایت نشود، سرانجامی جز شکست ‏‎ ‎‏نخواهند داشت.‏

‏
‏‎

مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 151

‎‏مقدمه‏

‏‏امروزه یکی از مشکلات جوامع، عدم وجود اخلاق و رعایت اصول در سطح کارگزاران ‏‎ ‎‏است، چنان‌که کشورهای اسلامی نیز از این معضل به شدت رنج می‌برند. یک رهبر ‏‎ ‎‏شایسته می‌تواند تدبیر امور جامعه را به‌گونه‌ای در دست گیرد تا با گزینش کارگزاران ‏‎ ‎‏شایسته و لایق و دارای سجایای اخلاقی وضعیت جامعه را به یک‌باره دگرگون کند و ‏‎ ‎‏مسیر آن را از شقاوت و سقوط به سعادت و فلاح رهنمون شود. یکی از نمونه‌های ‏‎ ‎‏بارز، جامعۀ جزیر‏‏ة‌‏‏العرب است که قبل از بعثت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) ساکنان آن، در نهایت ‏‎ ‎‏عقب‌ماندگی و ناامنی به سر می‌بردند. بعثت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در زمانی کوتاه این ‏‎ ‎‏جامعه را به یک جامعۀ مترقی تبدیل نمود. نمونۀ دیگر، ظهور امام خمینی(رحمة الله) در ایران ‏‎ ‎‏است که سال‌های متمادی جولانگاه تاخت و تاز ابرقدرت‌ها شده بود و همۀ امورش از ‏‎ ‎‏خارج، مدیریت می‌شد، اما با پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام(رحمة الله)، وضعیت این ‏‎ ‎‏سرزمین تغییر نمود و دست بیگانگان از آن کوتاه شد. به حق که انقلاب ایران یکی از ‏‎ ‎‏انقلاب‌های بزرگ عالم، بلکه بزرگ‌ترین آن‌ها است که تمامی زیربناهای ساختار ‏‎ ‎‏سیاسی را درهم کوبید و از نو بنیاد نهاد. امام خمینی(رحمة الله) آن عارف وارسته و تربیت‌یافته ‏‎ ‎‏در مکتب عرفانی ائمۀ اطهار(علیهم السلام) دارای سجایای اخلاقی بسیاری بود. این شخصیت ‏‎ ‎‏بی‌بدیل عصر حاضر، حکومتی تشکیل داد که در عناصر متشکلۀ آن بر سجایای اخلاقی ‏‎ ‎‏و رعایت اصول آن تأکید می‌نمود و با گزینش افراد شایسته و دارای سجایای اخلاقی ‏‎ ‎‏مثبت به عنوان کارگزاران و عاملان نظام اسلامی انسجام کم‌نظیری ایجاد کرد که ‏‎ ‎‏پیروزی‌های دهۀ اول انقلاب در میدان‌های مختلف نتیجۀ آن بود. این مقاله مدعی است ‏‎ ‎‏اگر توصیه‌های اخلاقی امام خمینی(رحمة الله) که برخاسته از مکتب اهل بیت عصمت و ‏‎ ‎‏طهارت(علیهم السلام) می‌باشد، مورد توجه قرار گیرد و به صورت نهاده‌ها در نظام اسلامی عملی ‏‎ ‎‏شوند، در محیط داخلی ایجاد محبوبیت خواهد کرد و نظام اسلامی را تبدیل به یک ‏‎ ‎‏نظام مردمی خواهد نمود. در این فرض، محیط بین‌المللی هم قادر به تحمیل الگوها و ‏‎ ‎‏هنجارهای خود بر نظام اسلامی نخواهد بود.‏

‏
‏‎

مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 152

‎‏الف) مفاهیم‏

‏‏اخلاق: ‏‏اهل لغت اخلاق را جمع خُلق و به معنای سجیه و خوی، معنا کرده‌اند.‏‎[1]‎‏ گاهی ‏‎ ‎‏آن را به معنای صفات و صورت باطنی انسان و خَلق را صفات و صورت ظاهری انسان ‏‎ ‎‏دانسته‌اند.‏‎[2]‎‏ این معنا از کلام امیرالمؤمنین(علیه السلام) نیز مستفاد است که فرموده است: «‏‏حسن ‏‎ ‎‏الخلق للنفس و حسن الخلق للبدن‏‏»‏‏.‏‎[3]‎

‏‏امام خمینی(رحمة الله) آن را چنین تعریف نموده است:‏

‏‏بدان که خُلق عبارت از حالتی است در نفس که انسان را دعوت به عمل ‏‎ ‎‏می‌کند، بدون رویه و فکر. مثلاً کسی که دارای خُلق سخاوت است، آن ‏‎ ‎‏خُلق او را وادار به جود و انفاق ‌کند، بدون آن‌که مقدماتی تشکیل دهد و ‏‎ ‎‏مرجحاتی فکر کند، گویی یکی از افعال طبیعیۀ اوست، مثل دیدن و ‏‎ ‎‏شنیدن.‏‎[4]‎

‏‏شبیه این تعریف از ابن مسکویه رازی نیز نقل شده است.‏‎[5]‎

‏‏شهید مطهری می‌فرماید: ‏

‏‏اخلاق لغتی است شایع در زبان همۀ مردم و بلکه همۀ مردم دنیا؛ به هر ‏‎ ‎‏زبانی لغتی معادل این لغت هست. اخلاق مانند بسیاری از چیزهای دیگر ‏‎ ‎‏شبیه خودش، از آن چیزهایی است که در عین این‌که در زبان همۀ مردم دایر ‏‎ ‎‏است و همۀ‌ مردم خیال می‌کنند که آن را می‌شناسند و می‌توانند تعریف ‏‎ ‎‏بکنند، از مشکل‌ترین لغات است برای تعریف کردن.‏‎[6]‎

‏
‏‎

‎‏ کانت می‌گوید: ‏

‏‏وقتی فعل، فعل اخلاقی است که شکل اطاعت محض از وجدان را داشته ‏‎ ‎‏باشد، بدون آن‌که هیچ شرطی و غایتی در نظر گرفته شده باشد.‏‎[7]‎

‏‏شهید مطهری تعریف کانت را نزدیک به واقع می‌داند، ولی تعریفی دیگر براساس ‏‎ ‎‏زیبایی ذاتی افعال را مطرح می‌کند و آن را برتر می‌داند. طبق این دیدگاه، عقل به طور ‏‎ ‎‏مستقل و مستقیم زیبایی افعال را درک می‌کند. زیبایی، هرچیزی است که در انسان ‏‎ ‎‏عشق و شوق ایجاد کند و انجام آن‌ها تحسین دیگران را به دنبال داشته باشد.‏

‏‏انواع اخلاق: ‏‏اخلاق دو نوع است: نوع اول، اخلاق حسنه یا مکارم اخلاقی است و ‏‎ ‎‏نوع دوم، رذایل اخلاقی یا اخلاق رذیله. البته انسان دارای دو «خود» و «نفس» است. ‏‎ ‎‏یک خود اصیل و نفس لوامه و دیگر خود طفیلی و نفس اماره به سوء، یعنی دعوت ‏‎ ‎‏کننده به بدی‌ها که هرکدام از این نفس‌ها منشأ یک نوع اخلاق می‌شوند.‏

‏‏کارگزاران: ‏‏واژۀ کارگزار در لغت به معنای به‌جا آورنده و انجام دهندۀ کار، یعنی ‏‎ ‎‏کسی که از طرف دیگری کاری را اداره می‌کند، است و نیز به معنای واسطۀ داد و ستد ‏‎ ‎‏و نماینده، به کار رفته است.‏‎[8]‎

‏‏معادل این واژه در عربی، کلمۀ عامل است که اصطلاح رایجی است که بر مسئولان ‏‎ ‎‏حکومتی اطلاق می‌شود.‏‎[9]‎

‏‏نظام: ‏‏این کلمه در واژه‌نامه به معنای نظم دادن، به رشته کشیدن،‏‎[10]‎‏ رژیم و حکومت‏‎[11]‎‏ ‏‎ ‎‏به کار رفته است.‏

‏‏و در اصطلاح سیاسی، عبارت است از مجموعۀ متغیرهای وابسته به یکدیگر که ‏‎ ‎
‏‎

‎‏هرگونه تغییر در هریک از عناصر متشکلۀ آن به سایر بخش‌ها نیز سرایت می‌نماید و ‏‎ ‎‏آن‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد.‏‎[12]‎‏ نظام سیاسی اسلام را عبارت از مجموعۀ به هم ‏‎ ‎‏پیوسته‌ای از فعالیت‌های سیاسی دانسته‌اند که شمار بزرگی از کارگزاران، با هدف ‏‎ ‎‏خاص، انجام آن‌ها را تعهد کرده‌اند... این عناصر ساختاری نظام سیاسی اسلام است. ‏‎ ‎‏نوعی روابط تعریف شده بین ساختارهای موجود در درون نظام کارکردها یا ‏‎ ‎‏کارویژه‌های نظام اسلامی هستند.‏‎[13]‎

‏‏ب) اخلاق کارگزاران در نظام اسلامی در دیدگاه امام خمینی(رحمة الله)‏

‏‏مبانی اخلاق کارگزاران در نظام اسلامی‏

‏‏مبانی اخلاق، عام‌تر از اخلاق کارگزاران است، امّا در خصوص کارگزاران از آن‌جا ‏‎ ‎‏اهمیت می‌یابد که آنان حلقۀ ارتباط و پیوند افراد اجتماع هستند و چون نخ تسبیح افراد ‏‎ ‎‏اجتماع را به هم گره می‌زنند. امام خمینی(رحمة الله) می‌فرمایند: ‏

‏‏متصدیان امور... اگر تقوا نداشته باشند، این به همۀ کشور سرایت می‌کند.‏‎[14]‎

‏‏اختیار‏

‏‏انسان در مکتب اسلام، موجودی است مختار، از این رو مسألۀ اخلاق قابل طرح است؛ ‏‎ ‎‏چرا که اگر انسان موجودی مجبور و بدون اختیار ‌بود، دیگر رعایت اصول اخلاقی برای ‏‎ ‎‏او یا امکان‌پذیر نبود و یا به صورت فطری و طبیعی، موجودی اخلاقی بود که دیگر در ‏‎ ‎‏قبال انجام افعال اخلاقی مستحق تحسین نمی‌شد. امام خمینی(رحمة الله) در مورد این جملۀ ‏‎ ‎‏علمای اخلاق که گفته‌اند: «حالت و خُلق نفس گاهی در انسان طبیعی است»، می‌فرمایند: ‏

‏‏مقصود از طبیعی بودن و فطری بودن خلقی آن نیست که ذاتی غیرقابل تغییر ‏‎ ‎
‏‎

‎‏است، بلکه جمیع ملکات و اخلاق نفسانیه تا نفس در این عالم حرکت و ‏‎ ‎‏تغیر است و در تحت تصرف زمان و تجدّد واقع است و دارای هیولی و قوه ‏‎ ‎‏است قابل تغییر است.‏‎[15]‎

‏‏پس اخلاق بر مبنای اختیار انسان استوار است و اگر انسان، مختار نباشد، اخلاق نیز ‏‎ ‎‏قابل طرح نیست.‏

‏‏حسن و قبح ذاتی افعال‏

‏‏زمانی اخلاق معنا دارد که افعال، حُسن و قبح ذاتی داشته باشد؛ یعنی برخی افعال و ‏‎ ‎‏چیزها ذاتاً زیبایی و حُسن داشته باشند و برخی دیگر، ذاتاً زشتی و قبح، تا بتوان اصول ‏‎ ‎‏کلی اخلاق را بر آن‌ها مترتب ساخت. اگر گفته شود حسن و قبح همگانی نیست، بلکه ‏‎ ‎‏امری نسبی است، اخلاق نیز امری نسبی می‌شود، اما همان‌گونه که از سخنان علمای ‏‎ ‎‏اخلاق از جمله کانت پیدا است، اصول اخلاقی، مطلق است و در وجدان آدمی یا ‏‎ ‎‏فطرت او وجود دارد و از این رو، عامل و فاعل فعل اخلاقی مورد تحسین بشر قرار ‏‎ ‎‏می‌گیرد. بنابراین، افعال اخلاقی، حسن ذاتی دارند و هر انسان اگر به وجدان و فطرت ‏‎ ‎‏خود مراجعه کند آن را درک خواهد نمود.‏

‏‏اعتقاد به مبدأ و معاد‏

‏‏انسان فطرتاً تمایل به اصول اخلاقی دارد، اما در مقابل، غرایز حیوانی نیز در او فعال ‏‎ ‎‏است و همیشه در درون انسان بین این دو بعد، تعارض و تصادم وجود دارد. فقط ‏‎ ‎‏زمانی که انسان به ماهیت از اویی و به سوی اویی معتقد شود، رعایت اصول اخلاقی ‏‎ ‎‏برای او راحت می‌شود و امور اخلاقی به سادگی از او سر می‌زند. امام خمینی(رحمة الله) در این ‏‎ ‎‏مورد می‌فرماید: ‏

‏‏باید جوانان ما بدانند تا معنویت و عقیده به توحید و معاد در کسی نباشد، ‏‎ ‎
‏‎

‎‏محال است از خود بگذرد و در فکر امت باشد.‏‎[16]‎

‏‏قرآن کریم مطلوب نهایی را فلاح، سعادت و فوز معرفی می‌کند. اگر انسان درک ‏‎ ‎‏کند که پاداش ایثار، از خود گذشتگی، تقوا و رعایت دیگر اصول اخلاقی، فلاح و ‏‎ ‎‏سعادت حقیقی او است و خداوند اجر او را ضایع نخواهد کرد، به راحتی به اصول ‏‎ ‎‏اخلاقی عمل خواهد کرد.‏

‏‏اعتقاد به تأثیر انسان در سرنوشت خود‏

‏‏انسان باید معتقد باشد که تنها خود او در سرنوشت خود تأثیرگذار است و هیچ عامل ‏‎ ‎‏دیگری در تقدیر و سرنوشت او مؤثر نیست. قرآن می‌فرماید:‏

‏‏خداوند سرنوشت هیچ قوم و امتی را تغییر نمی‌دهد، مگر آن‌که آنان آنچه را ‏‎ ‎‏در خودشان است، تغییر دهند.‏‎[17]‎

‏‏ شاعر شهید سید اسماعیل بلخی می‌سراید:‏

‏‏خــدا آن مـلـتـی را سـروری داد‏ ‏که تقدیرش به دست خویش بنوشت‏

‏‏بــه آن مـلـت سـرو کـاری ندارد‏ ‏کـه گنـدم را بـرای دیگران کشت‏‎[18]‎

‏‏در این صورت، انسان برای تغییر سرنوشت خود تلاش خواهد کرد و به اصول ‏‎ ‎‏اخلاقی برای کسب سروری پایبند خواهد بود.‏

‏‏مهم‌ترین اصول اخلاقی کارگزاران نظام اسلامی‏

‏‏تقـوا‏

‏‏تقوا به معنای حفظ کردن، پرهیز کردن و ترسیدن است و در زبان قرآن، به معنای ‏‎ ‎‏ترسیدن و حفظ کردن نفس از سقوط در مخالفت با اوامر و نواهی خداوند است. منشأ ‏‎ ‎
‏‎

‎‏اصلی سعادت انسان، ایمان به خدا و اطاعت از اوامر و نواهی او است و تقوا، ترسیدن ‏‎ ‎‏از مخالفت اوامر و نواهی الهی است. میزان تقوای انسان نشانگر میزان ایمان او است.‏

‏‏آیت الله مصباح یزدی می‌گوید: ‏

‏‏تنها ارزش اخلاقی مطلق در قرآن، تقوا است.‏‎[19]‎

‏‏تقوا برای هر فرد لازم و ضروری است و اگر انسان در زندگی تقوا نداشته باشد، به ‏‎ ‎‏فساد و تباهی کشیده می‌شود و از سعادت و فلاح باز می‌ماند، اما این مسأله در ‏‎ ‎‏کارگزاران نظام اسلامی ضرورت بسیار بالاتری دارد؛ چرا که آن‌ها قدرت را در دست ‏‎ ‎‏دارند و ممکن است مفسده‌های بزرگ و همگانی به بار آورند. امام خمینی(رحمة الله) ‏‎ ‎‏می‌فرماید: ‏

‏‏تقوا برای همه لازم است و برای کسانی که متصدی امور کشور هستند، ‏‎ ‎‏لازم‌تر است... اینهایی که در رأس امورند، اگر تقوا نداشته باشند، این به ‏‎ ‎‏هم‏‏ۀ‏‏ کشور سرایت می‌کند، همۀ کشور را یک وقت ـ خدای نخواسته ـ به ‏‎ ‎‏باد می‌دهد و لهذا برای آن‌ها اهمیت تقوا بسیار بیش‌تر است تا برای ‏‎ ‎‏اشخاص.‏‎[20]‎

‏‏عدالت‏

‏‏عدالت یکی از ارکان مهم اخلاق اسلامی است و در نظام‌های الهی تا بدان‌جا اهمیت ‏‎ ‎‏دارد که قرآن کریم یکی از اهداف اصلی بعثت انبیای ‌الهی را اقامۀ قسط و عدالت ‏‎ ‎‏دانسته است.‏‎[21]‎‏ عدالت در شریعت اسلام مورد تأکید فراوان قرار گرفته است و شرط ‏‎ ‎‏ضروری شهادت، قضاوت، امامت و... دانسته شده است، ولی مهم‌ترین کاربرد آن در ‏‎ ‎‏روابط اجتماعی و به خصوص در مورد کارگزاران نظام اسلامی است. هرگاه در طول ‏‎ ‎
‏‎

‎‏تاریخ، کارگزاران نظام اسلامی به ظلم و بی‌عدالتی روی آورده‌اند، در برابر قیام‌های ‏‎ ‎‏مردمی قرار گرفته‌اند؛ یعنی عدالت یکی از خواسته‌ها و نهاده‌های نظام اسلامی است. ‏‎ ‎‏امام خمینی(رحمة الله) می‌فرماید: ‏

‏‏اسلام، خدایش عادل است، پیغمبرش هم عادل است و معصوم، امامش هم ‏‎ ‎‏عادل و معصوم است، قاضی‌اش هم معتبر است که عادل باشد،... امام ‏‎ ‎‏جماعتش هم معتبر است که عادل باشد، امام جمعه‌اش هم باید عادل باشد. ‏‎ ‎‏از ذات مقدس کبریا گرفته تا آن آخر زمامدار باید عادل باشد. ولاتشان هم ‏‎ ‎‏باید عادل باشند... اگر عدالت در بین زمامداران نباشد، این مفاسدی است که ‏‎ ‎‏دارید می‌بینید.‏‎[22]‎

‏‏امانتداری‏

‏‏امانتداری از اصول پراهمیت اخلاق اسلامی است. البته همان‌طور که اشاره شد، اصول ‏‎ ‎‏اخلاقی، اصولی فطری هستند که وقتی انسان به وجدان و ضمیر خود مراجعه می‌کند، ‏‎ ‎‏آن‌ها را می‌یابد. لذا، فاعل فعل اخلاقی مورد تحسین قرار می‌گیرد و چون اسلام دینی ‏‎ ‎‏مبتنی بر فطرت است، بر اصول اخلاقی تأکید می‌کند. مثلاً قرآن کریم به ادای امانت ‏‎ ‎‏دستور می‌دهد‏‎[23]‎‏ و آن را یکی از صفات پیامبران‏‎[24]‎‏ و مؤمنان ذکر می‌کند.‏‎[25]‎‏ در روایات نیز ‏‎ ‎‏به امانتداری تأکید زیادی شده که فقط به دو نکته اشاره می‌گردد. اول این‌که در روایات ‏‎ ‎‏معصومین(علیهم السلام)، امانتداری، معیار دین معرفی شده است، چنان‌که رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) ‏‎ ‎‏فرمود: ‏

‏‏کسی که امانت‌دار نیست، دین ندارد.‏‎[26]‎

‏
‏‎

‎‏امام صادق(علیه السلام) فرمود: ‏

‏‏به طول رکوع مردم نگاه نکنید؛ زیرا ممکن است این کار برای آنان به ‏‎ ‎‏صورت عادت درآمده که وحشت دارند از ترک آن، بلکه نگاه کنید به ‏‎ ‎‏راستگویی و امانت‌داری آن‌ها.‏‎[27]‎

‏‏دوم این‌که امانت‌داری در زبان روایات واجب مطلق دانسته شده و مانند برخی ‏‎ ‎‏واجبات و محرمات دیگر استثنا پذیر نیست، چنانچه در باب حرمت غیبت گفته شده ‏‎ ‎‏است: غیبت متجاهر به فسق حرام نیست، اما ادای امانت به نیکوکار و بدکار فرق ‏‎ ‎‏نمی‌کند. بر انسان واجب است امانت بدکار را نیز به او برگرداند.‏

‏‏امام صادق(علیه السلام) فرمود: ‏

‏‏در سه چیز رختصی وجود ندارد: اول ادای امانت به نیکوکار و بدکار، وفای ‏‎ ‎‏به عهد به نیکوکار و بدکار و سوم احسان به پدر و مادر. چه نیکوکار باشند ‏‎ ‎‏و چه بدکار.‏‎[28]‎

‏‏کارگزاران و مسئولین نظام سیاسی اسلام، اُمنا و نمایندگان مردم هستند که امانت ‏‎ ‎‏بزرگی چون قوانین اسلامی، سرنوشت مردم و سرمایه‌های مختلف جامعه به دست ‏‎ ‎‏آن‌ها سپرده شده است و باید به خوبی از آن‌ها حفاظت و پاسداری نمایند و نگذارند ‏‎ ‎‏که از آن‌ها استفادۀ ناروا شود. امام خمینی(رحمة الله) در موارد مختلفی مسأله امانتداری را مورد ‏‎ ‎‏تأکید قرار داده‌اند. در یک مورد حکومت جمهوری اسلامی را امانت الهی دانسته‌اند که ‏‎ ‎‏مسئولان نظام آن را دریافت کرده‌اند و باید از آن حفاظت کنند و به نسل آینده تحویل ‏‎ ‎‏دهند‏‎[29]‎‏ و در مورد دیگر می‌فرماید: ‏

‏‏هرکس در هر جا هست و هر جا خدمت می‌کند، یکی از اموری که بسیار ‏‎ ‎‏برای او لازم است، امانت است؛ امین باید باشد، اگر خدای نخواسته در یک ‏‎ ‎
‏‎

‎‏گروهی، اشخاص غیر امین و اشخاص خائن پیدا بشود، یک وقت می‌فهمیم ‏‎ ‎‏که تمام آن گروه را این‌ها به بدنامی کشیدند یا به فساد. از امور لازم امانت ‏‎ ‎‏است در امور.‏‎[30]‎

‏‏تواضع‏

‏‏یکی از اصول مهم اخلاقی کارگزاران نظام اسلامی، تواضع و فروتنی است؛ زیرا کسی ‏‎ ‎‏در ساختار قدرت سیاسی قرار می‌گیرد که هم خود احساس توانمندی بیش‌تر ‌کند و هم ‏‎ ‎‏دیگران او را از مردم عادی مقتدرتر پندارند و اگر او در چنین شرایطی تواضع و ‏‎ ‎‏فروتنی از خود نشان دهد، بسیار پسندیده خواهد بود، چنانچه شاعر می‌گوید:‏

‏‏تــواضـع ز گردن‌فرازان نکوست‏ ‏گدا گر تواضع کند، خوی اوست‏

‏‏تواضع کارگزاران، دارای آثار بیرونی و درونی است.‏

‏‏الف) اثر درونی: ‏‏نفس اماره به سوء همیشه انسان را به سوی خودخواهی و تکبر فرا ‏‎ ‎‏می‌خواند، به خصوص زمانی که انسان قدرتی فراتر از دیگران پیدا می‌کند، مثل آن‌که ‏‎ ‎‏هنگامی که فرد به عنوان یک کارگزار به یک مقام دولتی دست می‌یابد، زمینۀ فساد و ‏‎ ‎‏گرفتار شدن به رذیلۀ اخلاقی تکبر و خودخواهی فراهم‌تر است، چنانچه گفته ‌شده ‏‎ ‎‏قدرت فسادآور است. اگر کارگزاران سعی کنند با تواضع و فروتنی با مردم برخورد ‏‎ ‎‏کنند و این روحیه را در خود با تمرین و تلاش تقویت نمایند، از دام تکبر و ‏‎ ‎‏خودخواهی رها شده و قلب آنان از این آلودگی پالایش می‌یابد.‏

‏‏ب) اثر بیرونی: ‏‏اثر بیرونی تواضع و فروتنی کارگزار، محبوبیت است؛ یعنی نتیجۀ ‏‎ ‎‏تواضع او آن است که مردم نیز به حمایت از او برخاسته و با او همکاری خواهند ‏‎ ‎‏نمود و او فردی محبوب و دوست‌داشتنی در بین مردم خواهد بود و نتیجۀ این ‏‎ ‎‏محبوبیت و دلگرمی مردم، دوام و بقای دولت و شوکت او خواهد بود. امام خمینی(رحمة الله) ‏‎ ‎
‏‎

‎‏به موضوع این‌گونه می‌پردازد:‏

‏‏تو با تواضع دل مردم را فتح کن، دل که پیش تو آمد، آثار خود را ظاهر ‏‎ ‎‏می‌کند، و اگر قلوب از تو برگشت، آثار آن برخلاف مطلوب‌ تو است.‏‎[31]‎

‏‏در باب منشأ پیدایش تواضع، امام بزرگوار می‌فرماید: ‏

‏‏خداخواهی، سعۀ صدر آورد و سعۀ صدر، تواضع و عزّت نفس آورد.‏‎[32]‎

‏‏قرآن کریم در مورد رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید: ‏

‏‏به (برکت) رحمت الهی در برابر آنان ‏‎]‎‏مردم‏‎[‎‏ نرم و مهربان شدی و اگر ‏‎ ‎‏خشن و سنگدل بودی، مردم از اطراف تو پراکنده می‌شدند، پس آن‌ها را ‏‎ ‎‏ببخش و با آنان مشورت کن در کارها.‏‎[33]‎

‏‏اصل انتقادپذیری‏

‏‏از اصول اخلاقی کارگزاران نظام اسلامی، انتقادپذیری است. امامان معصوم(علیهم السلام) در عین ‏‎ ‎‏این‌که از خطا و گناه محفوظ بودند، ولی برای آموزش به دیگران و نیز اهمیت دادن به ‏‎ ‎‏دیگران آن‌ها را تشویق به انتقاد از ایشان می‌کردند.‏

‏‏امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: ‏

‏‏دوست‌ترین برادران من کسی است که عیوبم را به من تذکر دهد.‏‎[34]‎

‏‏البته منظور از انتقاد و پذیرش آن، اصلاح است؛ یعنی افراد اجتماع در نظام اسلامی ‏‎ ‎‏موظف هستند به منظور اصلاح امور، اشکالات کار مسئولان را بازگو نمایند و مسئولان ‏‎ ‎‏نیز موظف هستند که به آن انتقادات گوش دهند و درصدد اصلاح برآیند و بر طبق ‏‎ ‎‏«‏‏المومن مرآت المؤمن‏‏» باشند، نه براساس دشمنی و تخریب یکدیگر.‏

‏‏به عقیده امام خمینی(رحمة الله): روزنامه‌ها که افکار عمومی را منعکس می‌کنند و به انتقاد ‏‎ ‎
‏‎

‎‏می‌پردازند، نباید با کسی دشمنی داشته باشند، بلکه باید کار آن‌ها حالت ارشاد داشته ‏‎ ‎‏باشد؛ زیرا انتقاد در یک جامعه، لازم و باعث پیشرفت و اصلاح می‌شود؛ سرتاپای ‏‎ ‎‏انسان عیب است و باید عیب‌ها را گفت و انتقادات را کرد. تا جامعه اصلاح بشود.‏‎[35]‎‏ ‏‎ ‎‏ایشان می‌فرماید: ‏

‏‏مهم در هم‏‏ۀ‏‏ افراد و خصوصاً شما آقایان که در مجلس هستید و مجلس مبدأ ‏‎ ‎‏همۀ چیزهایی است که در کشور واقع می‌شود، مهم این است که در مقام ‏‎ ‎‏بیان مسائل و ردّ مسائل، انتقاد و تکذیب به آن‌جا نرسد که قوۀ عقلیه کنار و ‏‎ ‎‏با قوۀ غضبیه انسان وارد میدان بشود. اگر یک کسی هم فرض کنید از زبانش ‏‎ ‎‏یک مطلبی برخلاف شما صادر شد، شما بروید و مطلب را منطقی صحبت ‏‎ ‎‏کنید، با داد و فریاد و... حرف زشت زدن کار درست نمی‌شود.‏‎[36]‎

‏‏عفو و احسان‏

‏‏عفو و گذشت و بالاتر از آن، احسان و نیکویی با آن‌هایی که از آن‌ها بدی دیده شده، ‏‎ ‎‏یکی از سجیه‌های اخلاقی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم(علیهم السلام) بوده است. امام ‏‎ ‎‏سجاد(علیه السلام) در دعای مکارم‌الاخلاق می‌فرماید: ‏

‏‏خدایا! مرا برانگیز که خیرخواه باشم، کسی را که به من خیانت کرده است و ‏‎ ‎‏جزا و پاداش دهم، کسی را که مرا ترک کرده و بذل و بخشش کنم، به کسی ‏‎ ‎‏که مرا از بذل و بخشش محروم ساخته و صلۀ رحم کنم، با کسی که از من ‏‎ ‎‏بریده و ذکر خیر کسی را کنم، که مرا غیبتی کرده است و از کار خوب ‏‎ ‎‏تشکر کنم و از بدی چشم بپوشم.‏

‏‏این یک مرحله‌ بالاتر از گذشت است؛ زیرا گذشت آن است که جواب بدی را به ‏‎ ‎‏بدی ندهد، اما سیرۀ امامان معصوم آن بوده که بدی را با احسان پاسخ می‌گفتند. امام ‏‎ ‎
‏‎

‎‏خمینی(رحمة الله) که سکّان‌دار نظام اسلامی در ایران بودند و عملاً با مشکلات نظام اسلامی ‏‎ ‎‏دست‌و‌پنجه نرم می‌کردند، چنین می‌فرمایند: ‏

‏‏از عموم ملت عظیم‌الشأن و خصوص دولت‌مردان می‌خواهم که از تجربۀ ‏‎ ‎‏تلخی که از اختلاف بعد از اتحاد اول پیروزی که در ماه‌های اخیر به اوج ‏‎ ‎‏خود رسید و روزگار را بر همه تاریک و تلخ کرد، عبرت بگیرند و بر آن ‏‎ ‎‏باشند که مدتی هم تجربۀ برادری و اتحاد را به‌کار برند و با محبت و ‏‎ ‎‏رحمت، همکاری و همفکری را اگرچه با تکلّف هم باشد، پیشۀ خود قرار ‏‎ ‎‏دهند و به کمک هم برای ساختن کشور بشتابند و نسبت به یکدیگر با عفو ‏‎ ‎‏و اغماض رفتار نمایند. اگر خدای نخواسته از آن بد دیدند، فرصت فراوان ‏‎ ‎‏است و میدان باز، ولی مطمئن باشند که وعدۀ خداوند متعال بر آن است که ‏‎ ‎‏اخوت ایمانی و دوستی و محبت با یکدیگر موجب نجات است.‏‎[37]‎

‏‏اعتراف به گناه و اشتباه‏

‏‏یکی از سجایای اخلاقی، اعتراف به گناه و اشتباه است. در باب گناهان، انسان باید فقط ‏‎ ‎‏در مقام خلوت خود با خدایش اعتراف و توبه نماید و نباید در حضور مردم به آن ‏‎ ‎‏اعتراف نماید تا آبرو و اعتبارش در نزد مردم از بین برود، اما در باب اشتباهات در ‏‎ ‎‏تصمیم‌گیری یا خطای علمی باید صریحاً اعتراف نماید و نباید تحت فشار غریزۀ ‏‎ ‎‏خودخواهی و تکبر، بر آن سرپوش گذارد و در صدد اصلاح و جبران آن بر نیاید. اگر ‏‎ ‎‏کارگزار نظام اسلامی از روحیۀ تکبر و خودخواهی پیروی کرده و خطای تصمیم‌گیری ‏‎ ‎‏و طرح‌ریزی خود را توجیه کند و به آن ادامه دهد، آن طرح و برنامه، چیزی جز ضرر و ‏‎ ‎‏زیان عاید نظام اسلامی نخواهد کرد و اگر مردم متوجه این خطا و توجیه او شوند، او ‏‎ ‎‏را رها خواهند کرد. امام خمینی(رحمة الله) می‌فرماید: ‏

‏‏یک مطلبی را که می‌گویید، چنانچه خطایش را فهمیدید، حاضرید به این‌که ‏‎ ‎
‏‎

‎‏بگویید من خطا کردم، اشتباه کردم یا همان خطا را می‌خواهید تا آخر به ‏‎ ‎‏پیش ببرید؟ از مفاسدی که دیکتاتوری دارد و دیکتاتور مبتلا به آن هست، ‏‎ ‎‏این است که یک مطلبی را که القا می‌کند، بعدش نمی‌تواند، قدرت ندارد بر ‏‎ ‎‏خودش که این مطلبی که القاء کرده است، اگر خلاف مصلحت است... ‏‎ ‎‏نمی‌تواند که از قولش برگردد. می‌گوید: گفتم، و باید بشود.‏‎[38]‎

‏‏احتیاط و مواظبت بیت‌المال‏

‏‏یکی از سیره‌های اخلاقی رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه(علیهم السلام)، احتیاط در امر بیت‌المال بوده ‏‎ ‎‏است. رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) پس از پیروزی در یکی از جنگ‌ها دستور داد هرکه هرچه از ‏‎ ‎‏غنایم جنگی در دست دارد، بیاورد. مردی مقداری نخ در دست داشت؛ عرض کرد یا ‏‎ ‎‏رسول الله من می‌توانم با این نخ که از غنایم است، پالان شترم را اصلاح کنم؟ حضرت ‏‎ ‎‏فرمود: ‏

‏‏من سهم خودم را به شما بخشیدم، ولی با سهم دیگران چه می‌کنید؟‏‎[39]‎

‏‏یکی از مصیبت‌هایی که در دورۀ عثمان بر جامعۀ اسلامی وارد شد، استفادۀ ناروا از ‏‎ ‎‏بیت‌المال بود. امام علی(علیه السلام) در مورد او فرمود: ‏

‏‏تا آن‌که سومی به خلافت رسید، دو پهلویش از پرخوری باد کرده بود و ‏‎ ‎‏همواره بین دستشویی و آشپزخانه سرگردان بود. و خویشاوندان پدری او از ‏‎ ‎‏بنی‌امیه به پا خاستند و با او بیت‌المال را خوردند و بر باد دادند، چون شتران ‏‎ ‎‏گرسنه‌ای که به جان گیاه بهاری افتند. عثمان آن‌قدر اسراف کرد که ریسمان ‏‎ ‎‏بافتۀ او باز شد و اعمال او مردم را برانگیخت و شکم‌بارگی او نابودش ‏‎ ‎‏ساخت.‏‎[40]‎

‏
‏‎

‎‏ از این بیان امیرالمؤمنین(علیه السلام) به خوبی فهمیده می‌شود که نتیجۀ سوء استفاده از ‏‎ ‎‏بیت‌المال توسط کارگزاران نظام اسلامی، قیام و شورش مردم و سقوط نظام است.‏

‏‏امام خمینی(رحمة الله) در باب نحوه استفاده از بیت‌المال می‌فرماید: ‏

‏‏تصرف‌هایی که در بیت‌المال می‌کنیم، باید بعد حساب بدهیم؛ چرا؟ ‏‎ ‎‏زیاده‌روی شده باشد، مجازات دارد... حکومت‌های اسلامی باید بیت‌المال ‏‎ ‎‏مسلمین را برای جلال و جبروت خودشان صرف نکنند، بیت‌المال مسلمین ‏‎ ‎‏صرف آن چیزی بشود که برای مسلمین است... مقاماتی که هستند ملاحظه ‏‎ ‎‏کنند که به اندازۀ ضرورت مشاور بگیرند، به اندازۀ ضرورت خدمت‌گزار ‏‎ ‎‏بگیرند.‏‎[41]‎

‏‏ساده زیستی‏

‏‏یکی از اصول اخلاقی بسیار مهم، ساده‌زیستی و دوری از تجملات است. این سجیه در ‏‎ ‎‏خصوص کارگزاران و مدیران نظام اسلامی و به‌ویژه مدیران طراز اول، بسیار مهم‌تر از ‏‎ ‎‏دیگران است. در سیرۀ رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه(علیهم السلام) به روشنی می‌بینیم که آن بزگواران ‏‎ ‎‏چگونه سادگی و بی‌تکلفی را در زندگی داشته‌اند. امام خمینی(رحمة الله) در بیان سیرۀ ‏‎ ‎‏امیرالمؤمنین(علیه السلام) می‌فرماید: ‏

‏‏در حالی که خلیفه است، می‌خواهد نماز جمعه بخواند، لباس زیادی ندارد، ‏‎ ‎‏می‌رود بالای منبر آن لباس که دارد حرکت می‌دهد ـ به حسب نقل ـ تا ‏‎ ‎‏خشک بشود دو تا لباس ندارد یک کفشی را که خودش وصله می‌کرده ‏‎ ‎‏است، کفاشی می‌کرده است ازش می‌پرسند حضرت می‌فرماید که این کفش ‏‎ ‎‏به نظر شما چقدر ارزش دارد؟‌ می‌گویند هیچ. می‌گوید که «امارت بر شما ‏‎ ‎‏هم، خلافت هم در نظر من مثل این کفش و پایین‌تر از این کفش است. مگر ‏‎ ‎‏این که اقامه عدالت کنم».‏‎[42]‎

‏
‏‎

‎‏امام(رحمة الله) در توصیه به ساده‌زیستی و توجه مسئولان به این امر می‌فرماید: ‏

‏‏از اهم مسائلی که باید تذکر بدهم، مسأله‌ای است که به همۀ روحانیت و ‏‎ ‎‏دست‌اندرکاران کشور مربوط می‌شود و همیشه نگران آن هستم که مبادا این مردمی که ‏‎ ‎‏همه‌چیزشان را فدا کردند و به اسلام خدمت نموده و به ما منّت گذاشتند، به واسطۀ ‏‎ ‎‏اعمال ما از ما نگران بشوند؛ زیرا آن چیزی که مردم از ما توقع داشته و دارند و به ‏‎ ‎‏واسطۀ آن دنبال ما و شما آمده‌اند و اسلام را ترویج نموده و جمهوری اسلامی را به پا ‏‎ ‎‏کردند و طاغوت را از میان بردند، کیفیت زندگی اهل علم است. اگر خدای نخواسته ‏‎ ‎‏مردم ببینند که آقایان وضع خودشان را تغییر داده‌اند، عمارت درست کرده‌اند و ‏‎ ‎‏رفت‌و‌آمدهایشان مناسب شأن روحانیت نیست و آن چیزی را که نسبت به روحانیت در ‏‎ ‎‏دلشان بوده است، از دست بدهند، از دست دادن آن همان و از بین رفتن اسلام و ‏‎ ‎‏جمهوری اسلامی همان.‏‎[43]‎

‏‏اخلاص‏

‏‏یکی دیگر از اصول بسیار مهم اخلاقی، اخلاص است. اگر عملی در بعد مادی بسیار ‏‎ ‎‏مهم و بزرگ باشد، ولی اخلاص در آن نباشد، ارزش ندارد.‏

‏‏امام خمینی(رحمة الله) تعریف اخلاص را از زبان خواجه عبدالله انصاری این‌گونه نقل ‏‎ ‎‏می‌فرماید: ‏

‏‏الإخلاص تصفیة العمل من کلّ شوب.‏‎[44]‎

‏‏و از شیخ بهایی چنین نقل می‌فرماید: ‏

‏‏تنزیه العمل أن یکون لغیر الله فیه نصیب.‏‎[45]‎‏ ‏

‏‏یعنی عملی مخلصانه است که از هرگونه آمیختگی و خلط دور باشد و برای غیر ‏‎ ‎
‏‎

‎‏خدا در آن نصیب نباشد، به عبارت دیگر عمل فقط برای کسب رضای خداوند انجام ‏‎ ‎‏گرفته باشد. در حقیقت اگر همین یک اصل از اصول اخلاقی در زندگی کاملاً رعایت ‏‎ ‎‏گردد، بسیاری از مشکلات حل خواهد شد؛ چرا که اگر کارها با اخلاص کامل انجام ‏‎ ‎‏گیرد، در آن رضای نفس مطرح نیست؛ تا کبر و خودخواهی در آن باشد، در آن ‏‎ ‎‏اختلاس و سود مادی منظور نبوده است و چون به عنوان وظیفه و برای خدا انجام ‏‎ ‎‏شده، از مردم نه چشم‌داشت پاداش دارند و نه بر آنها منّت.‏

‏‏پرهیز از کم‌کاری‏

‏‏یکی دیگر از اصولی که کارگزاران نظام اسلامی باید آن را مورد توجه قرار دهند، دوری ‏‎ ‎‏و پرهیز از کم‌کاری است. متأسفانه یکی از گرفتاری‌های شایع در ادارات و نظام ‏‎ ‎‏کارمندی معضل کم‌کاری است. در اکثر ادارات کشورهای جهان سوم، صفوف طولانی ‏‎ ‎‏مراجعه‌کنندگان به چشم می‌خورد، در حالی که اگر صف را دنبال کرده، به مسئول ‏‎ ‎‏مربوط برسی، می‌بینی که او با خیال راحت گوشی تلفن در دستش است و با دوستانش ‏‎ ‎‏صحبت می‌کند. امام خمینی(رحمة الله) می‌فرماید: ‏

‏‏اگر همۀ قشرهای مملکت به این فکر باشند که الآن مملکت اسلامی است و ‏‎ ‎‏باید همان‌طوری که دستور اسلام است، عمل بکنند، کم‌کاری در کاری که ‏‎ ‎‏باید کار بکنند، نداشته باشند، انحراف نباشد در کار، با صداقت، با امانت با ‏‎ ‎‏توجه به خدا عمل بکنند.‏‎[46]‎

‏‏این‌جانب تحمّل تعطیل حکم خدا را ندارم؛ اگر کم‌کاری شود، خود ‏‎ ‎‏همان‌گونه که در چند مورد اقدام کرده‌ام، مستقیماً اقدام می‌نمایم.‏‎[47]‎

‏‏امروز دعوت به بیکاری و کم‌کاری و دعوت به اعتصاب، خیانت به این ‏‎ ‎‏کشور است و خیانت به جمهوری اسلامی.‏‎[48]‎

‏
‏‎

مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 168

‎‏نتیجه‏

‏‏با توجه به نظریۀ تحلیل سیستمی، نظام اسلامی سیستمی است متشکل از عناصر به‌هم ‏‎ ‎‏پیوسته و مرتبط که باید هماهنگ کار کنند، و کار هر عنصر از کارگزاران، نهادها و ‏‎ ‎‏سازمان‌های آن بر کل سیستم تأثیرگذار خواهد بود. در درون این سیستم یک‌ سری ‏‎ ‎‏نهاده و خواسته وجود دارد که باید بر طبق اصول اخلاقی اسلامی کارویژه‌های خود را ‏‎ ‎‏عملی سازند که اگر کارویژه‌ها به خوبی و با رعایت اصول اخلاقی انجام گیرند، در ‏‎ ‎‏محیط داخلی مورد تشویق و تحسین قرار گرفته و نظامی سیاسی با پشتوانۀ مردمی ‏‎ ‎‏شکل خواهد گرفت، که با همکاری و حمایت مردم برنامه‌های خود را پیش برده و ‏‎ ‎‏محیط خارجی و بین‌المللی نیز توفیق زیادی در تحمیل خواسته‌های خود بر چنین ‏‎ ‎‏نظامی را نخواهد داشت، اما اگر سیستم به خواسته‌ها و نهاده‌های نظام اسلامی توجه ‏‎ ‎‏نکرده و اصول اخلاقی را زیر پا گذاشتند، و کارویژه‌های سیستم، آمیخته با ریاکاری، ‏‎ ‎‏دغل‌بازی، کم‌کاری، تکبر، بی‌عدالتی و حیف و میل بیت‌المال شد، محیط داخلی ‏‎ ‎‏عکس‌العمل منفی از خود بروز خواهد داد و از نظام حاکم خواهد برید، چنانچه ‏‎ ‎‏حضرت علی(علیه السلام) فرمود: عمل عثمان او را نابود کرد و مردم را علیه او شوراند.‏

‏‏این نتیجۀ طبیعی عملکرد هر نظام است که اگر به اصول ارزشی محیطش توجه ‏‎ ‎‏نکند، سرانجامی جز سقوط نخواهند داشت، چنانچه نظام شاهنشاهی ایران سقوط کرد. ‏‎ ‎‏امام خمینی(رحمة الله) نیز مکرر به این نکته اشاره فرمود که اگر مسئولان نظام به اصول اخلاقی ‏‎ ‎‏توجه نکنند، اقبال مردم از آن‌ها برداشته شده و نتیجۀ آن سقوط و شکست اسلام و ‏‎ ‎‏جمهوری اسلامی خواهد بود و در یک مورد فرمود: ‏

‏‏تو با تواضع دل مردم را فتح کن، دل که پیش تو آمد، آثار خود را ظاهر ‏‎ ‎‏می‌کند.‏‎[49]‎

‏
‏‎

مجموعه مقالات برگزیده اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)همایش اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی (س)صفحه 169

‎‏پیشنهاد  و راه‌ حل‏

‏‏معضل رعایت نشدن اصول اخلاقی در میان کارگزاران نظام، عامل اصلی ‏‎ ‎‏عقب‌ماندگی‌ها، اختلافات و جدایی مردم از نظام است. برای حل این معضل، رعایت و ‏‎ ‎‏توجه به سه اصل بسیار ضروری به نظر می‌رسد.‏

‏‏1. اصل گزینش با معیار صحیح‏

‏‏گزینش کارگزاران باید براساس معیارهایی باشد که اسلام برای ما معرفی کرده است و ‏‎ ‎‏حداقل دو شرط در آن باید مورد توجه قرار گیرد:‏

‏‏الف) کارگزاران باید مؤمن و صالح باشند، یعنی از میان افراد با ایمان و پاک انتخاب ‏‎ ‎‏گردند و از گزینش افراد غیر امین و فاسد خودداری گردد.‏

‏‏ب) تخصص و تجربه داشته باشند. تنها داشتن ایمان و صلاحیت معنوی و اخلاقی ‏‎ ‎‏کافی نیست، بلکه باید کارگزاران در کاری که به آن‌ها محول می‌شود تخصص یا تجربۀ ‏‎ ‎‏کافی داشته باشند، تا بتوانند از عهدۀ انجام آن وظایف به خوبی برآیند، اما متأسفانه ‏‎ ‎‏امروزه در اکثر جوامع کارگزاران با این معیارها برگزیده نمی‌شوند، بلکه براساس ‏‎ ‎‏دوستی‌ها و رابطه‌ها گزینش می‌شوند.‏

‏‏2. اصل نظارت و آزمایش‏

‏‏امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) در نامۀ 53 ‏‏نهج‌البلاغه‏‏ به مالک اشتر نخعی دستور می‌دهد که ‏‎ ‎‏افرادی را که برتر از دیگرانند برای کارگزاری برگزین و سپس آن‌ها را امتحان و ‏‎ ‎‏آزمایش کن و بر کار آنان نظارت داشته باش و جاسوسان راستگو و وفاپیشه بر آنان ‏‎ ‎‏بگمار، که مراقبت و بازرسی پنهانی تو از کار آنان سبب امانت‌داری، و مهربانی با رعیت ‏‎ ‎‏خواهد شد.‏‎[50]‎

‏
‏‎

‎‏بسیاری قبل از آن‌که به قدرت برسند، آدم‌های خوبی به نظر می‌رسند، ولی همین که ‏‎ ‎‏دستشان به جایی رسید، ممکن است منحرف شوند و خیانت کنند، لذا نظارت و امتحان ‏‎ ‎‏همیشه لازم است.‏

‏‏3. اصل پاکسازی‏

‏‏اگر کارگزاران با معیارهای مذکور گزینش شدند، اما پس از مدتی در اثر اختبار و ‏‎ ‎‏آزمایش معلوم شد که افرادی غیرامین و خیانت‌کار هستند، باید با قاطعیت، نظام ‏‎ ‎‏اسلامی را از وجود آنان پاکسازی کرد. امام خمینی(رحمة الله) می‌فرماید:‏

‏‏مسأله پاکسازی و بازسازی وزارتخانه‌ها و ادارات یک امر ضروری بوده ‏‎ ‎‏است، برای این‌که در رژیم سابق، اشخاص بسیاری در این وزارتخانه‌ها در ‏‎ ‎‏این ادارات بودند که آن‌ها لیاقت این مسائل را نداشتند.‏‎[51]‎

‏‏و در مورد دیگر می‌فرماید: ‏

‏‏آقای کنی در وزارت کشور هستند، ایشان آن وزارتخانه را ببیند چه جوری ‏‎ ‎‏است وضعش، و اصلاحش بکنند، یک کسی دیگر هم که در وزارتخانۀ ‏‎ ‎‏دیگری است، باز آن هم دنبال این بگردد و اصلاح بکند اینان را.‏‎[52]‎

‏‏ ‏

‏‎

‎