تتمیم در بیان توجیه دیگر از حدیث تردید
در این مقام وجه دیگری است برای توجیه حدیث شریف که در سالف ایام به
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 587
نظر ضعیف قاصر رسیده. و آن این است که بندگان خداوند یا عرفا و اولیایند و در سیر إلی الله منسلک در سلک ارباب قلوب شدند، و این دسته از بندگان مجذوب حق و شیفته جمال بیمثال اویند و قبله توجه و آمال آنها ذات مقدس حق است و نظر به غیر او از عوالم، حتی خود و کمال خود، ندارند.
و یا منغمر در زخارف دنیا و مستغرق در ظلمات حبّ جاه و مال، و وجهه قلوبشان انانیّت و انّیت خود است بدون آنکه توجهی به عالم قدس و نظری به محفل انس داشته باشند. و هم الملحدون فی أسماء الله. و طایفه سوم مؤمنین هستند که آنها به حسب نور ایمان متوجه به عالم قدس هستند، و به حسب توجهشان به این عالم کراهت از موت دارند. و خداوند از این تجاذب ملکی و ملکوتی و الهی و خلقی و آخرتی و دنیایی تعبیر به «تردید» فرموده، چنانچه در تردید این تجاذب به طرفین قضیه موجود است، کأنه فرموده است در هیچ موجودی از موجودات این تجاذب ملکی و ملکوتی مثل بنده مؤمن نیست: از طرفی کراهت موت دارد برای توجهش به عالم ملک، و [از طرفی ] جاذبه الهیه او را جذب به خویش کند برای رساندن او را به کمالش. پس، حق تعالی کراهت مسائت او دارد که مساوق با بقای اوست در ملک، و خود کراهت موت دارد. اما مردم دیگر چنین نیستند، زیرا که اولیا جاذبه ملکی ندارند، و منغمرین در دنیا جاذبه ملکوتی را فاقدند.
و نسبت این تجاذب به حق برای همان است که در وجه سابق مذکور شد. و در این مقام محقق کبیر، سید جلیل داماد، و تلمیذ بزرگوار او تحقیقاتی دارند که ذکر آن موجب تطویل است.
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 588