فصل در کیفیت اجرای حق خیرات و شرور را به دست بندگان
از تأمل در مطالب سابقه برای اهلش معلوم می شود کیفیت اجرای حق خیر و شر را به دست مخلوقات، بدون آنکه مستلزم مفاسد جبر شود. و تحقیق آن به طوری که مطلب روشن گردد و اشکالات در باب مرتفع شود محتاج به تفصیل مذاهب و مقدمات کثیره ای است که از ذکر آن در این اوراق معذورم، ولی از اشاره اجمالیه ناگزیرم به طوری که مناسب با نظر بحث باشد.
بدان که استقلال موجودی از موجودات در عملی از اعمال ممکن نیست، مگر آنکه فاعل و موجد تمام اعدامی را که جایز است بر معلول سدّ کند، که اگر موجودی دارای صد شرط باشد در وجود، و علت سدّ اعدام ممکنه از معلول را از ناحیه نود و نه شرط بکند و یکی از شرایط به زمین بماند، ممکن نیست که آن علت مستقل در ایجاد آن معلول باشد. پس، استقلال در علیت متوقف بر آن است که آن علت سدّ
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 644
جمیع اعدام ممکنه بر معلول را بنماید تا معلول را به حد وجوب رساند و موجود کند. و بالضرورة و البرهان معلوم است که در تمام دایره ممکنات، از قاطنین جبروت عظمی و ملکوت علیا تا ساکنین عالم ملک و طبیعت، تمام قوای فعّاله باطنه و ظاهره، از این شأن و مقام منعزل اند، زیرا که اوّل عدمی که بر معلول جایز است، عدم آن به عدم علت فاعله و مؤثره است، [و] در سلسله ممکنات موجودی نیست که سدّ عدم معلول را از این جهت بکند، زیرا که این مستلزم انقلاب امکان ذاتی به وجوب ذاتی و خروج ممکن از حدود بقعه امکان است. و این در بدیهیّت عقل ضروری محال است. پس، معلوم شد که استقلال در ایجاد استقلال در وجود لازم دارد، و این در ممکنات صورت نگیرد. و از این بیان معلوم شد که تفویض در ایجاد و در هیچ شأنی از شئون وجودیه به هیچیک از موجودات ممکن نیست. و این اختصاص به مکلفین و افعال آنها ندارد، گرچه به حسب کلمات جاریه در افواه متکلمین اختصاص فهمیده می شود، ولی از ابواب متفرقه می توان فهمید عمومیت نزاع را، منتها آنکه چون بحث در افعال مکلفین مهم است در طریقه اصحاب کلام از این جهت نزاع را در آن طرح کردند. بالجمله، ما کار به نزاع متکلمین نداریم و در صدد جستجو و تحقیق حق هستیم، و معلوم و واضح شد عدم امکان تفویض بر هیچیک از موجودات در هیچ امری از امور.
کتابشرح چهل حدیث (اربعین حدیث)صفحه 645