سایر مؤیدات

‏‏سایر مؤیدات‏

‏‏     ‏‏از جامع الاخبار‏‎[1]‎‏ هم روایتی نقل می کنند که پیغمبر اکرم(ص) فرموده است: ‏‏اَفْتَخِرُ یَوْمَ‏‎ ‎‏الْقِیٰامَةِ بِعُلَماءِ اُمّتی. وَ عُلَماءُ اُمّتی کَسٰائرِ اَنْبیاءِ قَبْلی‏‎[2]‎‏. (در دورۀ قیامت به علمای امتم‏‎ ‎‏افتخار و مباهات خواهم کرد. و علمای امت من مثل سایر انبیای سابقند). این روایت هم‏‎ ‎‏از مؤیدات مطلب ماست.‏

‏‏     در مستدرک‏‎[3]‎‏ روایتی از غرر‏‎[4]‎‏ نقل می کند، به این مضمون: ‏‏اَلْعُلَمٰاءُ حُکامٌ عَلَی‏‎ ‎‏الْناسِ‏‎[5]‎‏. (علما حاکم بر مردمند). و به لفظ حکما علی الناس نیز نقل شده. ولی به نظر‏‎ ‎‏می آید که صحیح نباشد. گفته شد که در خود غرر به صورت حکام علی  الناس بوده است.‏‎ ‎‏این روایت هم اگر سندش معتبر بود‏‎[6]‎‏، دلالتش واضح و یکی از مؤیدات است. روایات‏‎ ‎‏دیگری هست که می توان برای تأیید ذکر کرد.‏

‏‏     از جملۀ اینگونه روایات، روایت تحف العقول‏‎[7]‎‏ است  تحت عنوان  «مجاری الامور و‏‎ ‎‏الاحکام علی ایدی العلماء» این روایت از دو قسمت تشکیل یافته: قسمت اول روایتی‏‎ ‎‏است  از حضرت سیدالشهدا(ع)، که از امیرالمؤمنین علی ابن ابیطالب(ع) نقل فرموده،‏‎ ‎
‏‎

‏‏     ‏‏اِعْتَبِروُا اَیّها النّاسُ بِمٰا وَعَظَ الله ُ بِهِ أَوْلِیٰائَهُ مِنْ سُؤءِ ثَنٰائِهِ عَلَی والاَحبٰارِ  اِذْ یَقُولُ: «لَوْلٰا یَنْهٰاهُمُ‏‎ ‎‏الرّبّانِیّونَ وَ الاَحبٰارُ عَنْ قَوْلِهِمُ  الاِثمَ»‏‎[8]‎‏ و قال: «لُعِنَ الّذینَ کَفَروُا مِنْ بَنی اِسْرائیلَ.» اِلٰی قوله: «لَبِئْسَ‏‎ ‎‏مٰا کاٰنُوا یَفْعَلُونَ».‏‎[9]‎‏ وَ اِنّمٰا عٰابَ الله ُ ذٰلِکَ عَلَیْهِمْ، لانّهُمْ کٰانُوا یَرَوْنَ مِنَ الظّلَمَةِ الّذینَ بَیْنَ أَظْهُرِهِمُ‏‎ ‎‏الْمُنْکَر َوَ الْفَسٰادَ، فَلٰا یَنْهَوْنَهُمْ عَنْ ذلِکَ رَغْبَةً فیمٰا کانُوا یَنٰالُونَ مِنْهُمْ وَ رَهْبَةً مِمّا یَحْذَروُنَ؛ وَ الله یَقُولُ:‏‎ ‎‏«فَلٰا تَخْشَوُا النّاسَ وَ اخْشَونِ.‏‎[10]‎‏ وَ قالَ: «وَالْمُؤمِنُونَ وَ الّمُوْمِنٰاتُ بَعْضُهُمْ اَوْلِیٰأُ بَعْضٍ یَأمُروُنَ‏‎ ‎‏بِالْمَعْروُفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ».‏‎[11]‎‏ فَبَدَأَ الله بِالأمرِ بِالْمَعْروُفِ وَ النّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ فَریضَةً مِنْهُ، لِعِلْمِهِ‏‎ ‎‏بِأَنّهٰا اِذا أُدّیتْ و أُقیمَتْ، اسْتَقامَتِ الْفَرائِضُ کُلّها، هَیِّنُها وَ صَعْبُها. وَ ذلِکَ أَنّ الأمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ‏‎ ‎‏النّهْی عَنِ الْمُنْکَرِ دُعأٌ اِلَی الإِسْلامِ مَعَ رَدِّ الْمَظالِمِ وَ مُخالَفَةِ الظالِمِ، وَ قِسْمَةِ الْفَیْءِ وَ الْغَنائِمِ، وَ‏‎ ‎‏أَخْذِ الصّدَقاتِ مِنْ مَواضِعِها وَ وَضْعِهٰا فی حَقِّها.‏

‏‏     ثُمّ أَنْتُمْ أَیّتُهَا العِصابَةُ ، العِصابَةُ، بِاْلعِلْمِ، مَشْهُورَةٌ وَ بِالْخَیْرِ مَذْکُورَةٌ وَ بِالنّصیحَةِ مَعْروُفَةٌ، وَ بِالله‏‎ ‎‏فی أَنْفُسِ النّاسِ مَهٰابَةٌ، یَهابُکُمُ الشّریفُ وَ یُکْرِمُکُم الضّعیفُ، وَ یُؤثِرُکُمْ مَنْ لافَضْلَ لَکُمْ عَلَیْهِ وَ لایَدَ‏‎ ‎‏لَکُمْ عِنْدَهُ تَشفَعُونَ فِی الْحَوائِجِ اِذَا امْتُنِعَتْ مِنْ طُلّابِها، وَ تَمْشُونَ فی الطّریقِ بِهَیْبَةِ الْمُلوُکِ وَ کَرامَةِ‏‎ ‎‏الأکابِرِ، أَلَیْسَ کُلّ ذلِکَ إِنَّمٰا نلتُمُوهُ بما یُرْجَی عِندَکُمْ منَ الْقِیٰامْ بِحَقِ الله، وَ إِنْ کُنْتُمْ عَنْ أَکْثَرِ حَقِهِ‏‎ ‎‏تَقْصُروُنَ؛ فَاسْتَخْفَفْتُمْ بِحَقِّ الْأُمَةِ: فَأَمّا حَقّ الْضّعَفٰاءِ فَضَیّعْتُمْ. وَ اَمّا حَقّکُمْ بِزَعْمِکُمْ فَطَلَبْتُمْ. فَلا مالاً‏‎ ‎
‏‎

‏
‏‎

‏‏     علاوه بر آنچه گفتم، شما ای گروه، ای گروهی که به علم و عالم بودن شهرت دارید و از شما‏‎ ‎‏به نیکی یاد می شود و به خیرخواهی و اندرزگویی و راهنمایی در جامعه معروف شده اید و به خاطر‏‎ ‎‏خدا در دل مردم شکوه و مهابت پیدا کرده اید به طوری که مرد مقتدر از شما بیم دارد و ناتوان به‏‎ ‎‏تکریم شما بر می خیزد و آن کس که هیچ برتری بر او ندارید و نه قدرتی بر او دارید شما را بر خود‏‎ ‎‏برتری داده است و نعمتهای خویش را از خود دریغ داشته به شما ارزانی می دارد، در موارد‏‎ ‎‏حوایج(یا سهمیۀ مردم از خزانۀ عمومی) وقتی به مردم پرداخت نمی شود وساطت می کنید، و در راه‏‎ ‎‏با شکوه و مهابت پادشاهان و بزرگواری بزرگان قدم بر می دارید، آیا همۀ این احترامات و قدرتهای‏‎ ‎
‏‎

‏‏     خدایا، بی شک تو می دانی آنچه از ما سر زده‏‎[16]‎‏ رقابت در به دست آوردن قدرت سیاسی نبوده؛‏‎ ‎‏و نه جستجوی ثروت و نعمتهای ناچیز دنیا؛ بلکه برای این بوده که اصول و ارزشهای درخشان‏‎ ‎‏دینت را بنماییم و ارائه دهیم؛ و در کشورت اصلاح پدید آوریم؛ و بندگان ستمزده ات را ایمن و‏‎ ‎‏برخوردار از حقوق مسلمشان گردانیم؛ و نیز تا به وظایفی که مقرر داشته ای و به سنن و قوانین و‏‎ ‎‏احکامت عمل شود.‏

‏‏     بنابراین، شما (گروه علمای دین) اگر ما را در انجام این مقصود یاری نکنید و حق ما را از‏‎ ‎‏غاصبان نستانید؛ ستمگران بر شما چیره شوند و در خاموش کردن نور پیامبرتان بکوشند. خدای‏‎ ‎
‏‎

‏‏     می فرماید: ‏‏إعتبروا أیّها الناس بِما وعظ الله ُ به اولیائه من سوء ثنائه علی الاحبار‏‏. خطاب به‏‎ ‎‏دستۀ مخصوص، حاضرین مجلس، اهل شهر و بلد، اهل مملکت، و یا مردم دنیای آن روز‏‎ ‎‏نیست؛ بلکه هرکس را در  هر زمان که این ندا را بشنود شامل می شود. مثل: یا أیها النّاس که‏‎ ‎‏در قرآن آمده است. خداوند با اعتراض به «احبار» یعنی علمای  یهود و استنکار رویۀ آنها،‏‎ ‎‏اولیای خویش را موعظه فرموده، و به آنان پند داده است. منظور از «اولیا» کسانی هستند که‏‎ ‎‏توجه به خدا دارند، و در جامعه دارای مسئولیت می باشند؛ نه اینکه منظور ائمه،‏‎ ‎‏علیهم السلام، باشد.‏

‏‏     ‏‏اذ یقول‏‏: «‏‏لَوْلا یَنهٰاهُمُ الرَبّانِیّونَ وَ الْاَحْبٰارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الاِثم وَ أکْلِهِمُ السّحْتَ لَبِئْسَ مٰا کانُوا‏‎ ‎‏یَصْنَعُونَ‏‏.» خداوند در این آیه، «ربانیون» و «احبار» را مورد نکوهش قرار می دهد که چرا‏‎ ‎‏آنها، که علمای دینی یهود بوده اند، ستمکاران را از «قول اثم»، یعنی گفتار گناهکارانه که‏‎ ‎‏اعم از دروغپردازی و تهمت و تحریف حقایق و امثال آن  باشد، و از «اَکل سُحت»، یعنی‏‎ ‎‏حرامخواری، نهی نکرده و باز نداشته اند. بدیهی است این نکوهش و تقبیح اختصاص به‏‎ ‎‏علمای یهود ندارد؛ و نه اختصاص به علمای نصاری دارد؛ بلکه علمای جامعۀ اسلامی، و‏‎ ‎‏ به طور کلی علمای دینی را شامل می شود. بنابراین، علمای دینی جامعۀ اسلامی هم اگر‏‎ ‎‏در برابر رویه و سیاست ستمکاران ساکت بنشینند، مورد نکوهش و تقبیح خدا‏‎ ‎‏قرار می گیرند. این امر فقط مربوط به سلف و نسل گذشته نیست؛ نسلهای گذشته و آینده‏‎ ‎‏در این حکم یکسانند. حضرت امیر(ع) این موضوع را با استناد به قرآن ذکر فرموده، که‏‎ ‎‏علمای جامعۀ اسلامی هم عبرت بگیرند و بیدار شوند؛ و از ادای وظیفۀ امر به‏‎ ‎‏معروف و نهی از منکر باز نایستند؛ و در برابر هیأتهای حاکمۀ ستمگر و منحرف سکوت‏‎ ‎‏ننمایند. حضرت با استشهاد به آیۀ «‏‏لولا ینهاهم الربانیون...‏‏» دونکته را گوشزد فرموده است:‏‎ ‎‏     1. اینکه سهل انگاری علما در وظایف ضررش بیش از کوتاهی دیگران در انجام‏‎ ‎‏همان وظایف مشترک است. چنانکه هرگاه یک بازاری کار خلافی بکند، ضررش به خود او‏‎ ‎‏می رسد؛ لیکن اگر علما در وظیفه کوتاهی کردند، مثلاً در برابر ستمگران سکوت نمودند،‏‎ ‎‏ضررش متوجه اسلام می شود. و اگر به وظیفه عمل کردند و آنجا که باید صحبت کنند‏‎ ‎
‏‎

‏‏     2. با اینکه باید از همۀ اموری که مخالف شرع است نهی کرد، روی «قول اثم»، یعنی‏‎ ‎‏دروغپردازی و «اکل سحت»، یعنی حرامخوری تکیه کرده است تا بفهماند که این دو‏‎ ‎‏«منکر» از همۀ منکرات خطرناکتر است؛ و بایستی بیشتر مورد مخالفت و مبارزه قرار گیرد.‏‎ ‎‏چون گاهی گفتار و تبلیغات دستگاههای ستمگر بیش از کردار و سیاستشان برای اسلام و‏‎ ‎‏مسلمین ضرر دارد؛ و غالباً حیثیت اسلام و مسلمین را به مخاطره می اندازد. خداوند‏‎ ‎‏نکوهش می کند که چرا از گفتار نادرست و تبلیغات گناهکارانۀ ستمکاران جلوگیری‏‎ ‎‏  نکردند؟ چـرا آن مردی را که ادعا کرد من «خلیفة الله » هستم و آلت مشیت الهی هستم، و‏‎ ‎‏احکام خدا همین گونه است که من اجرا می کنم، عدالت اسلامی همین است که من‏‎ ‎‏می گویم و اجرا می کنم (در صورتی که اصولاً عدالت سرش نمی شد.) تکذیب نکردند؟‏‎ ‎‏اینگونه سخنان «قول اثم» است. این حرفهای گناهکارانه را که ضرر زیادی برای جامعه‏‎ ‎‏دارد، چرا جلوگیری نکردند؟ ظلمه را که حرفهای نامربوط زدند، خیانتها مرتکب شدند،‏‎ ‎‏بدعتهـا در اسلام گذاشتند، ضربه به اسلام زدند، چرا نهی نکردند و از این گناهان باز‏‎ ‎‏نداشتند؟‏

‏‏     اگر کسی احکام را آنطور که خدا راضی نیست تفسیر کرد، بدعتی در اسلام گذاشت‏‎ ‎‏به اسم اینکه عدل اسلامی چنین اقتضا می کند، احکام خلاف اسلام اجرا کرد، بر علما‏‎ ‎‏واجب است که اظهار مخالفت کنند. هرگاه اظهار مخالفت نکنند، مورد لعن خدا قرار‏‎ ‎‏می گیرند. و این از آیۀ شریفه پیداست، و نیز در حدیث است که ‏‏إذا ظَهَرَتِ الْبِدَعُ، فَلِلعالِمِ‏‎ ‎‏أنْ یُظْهِرَ عِلْمَهُ؛ و إلاّ فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ الله ِ.‏‎[17]‎‏ (چون بدعتها پدید آید، بر عالم واجب است که علم‏‎ ‎‏(دین) خویش را اظهار کند؛ وگرنه لعنت خدا بر او خواهد بود.) خود اظهار مخالفت و‏‎ ‎‏بیان تعالیم و احکام خدا، که مخالف بدعت و ظلم و گناه می باشد، مفید است؛ چون‏‎ ‎‏سبب می شود عامۀ مردم به فساد اجتماعی و مظالم حکام خائن و فاسق یا بی دین پی برده،‏‎ ‎‏به مبارزه برخیزند؛ و از همکاری با ستمکاران خودداری نمایند؛ و به عدم اطاعت در برابر‏‎ ‎‏قدرتهای حاکمۀ فاسد و خائن دست بزنند. اظهار مخالفت علمای دینی در چنین مواردی‏‎ ‎
‏‎

‏‏     شما که فعلاً قدرت ندارید جلو بدعتهای حکام را بگیرید و این مفاسد را دفع کنید،‏‎ ‎‏اقلاً ساکت ننشینید. تو سر شما می زنند، داد و فریاد کنید؛ اعتراض کنید. انظلام نکنید.‏‎ ‎‏انظلام (تن به ظلم دادن) بدتر از ظلم است. اعتراض کنید؛ انکار کنید؛ تکذیب کنید؛ فریاد‏‎ ‎‏بزنید. باید در برابر دستگاه تبلیغات و انتشارات آنها دستگاهی هم این طرف به وجـود بیاید‏‎ ‎‏تا هرچه به دروغ می گویند تکذیب کند. بگوید دروغ است؛ بگوید عدالت اسلامـی این‏‎ ‎‏نیست که آنها ادعا می کنند. عدل اسلامی که برای خانواده ها و جامعه مسلمین قرار داده‏‎ ‎‏شده، همۀ برنامه اش مضبوط و مدون است که آنها دارند. این مطالب باید گفته شود تا مردم‏‎ ‎‏متوجه باشند؛ و نسل آینده سکوت این جماعت را حجت قـرار ندهـد، و نگوید لابد‏‎ ‎‏اعمال و رویۀ ستمکاران مطابق شرع بوده است و دین مبین اسلام اقتضا می کرده که‏‎ ‎‏ستمگران «اکل سحت»، یعنی حرامخواری کنند و مال مردم را غارت کنند.‏

‏‏     از آنجا که دایرۀ فکر عده ای از دایرۀ همین مسجد تجاوز نمی کند و جولان و گسترش‏‎ ‎‏ندارد، وقتی گفته می شود «اکل سحت»، یعنی حرامخواری فقط بقال سر کوچه به نظرشان‏‎ ‎‏می آید که، العیاذ بالله ، کم فروشی می کند! دیگر آن دایرۀ بزرگ حرامخواری و غارتگری به‏‎ ‎
‏‎

‏‏     ما باید جلو این غارتگریها و حرامخوریها را بگیریم. همۀ مردم موظف به این کار‏‎ ‎‏هستند؛ ولی علمای دینی وظیفه شان سنگینتر و مهمتر است. ما باید پیش از سایر افراد‏‎ ‎‏مسلمان به این جهاد مقدس و این وظیفۀ خطیر اقدام کنیم. ما به خاطر مقام و موقعیتی که‏‎ ‎‏داریم بایستی پیشقدم باشیم. اگر امروز قدرت نداریم که جلو این کارها را بگیریم و‏‎ ‎‏حرامخواران و خائنین به ملت و دزدان مقتدر و حاکم را به کیفر برسانیم، باید کوشش کنیم‏‎ ‎‏این قدرت را به دست بیاوریم. و در عین حال، به عنوان حداقل انجام وظیفه، از اظهار‏‎ ‎‏حقایق و افشای حرامخوریها و دروغپردازیها کوتاهی نکنیم. وقتی قدرت به دست آوردیم،‏‎ ‎‏نه تنها سیاست و اقتصاد و ادارۀ کشور را درست می کنیم؛ بلکه حرامخورها و دروغپردازها را‏‎ ‎‏شلاق می زنیم و به کیفر می رسانیم.‏

‏‏     مسجد اقصی راآتش زدند. ما فریاد می کنیم که بگذارید مسجد اقصی به همین حال‏‎ ‎‏نیمسوخته باقی باشد؛ این جرم را از بین نبرید‏‎[20]‎‏؛ ولی رژیم شاه حساب باز می کند و صندوق‏‎ ‎‏می گذارد، و به اسم بنای مسجد اقصی از مردم پول می گیرند تا بتوانند از این راه استفاده‏‎ ‎‏نمایند و جیب خود را پر کنند؛ و ضمناً آثار جرم اسرائیل را از بین ببرند!‏

‏‏     اینها مصیبتهایی است که گریبانگیر امت اسلام شده، و کار را به اینجا رسانده است.‏‎ ‎
‏‎

‏‏     ‏‏بعد به آیۀ‏‏ «‏‏لُعِنَ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إسْرائیلَ‏‏» ‏‏استناد شده که ذکر آن از فرصت بحث ما‏‎ ‎‏خارج است.‏

‏‏     سپس می فرماید:‏

‏‏     ‏‏وَ إنما عاب الله ذلک علیهم لأنهم کانوا یرون من الظلمة الذین بین اظهرهم المنکر والفساد‏‎ ‎‏فلاینهونهم عن ذلک رغبة فیما کانوا ینالون منهم و رهبة مما یحذرون.‏

‏‏     ‏‏اینکه خدا  از «ربانیون» استنکار کرده، روی این اصل است که آنان با اینکه می دیدند‏‎ ‎‏ظلمه چه کارها می کنند و چه جنایتها مرتکب می گردند، ساکت بودند و آنها را نهی‏‎ ‎‏نمی کردند.‏

‏‏     و سکوتشان به حسب این روایت روی دو علت بوده است: 1ـ سودجویی 2ـ زبونی.‏‎ ‎‏یا افراد طمعکاری بودند، و از ظلمه استفاده مادی می کردند و به اصطلاح حق السکوت‏‎ ‎‏می گرفتند. و یا بزدل و ترسو بودند و از آنها می ترسیدند. به روایات امر به معروف و نهی‏‏ از‏‎ ‎‏منکر مراجعه فرمایید؛ در آن روایات عمل بعضی را که برای فرار از امر به معروف  و نهی از‏‎ ‎‏منکر مرتباً عذرتراشی می کنند، تقبیح می کند و آن سکوت را عیب می شمرد.‏‎[21]‎

‏‏    ‏‏وَالله یَقُولُ‏‏: «‏‏فلا تَخْشَوُا الناسَ وَ اخْشَوْنِ»‏‏ و خدا می فرماید که از آنها نترسید. چه ترسی‏‎ ‎‏دارید؟ جز این  نیست که شما را زندانی می کنند؛ بیرون می کنند؛ می کشند. اولیای ما برای‏‎ ‎‏اسلام جان دادند؛ شما هم باید برای این امور آماده باشید و قال: «‏‏والْمُؤمِنُونَ وَالْمُؤْمِنٰاتُ‏‎ ‎‏بَعْضُهُمْ اَوْلِیٰاءُ بَعْضٍ یَأْمُروُنَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَونَ عَنِ الْمُنْکَرِ‏‏...»‏

‏‏     ‏‏و در ذیل آیه می فرماید: «‏‏وَ یُقیمُونَ الصَّلٰوةَ و یؤْتُونَ الزَّکاة وَ یُطیعُونَ الله َ وَ رَسوُلَهُ‏‏...».‏

‏‏     ‏‏فَبَدأ الله ُ بِالأمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنکَرِ فَریضَةً مِنْهُ لِعِلْمِهِ بِأَنَّـهٰا إِذٰا اُدّیَتْ وَ اُقیمَت‏‎ ‎‏اسْتَقامَتِ الْفَرائِضُ کُلّها هَیِّنها وَ صَعْبُها وَ ذلِکَ أنّ الْأمرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ دُعاءٌ اِلی‏‎ ‎‏الاِْسْلامِ مَعَ رَدِّ الْمَظالِمِ وَ مُخالَفَةِ الظّالِمِ وَ قسمَةِ الْفَیْ ء وَ الْغَنائِمِ وَ أَخْذِ الصَّدَقاتِ مِنْ مَواضِعِها وَ‏‎ ‎‏وَضْعِها فی حَقِّها.‏

‏
‏‎

‏‏     عمدۀ وجوب امر به معروف و نهی از منکر برای این امور است. ما امر به معروف و نهی‏‎ ‎‏از منکر را در دایرۀ کوچکی قرار داده، و به مواردی که ضررش برای خود افرادی است که‏‎ ‎‏مرتکب می شوند، یا ترک می کنند، محصور ساخته ایم در اذهان ما فرو رفته که «منکرات»‏‎ ‎‏فقط همینهایی هستند که هر روز می بینیم یا می شنویم. مثلاً اگر در اتوبوس نشسته ایم،‏‎ ‎‏موسیقی گرفتند، یا فلان قهوه خانه کار خلافی را مرتکب شد، یا در وسط بازار کسی روزه‏‎ ‎‏خورد، منکرات می باشند، و باید از آن نهی کرد. ولی به آن منکرات بزرگ توجه نداریم. آن‏‎ ‎‏مردمی را که دارند حیثیت اسلام را از بین می برند، حقوق ضعفا را پایمال می کنند و... باید‏‎ ‎‏نهی از منکر کرد. اگر یک اعتراض دسته جمعی به ظلمه که خلافی مرتکب می شوند، یا‏‎ ‎‏جنایتی می کنند، بشود، اگر چند هزار تلگراف از همۀ بلاد اسلامی به آنها بشود که این کار‏‎ ‎‏خلاف را انجام ندهید، یقیناً دست بر می دارند. وقتی که برخلاف حیثیت اسلام و مصالح‏‎ ‎‏مردم کاری انجام دادند، نطقی ایراد کردند، اگر از سراسر کشور، از تمام قرا و قصبات، از‏‎ ‎‏آنان استنکار شود، زود عقب نشینی می کنند. خیال می کنید می توانند عقب نشینی نکنند؟‏‎ ‎‏هرگز نمی توانند. من آنها را می شناسم. من می دانم که چکاره اند! خیلی هم ترسو هستند!‏‎ ‎‏خیلی زود عقب نشینی می کنند. لیکن وقتی که دیدند ما از آنها بی عرضه تریم، جولان‏‎ ‎‏می دهند.‏

‏‏     در قضیه ای که علما با هم اتحاد داشتند، و اجتماع کردند و از شهرستانها هم‏‎ ‎‏     از آنان پشتیبانی شد و هیأتها آمدند، خطابه ها ایراد کردند، دستگاه عقب نشینی‏‎ ‎‏کرد، و آن لایحه را نسخ نمود‏‎[22]‎‏. بعد که بتدریج ما را سرد و سست کردند و از هم جدا‏‎ ‎
‏‎

‏‏     ‏‏دعاء الی الاسلام مع رد المظالم و مخالفة الظالم‏‏. امر به معروف ونهی از منکر برای این‏‎ ‎‏امور مهم است. آن عطار بیچاره اگر کار خلافی کرد، ضرری به اسلام نمی زند؛ به خودش‏‎ ‎‏ضرر می زند. آنهایی را که به اسلام ضرر می زنند باید بیشتر امر به معروف و نهی از منکر‏‎ ‎‏کرد. آنهایی را که به عناوین مختلف هستی مردم را غارت می کنند باید نهی کرد.‏

‏‏این مطالب بعضی مواقع در خود روزنامه ها دیده می شود ـ منتها گاهی به صورت‏‎ ‎‏شوخی است، و گاهی به صورت جدی ـ که بسیاری از چیزهایی که به اسم سیل زدگان یا‏‎ ‎‏زلزله زدگان جمع آوری کردند، خودشان خوردند! یکی از علمای ملایر می گفت که ما برای‏‎ ‎‏مردگان حادثه ای یک کامیون کفن بردیم، مأمورین نمی گذاشتند به آنها برسانیم و‏‎ ‎‏می خواستند بخورند!! امر به معروف و نهی از منکر برای اینان لازمتر است.‏

‏‏     اکنون من از شما استفسار می کنم: آیا مطالبی که حضرت امیر(ع) در این حدیث‏‎ ‎‏فرمودند، برای اصحابی است که در اطراف خودشان بودند و بیانات حضرت را‏‎ ‎‏می شنیدند؟ آیا ‏‏اعتبروا ایها الناس‏‏ خطاب به ما نیست؟ ما از «ناس» و جزء مردم نیستیم؟ آیا‏‎ ‎‏نباید از این خطاب عبرت بگیریم؟‏

‏‏     همان طور که در اول بحث عرض کردم، این مطالب برای دسته و جمعیت خاصی‏‎ ‎‏نیست؛ بلکه از طرف آن حضرت برای هر امیر، هر وزیر، هر حاکم، و هر فقیه، برای همۀ‏‎ ‎‏دنیا، همۀ بشر و همۀ افرادی که زنده هستند، بخشنامه شده است. بخشنامه های آن‏‎ ‎‏حضرت همدوش قرآن است، و همانند قرآن تا روز قیامت واجب الاتباع می باشد. آیه ای‏‎ ‎‏هم که به آن استدلال شده (لولا یَنْهٰاهُمُ الْرَبّانیّونَ) هر چند به «ربانیون و احبار» خطاب‏‎ ‎‏کرده، لیکن روی خطاب به عموم است. از آنجا که ربانیون و احبار از جهت طمع یا ترس‏‎ ‎‏در برابر ظلم ظلمه سکوت کردند، در صورتی که با دادها، فریادها ، وبا گفتارهایشان‏‎ ‎‏می توانستند کاری انجام دهند و جلو ظلم را بگیرند، مورد استنکار خداوند واقع شدند؛‏‎ ‎
‏‎

‏‏     ‏‏ثم ایتها العصابة‏‏ بعد از خطاب به مردم، گروه علمای اسلام را مورد خطاب قرار داده‏‎ ‎‏است:‏

‏‏     ‏‏عصابة بالعلم مشهورة و  بالخیر مذکورة و بالنصیحة معروفة و بالله فی أنفس الناس مهابة‏‎ ‎‏یهابکم الشریف و یکرمکم الضعیف و یؤثرکم من لافضل لکم علیه و لایدلکم عنده، تشفعون فی‏‎ ‎‏الحوائج إذا امتنعت من طلابها و تمشون فی الطریق بهیبة الملوک و کرامة الأکابر، ألیس کل ذلک‏‎ ‎‏إنما نلتموه بما یرجی عندکم من القیام بحق الله .‏

‏‏     ‏‏شما در جامعه هیبت و شوکت دارید؛ ملت اسلام به شما احترام می گذارند و برای شما‏‎ ‎‏کرامت قائلند؛ این مهابت و عزتی که در جامعه دارید برای این است که از شما انتظار می رود که‏‎ ‎‏در برابر ظلمه به حق قیام کنید؛ حق ستمدیدگان را از ظالم بگیرید. به شما امیدوارند که قیام نمایید‏‎ ‎‏و از تعدی ظلمه جلوگیری کنید.‏

‏‏     ‏‏و ان کنتم عن اکثر حقه تقصرون، فاستخففتم بحق الامة، فأما حق الضعفاء فضیعتم و اما‏‎ ‎‏حقکم بزعمکم فطلبتم فلا مالاً بذلتموه ولانفساً خاطرتم بها للذی خلقها ولاعشیرة عادیتموها فی‏‎ ‎‏ذات الله . انتم تتمنون علی الله جنته و مجاورة رسله و أماناً من عذابه. لقد خشیت علیکم أیها‏‎ ‎‏المتمنون علی الله أن تحل بکم نقمة من نقماته لأنکم بلغتم من کرامة الله منزلة فضلتم بها و من‏‎ ‎‏یعرف بالله لاتکرمون، و انتم بالله فی عباده تکرمون.‏

‏‏     ‏‏شما مقام و منزلت پیدا کردید؛ لیکن وقتی که به مقام رسیدید، حق آن را ادا نکردید.‏

‏‏     ‏‏و قد ترون عهود الله منقوصة فلاتفزعون و انتم لبعض ذمم آبائکم تفزعون و ذمة رسول الله ‏‎ ‎‏محقورة (محفورة).‏

‏‏     ‏‏اگر برای پدران شما پیشامدی کند، یا خدای نخواسته کسی نسبت به پدر شما بی احترامی‏‎ ‎‏کند، ناراحت می شوید؛ داد می زنید؛ در حالی که جلو چشمان شما عهدهای الهی را می شکنند،‏‎ ‎‏اسلام را هتک می کنند، صدایتان در نمی آید؛ حتی قلباً ناراحت نمی شوید. اصولاً اگر ناراحتی در‏‎ ‎‏کار بود، صدایی بلند می شد.‏

‏‏     «‏‏والعمی والبکم والزمن فی المدائن مهملة لاترحمون‏‏» کوران، لالها، و زمینگیران ناتوان‏‎ ‎‏از بین می روند، و کسی به فکر آنها نیست. کسی در فکر ملت بیچارۀ پابرهنه نیست.‏

‏
‏‎

‏‏«‏‏إِنَّما الْصَدَقاتُ لِلْفُقَراء»‏‎[23]‎‏ اسلام توجه داشته که باید اول کار فقرا را اصلاح کرد؛ کار‏‎ ‎‏بیچاره ها را اصلاح نمود. لیکن نمی گذارند که عملی شود.‏

‏‏     ملت بیچاره در حال فقر و گرسنگی به سر می برند، و هیأت حاکمۀ ایران هر روز آنهمه‏‎ ‎‏مالیات را از مردم گرفته صرف ولخرجیهای خود می کند طیارۀ فانتوم می خرد تا نظامیان‏‎ ‎‏اسرائیل و عمال آن در کشور ما تعلیمات نظامی ببینند! اسرائیل که اکنون با مسلمانها در‏‎ ‎‏حال جنگ است ـ و کسانی که او را تأیید کنند، آنان نیز با مسلمانها در حال جنگ‏‎ ‎‏می باشند ـ به طوری پر و بالش در مملکت ما باز شده و به طوری مورد تأیید دستگاه‏‎ ‎‏حاکمه قرار گرفته که نظامیان او برای دیدن تعلیمات به کشور ما می آیند! مملکت ما پایگاه‏‎ ‎‏آنها شده! بازار ما هم دست آنهاست. و اگر به همین وضع باشد و مسلمانها به همین‏‎ ‎‏سستی بمانند، بازار مسلمین را ساقط خواهند کرد.‏

‏‏     وَلا فی منزلتکم تعلمون ولا من عمل فیها (تُعینُونَ) شما از مقام خود استفاده نکرده و‏‎ ‎‏کاری انجام نمی دهید. و آن کسی را هم که به وظیفه عمل می کند کمک نمی نمایید.‏

‏‏     ‏‏وَ بالادهان والْمُصانعة عنْدَ الظلمه تَأمَنون. کل ذلک مما امرکم الله به من النهی والتناهی و انتم‏‎ ‎‏عنه غافلون.‏

‏‏     ‏‏همت و دلخوشی شما به این است که ظالم پشتیبان شما باشد؛ برای شما احترام قائل شود؛‏‎ ‎‏مثلاً «ایها الشیخ الکبیر» بگوید! دیگر کاری ندارید که به سر ملت چه می آید و دولت چه می کند.‏

‏‏     و انتم اعظم الناس مصیبة لما غلبتم علیه من منازل العلماء لو کنتم تسعون. ذلک بأن مجاری‏‎ ‎‏الامور و الاحکام علی أیدی العلماء بالله الامناء علی حرامه و حلاله. فأنتم المسلوبون تلک المنزلة. ‏

‏‏     امام(ع) می توانست بگوید حق مرا ربودند، شما قیام نکردید؛ یا حق ائمه را می بردند، شما‏‎ ‎
‏‎

‏‏     ‏‏فأنتم المسلوبون تلک المنزلة. و ما سلبتم ذلک إلا بتفرقکم عن الحق و اختلافکم فی السنة‏‎ ‎‏بعد البینة الواضحة. و لوصبرتم علی الاذی و تحملتم الموونة فی ذات الله کانت أمور الله علیکم ترد و عنکم تصدر و الیکم ترجع.‏

‏‏     ‏‏اگر شما مردم درستکاری بودید و قیام به امر می کردید، می دیدید که ورود و صدور امور به‏‎ ‎‏شما ارتباط پیدا می کند؛ از شما صادر می شود، و به سوی شما باز می گردد. اگر آن حکومتی که‏‎ ‎‏اسلام می خواست پدید می آمد، حکومتهای فعلی دنیا نمی توانستند در برابر آن بایستند؛ تسلیم‏‎ ‎‏می شدند. لیکن متأسفانه کوتاهی شده است که چنین حکومتی برپا شود. و نه مخالفین صدر اسلام‏‎ ‎‏گذاشتند که تشکیل شود، و حکومت به دست آن کس که خدا و رسول از او راضی بودند قرار گیرد‏‎ ‎‏تا کار به اینجا نکشد.‏

‏‏     ‏‏و لکنّکم مکّنتم الظلمة من منزلتکم‏‏. وقتی شما به وظیفه قیام نکردید و امر حکومت را‏‎ ‎‏واگذاشتید، برای ظلمه امکانات فراهم آمد که این مقام را اشغال نمایند.‏

‏‏     ‏‏و  استسلمتم أمور الله فی أیدیهم، یعلمون بالشبهات و یسیرون فی الشهوات، سلطهم علی‏‎ ‎‏ذلک فرارکم من الموت و إعجابکم بالحیاة التی هی مفارقتکم، فأسلمتم الضعفاء فی أیدیهم فمن‏‎ ‎‏بین مستبد مقهور و بین مستضعف علی معیشة مغلوب.‏

‏‏     ‏‏تمامی این مطالب بر زمان ما منطبق است. تطبیق آن بر عصر ما بیش از آن موقعی‏‎ ‎‏است که حضرت فرموده اند.‏

‏‏     ‏‏یتقلبون فی الملک بآرائهم و یستشعرون الخزی بأهوائهم اقتداء بالاشرار و جزاة علی الجبار.‏‎ ‎‏فی کل بلد منهم علی منبره خطیب یصقع.‏

‏‏     ‏‏آن موقع خطیب روی منبر از ظلمه تعریف می کرد، و اکنون رادیوها هر روز داد می زنند‏‎ ‎‏و برخلاف اسلام به نفع آنها تبلیغ می نمایند؛ و احکام اسلام را برخلاف آنچه هست وانمود‏‎ ‎‏می کنند. ‏‏فلأرض لهم شاغرَة‏‏. اکنون سرزمینها برای ظلمه آماده و بلامانع می باشد، و کسی‏‎ ‎‏نیست در برابرشان قیام کند.‏

‏
‏‎

‏‏     اللهم انک تعلم أنه لم یکن ما کان منا تنافساً فی سلطان ولا التماساً من فضول الحطام و لکن‏‎ ‎‏لنری المعالم من دینک و نظهر الإصلاح فی بلادک و یأمن المظلومون من عبادک و یعمل بفرائضک و‏‎ ‎‏سننک و أحکامک.‏

‏‏     فإن لم تنصرونا و  تنصفونا قوی الظلمة علیکم و عملوا فی اطفاء نور نبیکم و حسبنا الله و علیه‏‎ ‎‏توکلنا و إلیه أنبنا و إلیه المصیر.‏

‏‏     ‏‏به طوری که ملاحظه می فرمایید، اول تا آخر روایت مربوط به علماست. هیچ‏‎ ‎‏خصوصیتی هم نیست که مراد از «علماء بالله » ائمه، علیهم السلام، باشد. علمای‏‎ ‎‏اسلام«علمأ بالله » هستند، و ربانی هستند. «ربانی» به کسی گفته می شود که به خدا اعتقاد‏‎ ‎‏دارد، احکام خدا را حفظ می کند، و عالم به احکام خداست، و نیز بر حلال و حرام خدا‏‎ ‎‏امین می باشد.‏

‏‏اینکه می فرماید مجاری امور در دست علماست، برای دو سال و ده سال نیست؛ فقط‏‎ ‎‏نظر به اهالی مدینه نیست؛ از خود روایت و خطبه معلوم می شود که حضرت امیر(ع) نظر‏‎ ‎‏وسیعی دارد: نظر به یک امت بزرگ است که باید به حق قیام کنند.‏

‏‏اگر علما که در حلال و حرام الهی امین می باشند و آن دو خاصیت«علم» و‏‎ ‎‏«عدالت» را که قبلاً عرض کردم دارا بودند، حکم الهی را اجرا می کردند، حدود را جاری‏‎ ‎‏می ساختند، و احکام  و امور اسلام به دست آنان جریان می یافت، دیگر ملت بیچاره و‏‎ ‎‏گرسنه نمی ماند؛ احکام اسلام تعطیل نمی گردید.‏

‏‏این روایت شریفه از مویدات بحث ماست. اگر از نظر سند ضعیف نبود‏‎[24]‎‏، می توان‏‎ ‎‏گفت از ادله است. اگر نگوییم که خود مضمون روایت شاهد بر این است که از لسان‏‎ ‎‏معصوم(ع) صادر شده و مضمون صادقی است.‏

‏
‏‎

‏‏     مرحوم میرزا محمد تقی شیرازی‏‎[28]‎‏ که حکم جهاد دادند ـ البته اسم آن دفاع بود ـ و همۀ‏‎ ‎‏علما تبعیت کردند، برای این است که حکم حکومتی بود.‏

‏‏     به طوری که نقل کردند، مرحوم کاشف الغطاء‏‎[29]‎‏ نیز بسیاری از این مطالب را فرموده اند.‏‎ ‎‏عرض کردم که از متأخرین، مرحوم نراقی، همۀ شئون رسول الله (ص) را برای فقها ثابت‏‎ ‎‏می دانند. و مرحوم آقای نایینی نیز می فرمایند که این مطلب از مقبولۀ «عمر بن حنظله»‏‎ ‎‏استفاده می شود‏‎[30]‎‏. در هر حال طرح این بحث تازگی ندارد؛ و ما فقط موضوع را بیشتر مورد‏‎ ‎‏بررسی قرار دادیم، و شعب حکومت را ذکر کرده در دسترس آقایان گذاشتیم تا مسأله‏‎ ‎‏روشنتر گردد. ‏‏و تبعاً لأمر الله تعالی فی کتابه و لسان نبیه(ص)‏‏ کمی از مطالب مورد احتیاج‏‎ ‎‏روز را نیز بیان کردیم؛ وگرنه مطلب همان است که بسیاری فهمیده اند.‏

‏‏     ما اصل موضوع را طرح کردیم. و لازم است نسل حاضر و نسل آینده در اطراف آن‏‎ ‎‏بحث و فکر نمایند؛ و راه به دست آوردن آن را پیدا کنند. سستی، سردی،  و یأس را از خود‏‎ ‎‏دور نمایند. و ان شاءالله تعالی کیفیت تشکیل و سایر متفرعات آن را با مشورت و تبادل نظر‏‎ ‎‏به دست بیاورند؛ و کارهای حکومت اسلامی را به دست کارشناسان امین و خردمندان‏‎ ‎‏معتقد بسپارند؛ و دست خائن را از حکومت، وطن و بیت المال مسلمین قطع کنند. و‏‎ ‎‏مطمئن باشند که خداوند توانا با آنهاست.‏

‏‎

• )) جامع الاخبار؛ کتابی است که به نام شیخ صدوق شهرت یافته؛ اما به تحقیق از آنِ شخصی است به نام محمد بن محمد بن علی که در قرن ششم هجری قمری می زیسته است. و به تعیین دانسته نیست ـ کتاب الذریعة؛ ج 5، صَِ33 37.
• )) جامع الاخبار؛ ص 38، فصل 20.
• )) مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل؛ میرزا حسین بن میرزا محمدتقی بن میرزا علی محمد طبرسی نوری (1320َِهَِ.ق.) که در آن حدود 23 هزار حدیث گرد آورده است. وی این تألیف خود را به عنوان تکمله وسائل الشیعه به ذکر احادیثی که در آن کتاب نیامده اختصاص داده است. کتاب بر اساس ترتیب وسائل تنظیم شده، و مؤلف فهرستی مفصل و خاتمه ای در علم رجال و درایه بر آن افزوده است.
• )) غرر الحکم و دررالکلم من کلام علی بن ابیطالب؛ ابوالفتح عبدالواحد بن محمد بن عبدالواحد بن محمد آمِدی، (510 هَِ.ق.) حاوی مواعظ و کلمات قصار حضرت علی(ع) که به ترتیب حروف الفبا مرتب شده است.
• )) غرر الحکم و دررالکلم؛ فصل اول، حدیث 559 ـ مستدرک الوسائل؛ ج 17، ص 316، «کتاب القضاء»، «ابواب صفات القاضی»، باب 11، حدیث 17.
• )) روایت از غرر الحکم نقل شده است و روایات این کتاب همگی مرسل است.
• )) تحف العقول فیما جأ من الحکم والمواعظ عن آل الرسول؛ گردآورنده: ابومحمد حسن بن علی بن حسین بن شعبه حرّانی حلبی از علمای قرن چهارم و از مشایخ شیخ مفید و معاصر شیخ صدوق ـ الذریعة؛ ج 3، ص 400.
• )) مائده/63.
• )) مائده/79.
• )) مائده/44.
• )) توبه/71.
• در نسخه های این کتاب و نیز در نسخۀ چاپی کتاب «تحف العقول» به تصحیح آقای علی اکبر غفاری «فانکم» آمده ولی درست همان است که در متن کتاب آمده است فَاِنْ. آقای غفاری نیز طی تماسی که با ایشان حاصل شد اذعان داشتند عبارت مذکور از غلط چاپی ناشی شده است.
• )) تحف العقول؛ ص 271.
• یعنی قراردادهای اجتماعی که نظامات و مناسبات جامعۀ اسلامی را می سازد.
• یعنی مناسبات اسلامی که از طریق بیعت با پیامبر اکرمص تعهد شده و همچنین تعهد اطاعت و پیروی از جانشینانش ـ علی و اولادش ـ که در غدیر خم در برابر پیامبر انجام گرفته است.
• یعنی مبارزه ای که بر ضد دستگاه حاکمۀ اموی پیش گرفته ایم.
• )) اصول کافی؛ ج1، ص 54. «کتاب فضل العلم»، «باب البدع...»، حدیث 2.
• )) «فئۀ باغیه» (گروه متجاوز) به کسانی گفته می شود که از اطاعت امام معصوم بیرون روند، یا بر ضد گروهی از مسلمانان به ناحق اقدام به جنگیدن کنند. در نهمین آیۀ سورۀ حجرات چنین فرموده: فَإن بَغَت إحدیهما عَلَی الأُخری فَقَاتِلوا الّتی تَبغِی حَتّی تَفِیَّ إلی أَمرِ الله . (چون گروهی از مسلمانان بر گروه دیگر تجاوز کردند، پس با آنان که تجاوز کردند بجنگید تا به فرمان خدا باز گردند). زبدة البیان؛ ص319 ـ وسائل الشیعه؛ ج11، ص16و 54 و 55 ، «کتاب الجهاد»، بابهای 5 و 24 و 26 از «ابواب جهاد العدو».
• )) در سال 1280ش. قراردادی میان مظفرالدین شاه قاجار و ویلیام ناکس دارسی انگلیسی بسته شد و به موجب آن امتیاز کشف و استخراج نفت ایران به انگلستان تعلق گرفت. مدت این قرارداد شصت سال بود و ایران تنها شانزده درصد از منافع خالص را می برد. در موافقتنامه ای که 32 سال بعد به امضا رسید مقدار سهم ایران به بیست درصد افزایش یافت. پس از سقوط مصدق کنسرسیوم جدیدی در سال 1333ش. تشکیل گردید. این کنسرسیوم از شرکت نفت ایران و انگلیس با چهل درصد سهام، پنج شرکت امریکایی «اکسون»، «موبیل»، «گلف»، «شورون» و «تگزاکو» با چهل درصد سهام، شرکت هلندی «رویال داچ شل» باچهارده درصد سهام و شرکت نفت فرانسه با شش درصد سهام، به استناد آمار موجود، از سال 1333 تا سال 1357ش؛ یعنی در مدت 24 سال  7800 / 194 / 589 / 20 بشکه نفت خام و 000 / 090 / 212 / 152 / 10 فوت مکعب گاز ایران به جهان غرب صادر گشت. نفت از آغاز تا به امروز؛ انتشارات روابط عمومی و ارشاد وزارت نفت ـ ظهور و سقوط سلطنت پهلوی؛ ج2، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی ـ ایران سراب قدرت؛ رابرت گراهام؛ ترجمۀ فیروز فیروز نیا ـ داستان اوپک؛ پی یرترزیان؛ ترجمۀ عبدالرضا غفرانی ـ نفت، قدرت و اصول؛ مصطفی علم؛ ترجمۀ غلامحسین صالحیار.
• )) در سی مرداد سال 1348 صهیونیستها مسجد الاقصی، قبلۀ اول مسلمانان را به آتش کشیدند. این جنایت که خشم مسلمانان جهان را علیه اسرائیل برانگیخت در مطبوعات ایران انعکاس شدید نیافت، و عاملان شاه که مراقب نشر اخبار در ایران بودند منتهای سعی را به کار می بردند تا در رسانه های تبلیغاتی مطلبی تحریک آمیز بر ضد اسرائیل منتشر نگردد. وزارت دربار ایران با انتشار بیانیه ای از این واقعه ابراز تأسف نمود؛ اما کمترین اشاره ای به عاملان و محرکان این واقعه نکرد. شاه مبلغ یک میلیون ریال برای تعمیر مسجد الاقصی اختصاص داد. ملک فیصل و او خواستار تشکیل کنفرانس سران کشورهای اسلامی شدند تا در مورد این واقعه به تبادل رأی بپردازند. در هفتمین روز این حادثه میلیونها مسلمان در کشورهای اسلامی به تظاهرات و اعتصاب دست زدند و عامل این جنایت بزرگ را که جهان اسلام را تکان داده بود اسرائیل شناختند؛ اما در ایران رژیم از برگزاری هرگونه تظاهرات مانع گردیده و این کار او مورد اعتراض مراجع وقت قرار گرفت. در همان روزها روزنامۀ الجمهوریه، چاپ بغداد، سخنان امام را دربارۀ این حادثۀ بزرگ چنین منعکس ساخت: امام ضمن دعوت مسلمانان به اتحاد، کنفرانس «رباط» را پوششی بر این جنایت و وسیله ای برای منصرف ساختن اذهان مسلمانان از جنایت صهیونیسم دانستند و گفتند که تا زمانی که فلسطین در اشغال یهودیان است، مسجد الاقصی را نباید مرمت کرد و آثار این جرم باید باقی بماند. شورای امنیت سازمان ملل نیز اسرائیل را برای این عمل مورد اعتراض قرار داد.
• )) فروع کافی؛ ج 5، ص 55 ـ60، «کتاب الجهاد»، «باب الامر بالمعروف و النهی عن المنکر»، احادیث 1َِوَِ2َِو 5َِوَِ11. وسائل الشیعه؛ ج 6، ص 393 به بعد، «کتاب الامر بالمعروف و نهی عن المنکر»، باب 1َِوَِ3.
• )) اشاره است به قضیۀ لایحۀ موسوم به «لایحۀ انجمنهای ایالتی و ولایتی» که در شانزده مهر 1341 از سوی دولت وقت به تصویب رسید. در متن تصویبنامه قید «اسلام» از شرایط انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان برداشته شده بود و سوگند به «کتاب آسمانی» جایگزین سوگند به «قرآن» گردیده بود. این لایحه نخست از سوی حضرت     امام و سپس از طرف مراجع دیگر تقبیح و مردود گردید. جانبداری گروههای مردم از سخنان و اوامر پیگیر حضرت امام و انتشار اعلامیه های مراجع تقلید سرانجام باعث گردید که دولت در هفده آذر همان سال رسماً لایحۀ انجمنهای ایالتی و ولایتی را ملغا اعلام دارد.         بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینیس؛ ص141ـ 216.
• )) توبه/60.
• )) مولف تحف العقول روایات را با حذف اسناد آورده است. و همین موجب ارسال و ضعف روایت گردیده است.
• )) میرزا حسن (یا محمد حسن) بن محمود حسینی شیرازی (1230ـ1312 هَِ.ق.) فقیه، اصولی و رئیس امامیه در عصر خود. نخست در شیراز و اصفهان به تحصیل پرداخت و در نجف از شیخ  انصاری بهرۀ فراوان برد و 22 سال به درس اصول و فقه وی حاضر گردید. پس از فوت شیخ، به عنوان مرجع شیعیان انتخاب گشت. ماجرای معروف تنباکو که در سال درگذشت وی اتفاق افتاد و منجر به ترک استعمال توتون توسط میلیونها ایرانی و متعاقباً لغو قرارداد با طرف انگلیسی شد، نمونۀ روشنی از اقتدار دینی و بینش سیاسی اوست. میرزا حسین نوری، آقا رضا همدانی، سیدکاظم یزدی، شیخ فضل الله نوری و میرزا حبیب الله خراسانی از شاگردان او بوده اند. رساله در رضاع، رساله در اجتماع امر و نهی و کتابی در طهارت تا مبحث وضو از آثار اوست.
• )) تاریخ بیداری ایرانیان؛ ناظم الاسلام کرمانی؛ ج 1، ص14 ـ حیات یحیی؛ یحیی دولت آبادی؛ ج 1، ص 109 ـ تحریم تنباکو؛ ابراهیم تیموری؛ ص 119 ـ تحریم تنباکو در ایران؛ نیکی رکدی؛ ترجمۀ شاهرخ قائم مقامی، ص 118.
• )) عناوینی (اعم از افعال و ذوات) که حکم شرعی بدان تعلق می گیرد. دو صورت دارد: صورت اول، عنوان یا موضوع غیر مقید است (به قیودی چون اضطرار و...)؛ در این صورت حکمی که برای آن قرار داده می شود «حکم اولی» نام دارد. صورت دوم عنوان یا موضوع مقید است (به قیودی مانند اضطرار، اکراه، حرج، ضرر و فساد) که در این صورت حکمی که به آن تعلق می گیرد «حکم ثانوی» نام دارد. مثلاً خوردن گوشت مردار به عنوان اولی حرام است، ولی اگر شخصی به خوردن آن مضطر گردید، به میزان سد جوع، خوردن آن جایز می گردد. یا خرید و فروش تنباکو و استعمال آن به عنوان اولی حلال و جایز است، و چون موجب ضرر و فساد و غلبۀ کفار بر مسلمین شود، حلیت آن ساقط می گردد.
• )) میرزا محمد تقی بن محب علی شیرازی حائری(1338هـ .ق.) پس از تکمیل دروس مقدماتی به سامرا رفت و به درس میرزای شیرازی (بزرگ) حاضر گردید و در شمار بهترین شاگردان وی درآمد. پس از میرزا در سامرا مقام مرجعیت یافت و بعد از سید محمدکاظم یزدی ریاست شیعه را عهده دار گردید. با فتوایی مشهور در عراق اعلان جهاد داد و مردم را به مبارزه برضد دولت انگلیسی که به عراق دست انداخته بود، دعوت کرد. از وی آثاری علمی بر جای مانده که از جمله آنهاست: رسالاتی در علم اصول، حاشیه بر مکاسب. اشعاری نیز به فارسی از وی به جای مانده که در مدح و مراثی اهل بیت سروده است.
• )) جعفر بن خضربن یحیی نجفی(1228 یا 1227 هـ .ق.) معروف به شیخ جعفر کاشف الغطاء، بعد از فوت استادش علامۀ بحرالعلوم(1212هـ .ق.) ریاست تامۀ شیعه را برعهده گرفت. مشهور بود که در فقه معتدل بوده و نیز به قوت استنباط از ادله شهرت داشت. وی شعر نیز نیکو می سرود. کشف الغطاء، شرح قواعد علامه، کتاب طهارت، غایة المأمول فی علم الاصول، مختصر کشف الغطاء الحق المبین فی تصویب المجتهدین و تخطئه الاخباریین از آثار اوست.
• )) منیة الطالب فی حاشیة المکاسب؛ ج2، ص 327.