مقدمه
آزادی که در ادبیات سیاسی به صورت آمیزه مبهمی از دو مفهوم freedomو liberty به کار می رود، از زمره مفاهیم اسطوره ای دنیای ما (عصر مدرن) است. کلیت جذاب و پرشکوه این اصطلاح، اولین معنایی است که به ذهن، متبادر می شود و همه گوناگونیها و اختلاف آرا نیز از همین کلیت شکوهمند آغاز گردیده است.
استعاره مشهور «آزادی منفی» که تعریفی اصالتا فردگرایانه از آزادی دارد، توهمی مندرج در اندیشه لیبرالیزم کلاسیک است که «خودِ» ما قبل جمعی را مطرح کرده، و به عبارتی مستقل فرآیندهای فرهنگی، اجتماعی (ملی) و نظام سیاسی است. این نوع آزادی در اساس و آن گونه که آیزایا برلین آن را مفهوم بندی می کند، باور به ضرورت عدم مداخله هرگونه نیروی بیگانه در حریم خصوصی فرد است.
به طور کلی، کارکرد تاریخی تفکر لیبرال، از یک سو، بر تعارض میان آزادی با نهاد دولت انگشت گذارده، و از سوی دیگر، بر تعریف جامعه گریزانه این حق (آزادی) تأکید کرده است. خلقِ معنای منفی از آزادی در دوران مدرن، حاصل همین تأکیدات است.
از آنجا که هر یک از مکتبها، با توجه به ایدئولوژی مخصوص خود، تفسیرها و برداشتهای متفاوتی از آزادی را مطرح کرده اند؛ تناقض میان آزادی به عنوان حق یا قانون طبیعی و مالکیت مطلق به عنوان اراده ای فراتر از آزادی و قانون طبیعی، چه به صورت حاکمیت مطلق سلطان (استبداد فردی) و چه به صورت حاکمیت مطلق مردم (استبداد
کتابآزادی در اندیشه امام خمینی (س)صفحه ا
دموکراتیک) از مهمترین مباحث دوران معاصر درباره آزادی است.
روشن است که مفهوم آزادی در مکتب اسلام با آنچه که در مکتب لیبرالیسم مطرح است کاملاً متفاوت است. حضرت امام، ضمن انتقاد از آزادی به شکل غربی آن ـ که نوعی بی بند و باری، بدون قید و شرط، و در راستای رویارویی با اخلاق و سنتهای انسانی، و برخلاف شرع و عقل بوده است ـ آزادی را در چهارچوب تعالیم اسلام، مصالح جامعه و قوانین مبتنی بر احکام الهی، نیازها و منافع عمومی، مطلوب دانسته اند. ایشان معتقدند که قوانین اسلام، آزادی سالم و منطقی را برای همه انسانها تضمین کرده است.
آزادی، در ادبیات حضرت امام(س)، همچون هر کلمه ارزشی دیگر، در سلسله مراتب نظام توحیدی معنا می شود و نقطه اوج آزادی در این چهارچوب، انقطاع الی الله است. در اندیشه امام(س) جهان بینی توحیدی نگاهی بس عمیق و ژرف به آزادی دارد و از منظری کاملاً انسانی و مبتنی بر فطرت الهی انسان به آن توجه شده است.
امام(س) ضمن پذیرش و جانبداری از آزادی، بخصوص آزادیهای سیاسی، اجتماعی، آن را به مثابه یکی از حقوق فطری و طبیعی مردم در عرصه های مختلف فردی و اجتماعی، از جمله حقوق غیر اکتسابی می شمارند، زیرا، آزادی از مقوله حقوق موضوعی نیست تا انسانی به انسان دیگر اعطا کند، بلکه پاره ای از طبیعت آدمی و از جمله حقوق طبیعی اوست، حتی اگر دولت و حکومت آن را برسمیت نشناسد. در عین حال، جامعه به منظور حفظ ارکان خود و تأمین نظم و امنیت، می تواند حدود، شرایط و قیودی در استفاده از آزادی مقرر نماید؛ اما ایجاد تزلزل در اساس و پایه آن از حدود صلاحیت دولت، حکومت و جامعه بیرون است. خلاصه آنکه، آزادی در ذات انسان است و انسان به اقتضای انسانیت خویش آزاد و آزادی طلب است.
حضرت امام کوشیده اند تا به مدد مصادیق، معنای آزادی را تا حدود زیادی تبیین و مشخص نمایند؛ تأکید بر حضور مردم در روند حاکمیت و نقش آنان در ساختار قدرت انتخابات و گزینش حاکم، نظارت و... را می توان از جمله مصادیقِ تبلور آزادی در بیانات ایشان دانست. امام(س) ضمن برسمیت شناختن آزادیهای فردی و سیاسی، اندیشه و
کتابآزادی در اندیشه امام خمینی (س)صفحه ب
بیان، احزاب و اجتماعات، عقیده و مذهب، مشارکت آزادانه مردم در تصمیم گیریها و... مواردی چون شرع و عقل، اخلاق و سنتهای انسانی، قانون، عدم توطئه چینی، عدم فسادانگیزی و عدم ضرررسانی را تحت عنوان حدود آزادی مطرح کرده اند.
ایشان همچنین خاطرنشان ساخته اند در اسلام فقط آزادیهایی از مردم سلب می شود که برخلاف مصلحت آنان و به حیثیت انسانی فرد لطمه وارد سازد.
نگاه امام به واژه مدرن آزادی، بیشتر به مضمون مثبت آن گرایش دارد؛ چه ایشان به وضوح بر تجربه داخلی یا ملی و اهمیت آن در درک آزادی تأکید می ورزند. از این رو می توان به سهولت داوری کرد که امام بیشتر در اندیشه «آزادی برای» هستند تا معنای لیبرالی «آزادی از»، همان که به آزادی منفی نیز مشهور شده است.
واژه آزادی در کلام امام(س) در بسیاری از موارد همزمان با استعمال اصطلاح «ملت ما» یا «مردم ایران» بکار رفته است. تجربه انقلاب اسلامی و تشکیل یک جمهوری دینی نوپا، بستری است که امام در متن آن، واژه آزادی را به کار گرفته اند. داوری صریح و قابل دفاعی که بتوان ارائه داد، این است که دریافت امام از آزادی، بیشتر به آزادگی یک ملت نزدیک می شود تا به رهایی فردliberation ؛ و سرانجام اینکه، آزادی ملت اول مرتبه تمدن است و لازم است از این موهبت ارزشمند انسانی ـ که به تعبیر خود آن بزرگوار از برترین نعمتهای خداوندی پس از نعمت حیات به شمار می آید ـ پاسداری و حراست نماییم تا جامعه به رشد و تعالی و بالندگی برسد.
کلام آخر اینکه، فایده تبیین نظریِ مفهوم آزادی از دیدگاه حضرت امام(س) در سهولت تبیین استراتژی نظام جمهوری اسلامی در خصوص آزادیها، حقوق مردم و شیوه مردم سالارانه و در حکومت بسیار مؤثر است. مجموعه حاضر نیز با هدف تسهیل در نیل به اهدافی از این دست فراهم آمده است.
ویژگیهای این مجموعه
این مجموعه که در گروه سیاسیِ حوزه معاونت پژوهشی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) استخراج و تنظیم شده است، مشتمل بر پنج فصل می باشد:
کتابآزادی در اندیشه امام خمینی (س)صفحه ج
فصل اول، با عنوان «کلیات»، به مباحثی پیرامون معنا و مفهوم آزادی، آزادی موهبتی الهی، ارزش والای آزادی و نقش انسان ساز آن، آزادی، امنیت، عدالت و ویژگیهای آزادی پرداخته است.
فصل دوم، تحت عنوان «جایگاه آزادی»، به اندیشه های حضرت امام(س) درباره ضرورت ایجاد فضای سالم برای آزادی اندیشه، آزادیهای فردی و سیاسی، آزادی بیان، آزادی احزاب و اجتماعات و آزادی عقیده و مذهب اختصاص داده شده است.
در فصل سوم، «حدود آزادی»، مبانی شرع و عقل، اخلاق و سنتهای انسانی، حدود قانونی، عدم توطئه چینی، عدم فسادانگیزی و عدم ضرررسانی به عنوان حدود آزادی در بیانات حضرت امام مورد بررسی قرار گرفته است.
فصل چهارم، به آزادیهای قشرهای مختلف جامعه اختصاص دارد؛ و مطالبی درباره آزادی زن، آزادی در دانشگاهها و فعالیتهای دانشجویی، آزادی حوزه های علمیه و حقوق و آزادیهای اقلیتهای مذهبی را شامل می شود.
فصل پنجم، «رابطه آزادی با مفاهیم بنیادین حکومت»، مواضع امام را در مورد حاکمیت اسلامی، آزادی و قانون اساسی، آزادی انتخابات، مشارکت آزادانه مردم در تصمیم گیریها و آزادی و استقلال شوراها بیان می کند.
در تنظیم این مجموعه کوشیده ایم:
1. علاوه بر عنوانها و سرفصلهای مطالب برای هر یک از قطعاتِ منتخب نیز جمله یا عنوانی در نظر گرفته شود که عبارت آن لزوما عین عبارت حضرت امام نیست، هر چند کوشش شده است به تعابیر ایشان نزدیک باشد؛ بنابر این خوانندگان و محققان محترم باید توجه داشته باشند که عنوانهای هر یک از قطعات منتخب، که با حروف سیاه نگاشته شده است، از تنظیم کننده این مجموعه می باشد؛ و نباید به حضرت امام منتسب گردد.
2. در تنظیم قطعات منتخب هر یک از فصول و عنوانهای فرعی، ترتیب و توالی تاریخی صدور آنها از طرف حضرت امام ملاک عمل بوده است، نه توالی منطقی مطالب.
کتابآزادی در اندیشه امام خمینی (س)صفحه د
3. تاریخ صدور پیامها و سخنرانیهای حضرت امام، برگرفته از مجموعه صحیفه امام، در ذیل هر بخش ذکر شده، و مشخصات کامل مآخذ براساس شماره مسلسل، در پایان هر قطعه در انتهای کتاب آورده شده است.
4. عبارتها را با توجه به پیام صریح و اصلی آنها، به دنبال نزدیکترین عنوان انتخابی آورده، و از تکرار آنها در سایر عنوانها خودداری کرده ایم. از همین روی، در بسیاری از موارد، ممکن است مطلبی که ذیل یک عنوان خاص آمده است، حاوی پیامی مربوط به عنوان دیگر نیز باشد که به استثنای موارد معدود، در عنوان بعدی تکرار نشده است، بنابراین، محققان محترم برای بررسیِ آماری دیدگاههای حضرت امام در خصوص هر عنوان، نباید فقط به موارد ذکر شده ذیل همان عنوان، اکتفا نمایند، بلکه مراجعه به سایر عنوانهای این مجموعه اجتناب ناپذیر است.
در پایان، لازم می دانیم یاد مرحوم حاج سعید خاکرند را که زحمات زیادی در تهیه طرح نخستین این مجموعه متحمل شده است، گرامی داریم و از کلیه افرادی که ما را در به ثمر رساندن این اثر یاری داده اند، تشکر نماییم.
گروه اجتماعی
معاونت پژوهشی
مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)
کتابآزادی در اندیشه امام خمینی (س)صفحه ه
کتابآزادی در اندیشه امام خمینی (س)صفحه و