التعلیقه علی مباحث العقلیه
اثری سودمند و منتشر نشده از حضرت امام خمینی(س)
□محمد مهدی فقیهی خراسانی
دانش اصول که میتوان از آن به علم شناسایی اصول کلی ابزار و نظام درست استنباط حکم شرعی تعبیر نمود از پیشینه‌ای بسیار برخوردار است در این میان اگر چه ادعای همزاد بودن تفکر اصلی با خود شریعت و خطابات و احکام آن خالی از قرائن و شواهد نیست اما رونق این اندیشه و توجه به آن بعنوان یک شیوه در اثر ابتعاد از نص کثرت اخبار متعارض و نیاز به گریز از آن عواملی دیگر بوجود آمد را میتوان متأخر از علم حدیث و علم فقه دانست، بلکه میتوان آن را زاده و پرورش یافته علم فقه دانست، چنانکه علم فقه را دامان زاد علم حدیث.
پایه‌های این علم چنانکه در جای خود از آن سخن رفته است در زمان صادقین علیهم‌السلام برجای شد1 و هم در زمان ائمه(ع) علاوه بر عملیات اجتهاد و استنباط توسط اصحاب ائمه(ع) رساله‌هایی نیز در این علم توسط شاگردان ایشان نگارش شد. نخستین کسی در این زمینه به تضیف پرداخت هشام بن حکم شاگرد امام صادق(ع) است که رساله‌ای در مباحث الفاظ تحریر کرد. پس از آن یونس بن عبدالرحمن شاگرد امام هفتم(ع) است که کتاب اختلاف‌الحدیث را در باب تعارض ادله و تعادل و ترجیم نگاشت در خلال عملیات و استنباط توسط فقهای عصر ائمه و پس از آن نمود بسیاری از عناصر مشترک در کار استنباط این دانش را که پیش از این وجود مجزایی از فقه نداشت تنها در درون بحث‌های فقهی به آن توجه می‌شد، رو به استقلال برد و اگر چه این علم علیرغم پیدایش وجود خارجی مستقلش تا قرنها به سختی با دانش فقه و حتی کلام آمیخته بود اما اندک اندک راه خود را بیافت.
پس از عصر ائمه(ع) و آغاز دوره غیبت کار اجتهاد وسعت یافت و اندیشه اصولی و توجه به عناصر مشترک توسط کسانی مثل حسن‌بن علی‌ابن عقیل و محمدبن احمدبن جنید اسکافی به حیات خود ادامه داد تا آنکه شیخ مفید، محمدبن لقمان بغدادی (م 413) با نگاشتن کتاب (التذکره به اصول الفقه» گام تازه‌ای در تدوین این علم برداشت، پس از تذکره کهن‌ترین متن اصولی در تراث اصولی شیعه کتاب «الذریعه الی اصول الشریعه» شریف مرتضی علی‌بن حسین موسوی (م 436) شاگرد مفید است که به قول خودش در دیباچه ذریقعه در توجه به آفاق علم اصول است، هم در این زمان کتاب دیگری در اصول بنام التقریب فیی اصول‌الفقه توسط شاگرد دیگر مفید، سالاربن عبدالعزیز دیلمی (م 436) نگارش یافت و بدین ترتیب اندیشه اصولی پای در جای خویش استوار ساخت، اما با همۀ این احوال تا این زمان دانش اصولی تنها هم سنگ و متناسب با نیاز مباحث فقهی پیش رفت و گام در مسیر ابتکار و نوآوری ننهاد چنانکه از حصر ولایت مطابقی نصوص پیشتر رفت.
با ظهور مجدد بزرگ شیخ‌العلائه محمدبن حسن طوسی (م460) شاگرد مفید و شریف مرتضی، و نگارش کتاب بزرگ و مشهور «عدة» این علم به دوره جدید با بندگی دوره ابداع و تتبع و دوره نهضت علمی خود گام نهاد و پس از او اگر چه نهضت اصولی تا مدتی به رکود مبتلا بود اما این اندیشه حضور را در صحنه‌های اجتهاد و همچنان ادامه داد.
از اندیشمندان اصولی ادوار پس از شیخ میتوان از سید ابوالمکارم ابن زهره حلبی (م 585) با کتاب «الفینه» سدیدبن محمود حمصی با کتاب «المصادر فی اصول الفقه» محمدبن ادریس (م 598) صاحب کتاب سرائر، جعفربن حسن بن یحیی بن مفید طی (م 676، با کتابهای «معارج‌الاصول، نهج‌الاصول، معرفة‌الاصول، حسن بن یوسف بن علی بن مطهر طلی معروف به علامه (م 726) شاگرد محقق با کتابهای نظیر «تهذیب الاصول الی علم الاصول، مبادی‌الوصول الی علم الاصول و نهایةالاصول نام برد.
از این زمان تا اوایل قرن نوزدهم اگر چه دانش اصولی به رشد و بالندگی خود ادامه داد اما آثاری مستقل جز حاشیه‌ها و شروحی بر کتابهای گذشتگان مانند منیه اللبیب ضاءالدین عبدا... بن مجدالدین محمد اعزجی و «شرح التهذیب» عمید الدین عبدالمطلب‌بن مجد محمد اعرجی خواهرزادگان علامه حلی و جز آن سامان نیافت تا آنکه فقیه نامدار قرن یازدهم حسن‌بن زیدالدین عاملی (م 1011) با تدوین کتاب مشهور معالم متنی سامان یافته و منظم را در این علم پیش روی جویندگان نهاد این کتاب توسط عالمان بسیاری مورد تحقیق و تدقیق و تحسین قرار گرفت که از آن میان میتوان به حاشیه پر ارج سلطان العلما حسین‌بن رفیع‌الدین محمد رعشی مازندرانی (1064) بر معالم اشاره کرد در همین قرن کتابهای دیگری در اصول مانند لازیدة امکاصول توسط بهاءالدین محمد عاملی معروف به شیخ بهایی (م 1030) و وافیه توسط عبدا... بن محمد توفی (م 1071) نگارش یافت.
با ظهور نهضت اخباریگری در سده اول قرن دوازدهم به وسیله محدث شهید میرزا محمد امین استرآبادی (م 1031) صاحب کتاب فوائد‌المدینه) اندیشه اصولی دچار رخوتی دردناک شد که خوشبختانه چندان دوام نیاورد، در سده آخر قرن دوازدهم ظهور علامه گران‌قدر وحید بهبهانی (م 1205) و پیکار سخت او و شاگردانش با اندیشه اخباریگری، مدرسه اخباری رو به افول نهاد علامه وحید بهبهانی با نگارش کتاب اصول لا‌الفوائد الی ئریه» گامی بلند در شکستن جو ساخته و پرداخته اخباری‌ها برداشت و این گام بوسیله شاگردان و پیروان اندیشه اصولی او با کتابهای نظیر قوانین اثر ابوالقاسم‌بن حسن گیلانی (م 1231)، فصول اثر محمد حسین‌بن محمد رحیم اصفهانی م 1254 هدایةالمسترشدین اثر محمد تقی‌بن محمد رحیم اصفهانی (م 1248)، مفاتیح از حیدر محمد مجاهد کربل این (م 1242) و ضوابط ابراهیم‌بن محمد باقر قزوینی (م 1262) دنبال شد.
در قرن سیزدهم ظهور نابغه و مجدد بزرگ، شیخ مرتضی‌بن محمد امین انصاری (م 1281) دانش اصول را با تحول فوق‌العاده شگرفی مواجه کرد در این زمان علم اصول از نو سامان یافت و گسترش پیدا کرده با دقت تتبع و
حضورج. 4صفحه 73
انضباطی نو، افقهای جدیدی بر روی این علم گشود. کتاب اصولی او «فرائد امکاصول» مشهور به مسائل تا هم اینک از متون ثابت اصلی حوزه‌های علمیه دینی بشمار می‌آید.
پس از وفات شیخ این دانش همواره در تلاش برای دست‌یابی به قله‌های رفیع‌تر از اصول فقه بود و اگرچه دانش اصول پس از شیخ اعظم با چندان نوآوری سامان و ابداع جدید مواجه نبوده است اما با دقت‌های عقلی فقهی و ابرامهای جدی و موشکافی‌های قابل توجهی تعمیق بیشتری یافت
از اندیشمندان اصولی پس از شیخ میتوان از میرزاحبیب‌ا... رشتی، آیت‌ا... میرزا حسن شیرازی و شاگردان مدرسه سامرایی او چون سید محمد فشارکی نام برد که به قول حضرت آیت‌ا... العظمی اراکی (مدظله) به اعتقاد (مرحوم شیخ عبدالکریم و بسیاری دیگر. مرحوم فشارکی از مرحوم آخوند و دیگران برتر بوده، اعلم عصر خویش در دانش اصولی و فقهی بوده است. تتبع، تحقیق و ریشه‌یابی مسائل اصولی، شرکت دادن طلاب در عملیات نتیجه‌گیری، استدلال و استنباط و جزئی و کلی بحث کردن از شیوه‌ها یا امتیازات پرارج مدرسه اصولی سامرا برآید مدارس پررونق آن زمان است.
در همین زمان دانشوران عظیم دیگری هم در مدرسه اصولی نجف، اصول سامان‌یافته شیخ را به شکلی پاکیزه به معرض نمایش می‌گذاشتند، درآمد اینان مرحوم ملامحمد کاظم آخوندخراسانی [م 1329] نگارنده کتاب کفایةالاصول و شاگردان مدرسه نجفی وی مرحوم محمدحسین نائینی (م 1355) مرحوم آقا ضیاالدین عراقی (م 1361) و نویسنده کتاب و مقالات و مرحوم محمدحسین اصفهانی کمپانی (م 1136) مولف کتاب نهایةالدرایه و نیز تلامیذ این بزرگواران چون آیت‌ا... میلانی، مرحوم آیت‌ا... حکیم جزء ایشان می‌باشند. مکتب اصولی سامرا هم توسط محققان ارجمند چون حاج شیخ عبدالکریم حائری (م 1355) موسس حوزه علمیه قم و صاحب کتاب پرارج دورالفوائد و شاگرد بزرگ و عظیم ایشان او مجدد اسلام وحی شریعت حضرت امام خمینی(ره) دنبال شد و توسط ایشان به بالندگی و آفاق وسیع‌تری راه یافت.
امام خمینی(ره) علاوه بر جای گذاردن آثار ارزشمندی، در عرفان، فلسفه، اخلاق و فقه کتابهای پرسود در دانش اصول به جامعه دانش ارزانی داشت در این میان میتوان بر کتاب پرارج «الرسائل» «تهذیب الاصول» تقریرات، و نیز کتابی در مباحث الفاظ اصول (محفوظ) و کتابی در تنقیح مباحث عقلی کفایه بام‌التعلیقه علی مباحث‌القطیه من‌الکفایه نام برد.
موسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی چندی است که تحقیق این آثار را آغاز کرده و اینک افتخار دارد به اطلاع عموم حوزویان و فضلاء برساند که جلد اول کتاب شریف علی مباحث‌العقلیه من‌الکفایه» پس از گذراندن مراحل تحقیق در دست حروفچینی است و به یاری خدا بزودی به دست چاپ سپرده خواهد شد حضرت امام(ره) اگرچه در ابتدای کتاب آن را تعلیقه بر مباحث عقلی کنایه نامیده‌اند اما هرگز در عبارات جناب آخوند محصور نشده‌اند، بلکه عبارات مرحوم آخوند وسیله و مناسبتی شده است که ایشان در خصوص آن مسأله به بحث تتبع پرداخته و ضمن تعرض به آراء دیگرانی همچون شیخ انصاری- شیخ عبدالکریم حائری- مرحوم نائینی و مرحوم.... و جزء آن نام برد نبوغ و سیطره علمی حضرت امام بر مباحث اصولی و دیگر علوم رایج ضروری باعث شده است تا حضرت امام بر ابداعات قابل توجه و مبانی نوینی در بسیاری از مسائل بر بحث اصول رسیده و آن را در اختیار علاقه‌مندان قرار دهند از نمونه‌های تفاوت مبنایی ایشان با دیگر را میتوان به بحث اعزال، تربت، تجری، تعارض اصول، عده‌الاحرار و بسیاری جز اینها نام برد که انشاءا... در مقدمه تعلیقه به شکل مستوفایی به اینگونه نظرات حضرت امام پرداخته خواهد شد.
مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی در تحقیق این اثر مراحل خطوط زیر را دنبال کرده است
1- بازنویسی نسخه مخطوط
2- تقطیع
3- مقابله
4- استخراج، منابع، مأخذ
5- ترجمه رجال و آثار
6- تقویم نص
7- کنترل نهایی
8- فهرستها
در پایان از همۀ عزیزان فاضلی که در این امر مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام(ره) را یاری کرده‌اند سپاسگزاری کرده و از روح قدسی و ملکوتی حضرت امام برای آنان توفیق روز‌افزون مسألت داریم.
منابع و مأخذ
1- الشیعه و فنون الاسلام اثر سید حسین صدر
2- یادنامۀ شیخ طوسی
3- ذریعه اثر آقا بزرگ تهران
4- مکاسب محقق کلانتر دیباچه
5- تاریخ تطور علم اصول اثر شهید صدر ترجمه شده در مجله حوزه
6- علم الاصول تاریخی و تطورا علی فاضل قائینی
7- مقدمه‌ای بر فقه شیعه اثر حسین مدرس طباطبائی ترجمه محمد اصنف فکرت
8- مصاحبه با حضرت آیت‌ا... اراکی در مجله حوزه
9- تقلقیه بر مباحث عقلی کفایه اثر حضرت امام خمینی
10- تهذیب‌الاصول امام خمینی
11- الرسائل امام خمینی
12- تاریخ التشریع الاسلامی اثر خضری بک
13- مقالات ادوار اجتهاد اثر آیت‌ا... جناتی
حضورج. 4صفحه 74