آرای فلاسفه در باب تجرّد نفس

‏‏ ‏

‏‏آرای فلاسفه در باب تجرّد نفس‏

‏‏تجرّد نفس، از مسلّمات فلسفه‏

‏‏رأی ثالیس ملطی‏

‏‏رأی اِنکسیمانس، فیلسوف ملطی‏

‏‏رأی انباذقلس‏

‏‏رأی فیثاغورث‏

‏‏رأی سقراط‏

‏‏رأی افلاطون‏

‏‏رأی ارسطاطالیس‏

‏‏رأی شیخ الرّئیس‏

‏‏رأی شیخ اشراق‏

‏‏رأی صدرالمتألّهین‏

‏‏رأی دکارت‏

‏‏به براهین قطعیّه و ادلّه عقلیّه محکمه در فلسفه اعلا ثابت و مقرر‏‎ ‎‏است که روح بعد از خلاصی از بدن که از آن تعبیر به موت شود‏‎ ‎‏باقی است، و احاطه ارواح کامله پس از موت به این عالم بیشتر و‏‎ ‎‏بالاتر است و فساد بر روح را فلاسفه محال می دانند.‏

‏‏     ‏‏و این مسأله از مسلّمات مسائل فلسفه است که از روزی که‏‎ ‎‏فلسفه پیدا شده پیش دانشمندان و اعاظم ـ از فلاسفه قبل از اسلام‏‎ ‎‏و بعد از اسلام ـ ثابت بوده و جمیع ملل از یهود و نصاری و‏‎ ‎‏مسلمین این مطلب را از واضحات و ضروریّات دین خود‏‎ ‎‏می شمارند؛ بلکه بقای روح و احاطه آن پیش فلاسفه روحی و‏‎ ‎‏الهی اروپا نیز مسلّم و واضح هست؛ و چون این مختصر را‏‎ ‎‏گنجایش آن نیست که در یک چنین مسأله دنباله داری، که نوشتن‏‎ ‎‏یک کتاب لازم دارد وارد بحث و بررسی شویم، به نقل آرای‏‎ ‎‏بعضی از فلاسفه بزرگ که رأیشان مورد اعتماد است اکتفا می کنیم‏‎ ‎‏و کسی که خود را اهل برهان می داند به کتابهای آنان رجوع کند تا‏‎ ‎‏صحّت مطلب را دریابد.‏

‏‏     فلاسفه قبل از اسلام گرچه بسیاری از قدمای آنها کلمات‏‎ ‎‏مرموزی دارند که متأخّرین برای حل آن احتمالاتی دادند، ولی در‏‎ ‎‏کلمات بسیاری از آنها مسأله بقای نفس و روحانی بودن آن که‏‎ ‎‏ملازم با بقا است، به تصریح مذکور است.‏‏ ‏

‎

‏‏     ‏‏ثالیس ملطی ـ که یکی از «حکمای سبعه» است که اساطین‏‎ ‎‏فلسفه اند ـ پس از آن که می گوید خدا عنصری ابداع کرد که در آن‏‎ ‎‏صور جمیع موجودات و معلومات است می گوید: «این عنصر یک‏‎ ‎‏صفو دارد و یک کدر، آنچه از صفو آن پیدا شد جسم است، و‏‎ ‎‏آنچه از کدر او است جرم است و جرم فانی می شود و جسم فانی‏‎ ‎‏نمی شود؛ جرم کثیف و ظاهر است، و جسم لطیف و باطن، و در‏‎ ‎‏نشئه دیگر جسم ظاهر است و جرم زایل است.» و پر معلوم است‏‎ ‎‏از اوصافی که برای جسم می گوید مقصودش از «جسم» که باطن‏‎ ‎‏است و لطیف و باقی است، «جسم مثالی» است که در عالم برزخ‏‎ ‎‏است. او عقول و انفس را مشتاق به عوالمی دیگر می داند و‏‎ ‎‏می گوید بقا در نشئه دیگر است.‏‎[2]‎

‏‏     ‏‏در کلمات مرموزه این فیلسوف بزرگ نیز شواهد و صراحاتی‏‎ ‎‏است بر بقای نفس، حتّی نفوس خبیثه شریره می گوید: «تمام آثار‏‎ ‎‏حیاتی از عالم عقل است و ثبات و بقا این جا به قدری است که از‏‎ ‎‏نور عقلی در آن است و فساد که بر این عالم وارد شود برای جزء‏‎ ‎‏اسفل ثقیل آن است؛ چون این اجزاء قشر است، و قشر را‏‎ ‎‏می اندازند و می گوید این عالم جسمانی، کثافات او بسیار است و‏‎ ‎‏هرکس به آن چسبید به عالم علوی نرسد و هرکس از آن اعراض‏‎ ‎‏کرد بالا می رود به «عالمی که بسیار لطیف است و سرورش دائمی‏‎ ‎‏است».‏‎[3]‎

‏‏     ‏‏این فیلسوف بزرگ در زمان «داوود نبّی» بوده و حکمت را از او‏‎ ‎‏و «لقمان حکیم» اتّخاذ کرده، و آرای او روشنتر است از آنها که ذکر‏‎ ‎‏شد. او تمام اختلافات و تضادّ را از عالم مادّه می داند و ائتلاف و‏‎ ‎

‎

‏‏محبّت را از روحانیّات می داند. او می گفت: «هر نفس سافلی قشر‏‎ ‎‏نفس عالی است، نفس نامیه قشر نفس بهیمیّه است، و آن، قشر‏‎ ‎‏نفس ناطقه است و آن، قشر عقل است و به واسطه لباب نفس به‏‎ ‎‏عالم خود برگردد، و نفوس جزئیّه از اجزای نفس کلیّه است و‏‎ ‎‏نفس جزئی از عالم اعلا آمده و به آنجا برمی گردد.»‏‎[4]‎

‏‏     ‏‏این فیلسوف در زمان «سلیمان» بود و حکمت را از او اخذ‏‎ ‎‏کرده و آرای او جمله بر رمز است، و آرای الهی را به صورت‏‎ ‎‏ریاضی بنا نهاده. او می گوید: «انسان به حکم فطرت واقع است در‏‎ ‎‏مقابل همه عوالم، و انسان «عالم صغیر» است و عالم «انسان کبیر»‏‎ ‎‏است، و نفس قبل از اتّصال به بدن ابداع شده است از تألیفات‏‎ ‎‏عددیّه اوّلیّه، پس اگر تهذیبِ خُلق بر تناسب فطرت کرد و از‏‎ ‎‏مناسبات خارجیّه تجرّد پیدا کرد، متّصل می شود به عالم اصلیِ‏‎ ‎‏خود، و منخرط می شود در سلک عوالم غیبیّه بر هیأتی جمیلتر و‏‎ ‎‏کاملتر از اوّل.‏

‏‏     و «خرنیوس» و «زنیون» از فلاسفه بودند و تابع رأی فیثاغورث‏‎ ‎‏بودند مگر در بعضی امور، آنها گفتند: «نفس اگر طاهر و پاکیزه از‏‎ ‎‏هر زشتی باشد می رود به عالم اعلی به مسکنی که مناسب او‏‎ ‎‏است.»‏‎[5]‎

‏‏    ‏‏«سقراط» فیلسوف عظیم الشّأن الهی، حکمت را از «فیثاغورث»‏‎ ‎‏و «ارسالادوس» آموخت. او از حکمت و فنون آن، به الهیّات و‏‎ ‎‏اخلاقیّات پرداخت و به زهد و ریاضت نفس و تهذیب اخلاق‏‎ ‎‏مشغول شد، و اعراض از دنیا کرد و در کوهی و غاری به اعتزال‏‎ ‎‏پرداخت و مردم را از بتان و شرک به خدا نهی کرد تا مردم، سلطان‏‎ ‎

‎

‏‏را به قتل او مجبور کردند و او را مسموم کردند چنانچه معروف‏‎ ‎‏است قصه او، و در باب الهیّات و علم ماقبل الطّبیعه و مابعدالطّبیعه‏‎ ‎‏آرای مُتقنِ خوب دارد.‏

‏‏     سُقراط در باب نفوس انسانی می گفت قبل از ابدان موجود‏‎ ‎‏بودند به نحوی از انحای وجود، و اتّصال نفوس به ابدان برای‏‎ ‎‏استکمال بود، و ابدان، قالبها و آلات نفوس است. پس باطل‏‎ ‎‏می شود ابدان و برمی گردد نفوس به عالم کلّیِ خود.‏

‏‏     ‏‏سقراط به پادشاهی که او را کشت گفت سقراط در حُبّی است‏‎ ‎‏و پادشاه قدرت ندارد مگر بر شکستن حُبّ و چون حُبّ را‏‎ ‎‏شکست آب به دریا برمی گردد.‏‎[6]‎

‏‏     ‏‏[‏‏افلاطون‏‏]‏‏ این فیلسوف بزرگ از اساطین بزرگ حکمت الهی‏‎ ‎‏است و معروف به توحید و حکمت است و در زمان «اردشیربن‏‎ ‎‏دارا» متولّد شد و پیش سقراط حکمت آموخت و چون سقراط‏‎ ‎‏مسموم شد و مُرد جانشین او شد، و از استادان او نیز «طیماوس»‏‎ ‎‏است، و او در باب الهیّات آرای متین محکم دارد که شیخ‏‎ ‎‏شهاب الدّین حکیم اشراقی و صدرالمتألّهین فیلسوف شهیر‏‎ ‎‏اسلامی بعضی از آنها را مبرهن و مدلّل کرده اند، مثل قول به مثل‏‎ ‎‏افلاطونیه و مثل معلّقه.‏

‏‏     از گفته های این فیلسوف است که «نفوس در عالم دیگر بودند‏‎ ‎‏و مبتهج به عالم خود و آنچه در آن بود از بهجت و سرور بودند،‏‎ ‎‏پس از آن عالم نازل شدند در این عالم تا جزئیّات و چیزهایی را که‏‎ ‎‏در ذات آنها نبود به واسطه آلات استفاده کنند، پس پرهای آنها‏‎ ‎‏ساقط شد، و در این جا پرهایی تحصیل کردند و به عالم خود پرواز‏‎ ‎

‎

‏‏کردند.»‏‎[7]‎

‏‏    ‏‏«ارسطو بن نیقوماخوس» از اهل اسطاجرا، از بزرگان فلاسفه‏‎ ‎‏جهان به شمار می رود و تعلیمات منطقی و قواعد علم میزان ـ که‏‎ ‎‏پایه علمها است ـ رهین زحمتهای گرانبهای این مرد بزرگ است، و‏‎ ‎‏از این سبب که بنیان تعالیم منطقیّه کرد به «معلم اوّل» مشهور شد،‏‎ ‎‏و شیخ الرّئیس، اعجوبه روزگار، در پیش تعالیم این بزرگ مرد زانو‏‎ ‎‏به زمین زده و زمین ادب بوسیده، و به گفته شیخ الرّئیس تاکنون به‏‎ ‎‏قواعد منطقیّه که ارسطو بنا نهاده، احدی را یارای اشکال نبوده و‏‎ ‎‏آرای متین او دست خوش نقض و ابرام نشده؛ گو که «دکارت»‏‎ ‎‏فرانسوی، به پندار خود و بعض نویسندگان محترم ما، انقلابی در‏‎ ‎‏منطق کرده، ولی کسانی که از روی دانش و بینش وارد این میدان‏‎ ‎‏شوند می دانند پایه معلومات دکارت در این باب و در الهیّات به‏‎ ‎‏چه اندازه سست و بچّگانه است. فسوسا که ما از اروپاییان چنان‏‎ ‎‏وحشت کردیم که یکسره خود را باخته و علومی که خود در او‏‎ ‎‏تخصّص داریم و اروپاییان تا هزار سال دیگر نیز به او نرسند به‏‎ ‎‏سستی تلقّی می کنیم. کسی که منطق الشّفا و حکمه الاشراق و‏‎ ‎‏حکمت متعالیه صدرای شیرازی دارد به منطق و حکمت اروپاییان‏‎ ‎‏که باز در کلاس تهیّه است چه احتیاج دارد؟ اینها گمان کرده اند که‏‎ ‎‏اگر مملکتی در سیر طبیعی پیشرفت کرد، در سیر حکمت الهی نیز‏‎ ‎‏پیش قدم است، و این از اشتباهات بزرگ ما است و یکی از‏‎ ‎‏تبهکاریهای نویسندگان مشرق اسلامی باید دانست.‏

‏‏     ‏‏ارسطو درباره «بقای نفس» می گوید: «نفوس انسانی پس از آن‏‎ ‎‏که در قوّه علم و عمل کامل شد آیت خدایی شود و شبیه به او‏‎ ‎‏گردد و به کمال خود واصل گردد، و این تشبّه به قدر طاقت او است‏‎ ‎

‎

‏‏و یا به حسب استعداد و یا به حسب اجتهاد، و چون از این بدن‏‎ ‎‏مفارقت کرد متّصل به روحانیین و ملائکه مقرّبین گردد، و‏‎ ‎‏التذاذات و ابتهاجات برای او کامل شود، و در نفوس خبیثه به ضد‏‎ ‎‏این گفته است.»‏‎[8]‎‏ و در اینجا حکما و فلاسفه بزرگ دیگر مثل‏‎ ‎‏«اسکندر» و غیر آن، هست که ما ذکر آنها را لازم ندیدیم.‏

‏‏     اکنون به ذکر کلام بعضی از فلاسفه اسلام می پردازیم.‏

‏‏     همه می دانید که مسلمین یکسره ـ از فلاسفه و غیر آنها ـ روح‏‎ ‎‏را پس از مرگ باقی می دانند و برای روح فساد و زوالی قائل‏‎ ‎‏نیستند، لکن ما برای نمونه، اسم چند تن از بزرگان فلاسفه اسلام‏‎ ‎‏را می بریم.‏

‏‏     ‏‏شیخ الرئیس ابوعلی حسین بن عبدالله بن سینا‏‎[9]‎‏ از اهل بخارا‏‎ ‎‏است پدرش بلخی بوده زندگانی او و چگونگی تحصیل و‏‎ ‎‏تألیفاتش مشحون از عجایبی است که عقل را حیران می کند کتاب‏‎ ‎‏قانون را در شانزده سالگی تصنیف کرده است چنانچه نقل شده و‏‎ ‎‏می گوید در سن بیست و چهار سالگی که رسیدم فکر کردم که در‏‎ ‎‏جهان علمی نیست که من ندانم گویند الهیات و طبیعیات شفا را هر‏‎ ‎‏روزی پنجاه ورق تصنیف کرد بی مراجعه به هیچ کتابی. این‏‎ ‎‏فیلسوف که تصنیفات او مقام او را در علم ثابت می کند راجع به‏‎ ‎‏فاسد نشدن نفس به فساد بدن و محال بودن فساد نفس در بیشتر‏‎ ‎‏کتبش سخن می گوید و با برهان ثابت می کند در اشارات قریب به‏‎ ‎‏این معنی می گوید چون نفس ناطقه که موضوع صور معقوله است‏‎ ‎

‎

‏‏قائم و منطبع در جسمی نیست بلکه جسم آلت او است پس اگر به‏‎ ‎‏موت ممکن نشد جسم آلت او شود ضرر به حال او ندارد بلکه او‏‎ ‎‏باقی است به استفاده از جواهر باقیه و نیز گوید چون نفس ناطقه‏‎ ‎‏استفاده کرد ملکه اتصال به عقل فعال را ضرر نمی رساند به او‏‎ ‎‏فقدان آلات زیرا که او تعقل به ذات خود می کند نه به آلات و در‏‎ ‎‏کتب دیگرش نیز سخن بدین مثابه رانده و برهان بر این مقاله‏‎ ‎‏آورده.‏‎[10]‎

‏‏    ‏‏شیخ مقتول ابوالفتوح یحیی بن حبش معروف به شهاب الدین‏‎ ‎‏سهروردی‏‎[11]‎‏ صاحب کتب نفیسه و مصنفات عزیزه و محیی‏‎ ‎‏حکمت و طریقه افلاطون از جمله تصنیفاتش حکمه الاشراق‏‎ ‎‏است که مقام ارجمند او را در فلسفه عالیه ذوقیه اشراقیه ثابت‏‎ ‎‏می کند و به مقام خلوت و تجرد و صفای باطن موصوف بوده‏‎ ‎‏است.‏

‏‏     ‏‏این حکیم اشراقی در احوال نفوس بعد از موت و طبقات آنها‏‎ ‎‏تفصیل بسیار داده و برای هر طبقه حکمی معین کرده درباره‏‎ ‎‏نفوس کامله گوید انوار اسپهبدیه یعنی نفوس مجرده وقتی که‏‎ ‎‏حاصل شود برای آنها ملکه اتصال به عالم نور محض و فاسد شود‏‎ ‎‏جسد آنها مجذوب شوند به ینبوع حیوة و خلاص شوند از اینجا به‏‎ ‎‏سوی عالم نور محض و قدسی شوند بعد تفصیلاتی در این باب‏‎ ‎‏می دهد و درباره متوسطین گوید و اهل سعادت از متوسطین و اهل‏‎ ‎

‎

‏‏زهد تخلص پیدا می کنند به عالم مثل معلقه.‏‎[12]‎

‏‏     ‏‏محمد بن ابراهیم شیرازی‏‎[13]‎‏ بزرگترین فلاسفه الهی و مؤسس‏‎ ‎‏قواعد الهیه و مجدد حکمت مابعدالطبیعه او اول کسی است که‏‎ ‎‏مبدأ و معاد را بر یک اصل بزرگ خلل ناپذیر بنا نهاد و اثبات معاد‏‎ ‎‏جسمانی با برهان عقلی کرد و خللهای شیخ الرئیس را در علم الهی‏‎ ‎‏روشن کرد و شریعت مطهره و حکمت الهیه را با هم ائتلاف داد.‏

‏‏     ما با بررسی کامل دیدیم هر کس درباره او چیزی گفته از قصور‏‎ ‎‏خود و نرسیدن به مطالب بلند پایه او است آری خودسرانه وارد‏‎ ‎‏مطالبی شدن که پایه های او بر اصولی بس بسیار و متفرق است‏‎ ‎‏موجب سوءظن به اساطین دین و حکمت شود تا آنجا که طعنهای‏‎ ‎‏صدرا را که به اشاعره و معتزله است از روی جهالت به مقصود او‏‎ ‎‏حمل بر حمله دین و مشایخ آیین کنند.‏

‏‏     این فیلسوف عظیم الشأن درباره بقای نفس و حالات‏‎ ‎‏مابعدالموت شرحهای طولانی دارد که باید به کتب او مراجعه‏‎ ‎‏شود صدرالمتألهین هم معاد روحانی قائل است و هم معاد‏‎ ‎‏جسمانی. درباره معاد روحانی گوید: چون نفوس ما کامل شود‏‎ ‎‏وقوت گیرد و علاقه آن به بدن تمام شود و رجوع به ذات حقیقی‏‎ ‎‏خود کند و رجوع به مبدع خود نماید از برای او بهجت و سعادتی‏‎ ‎‏است که ممکن نیست توصیف شود یا مقایسه به لذات حسیه‏‎ ‎‏گردد و نیز در همین فصل گوید وجود جسمانی مصاحب موت و‏‎ ‎‏غفلت و هجران و فوت است و هرچه تعلق به ماده بیشترباشد‏‎ ‎

‎

‏‏حضور و ادراک ناقصتر است حتی اینکه ادراک ما خود را در وقت‏‎ ‎‏مفارقت از بدن شدیدتر است و بیشتر مردم به واسطه استغراق در‏‎ ‎‏ابدان مادیه و انتقال آنها خود را فراموش کردند و استشعار ذات‏‎ ‎‏خود نکنند.‏‎[14]‎

‏‏    ‏‏این است آرای فلاسفه قبل از اسلام چون آرای فلاسفه اروپا‏‎ ‎‏در نظر بسیاری از خوانندگان با اهمیت تلقی می شود برخی از‏‎ ‎‏آرای آنها را مختصراً ذکر می کنیم.‏

‏‏     روحیون از فلاسفه اروپا از چند قرن پیش از این به فکر‏‎ ‎‏روانشناسی افتادند در اول امر فلاسفه آنها چون یونانیین از روی‏‎ ‎‏برهان اثبات خلود روح و بقای آن را نمودند تا امروز که از روی‏‎ ‎‏تجارب حسیه و خوارق عادات محسوسه بقای روح و تصرف آن‏‎ ‎‏را در این عالم ثابت و محسوس می دانند.‏

‏‏    ‏‏دکارت‏‎[15]‎‏ فقط روح عاقله قائل بود و در اطراف چگونگی امتزاج‏‎ ‎‏روح و جسم اهتمام داشت اخص صفات روح را فکر و اخص‏‎ ‎‏صفات جسم را امتداد می دانست و این دو را بکلی از هم ممتاز‏‎ ‎‏می دانست.‏

‏‏     از گفتار او است که چون روح چیزی است و جسد چیز دیگر‏‎ ‎‏پس تصور ندارد که روح تابع جسد شود در حال او و مصیر او‏‎ ‎‏بنابراین جسد فانی  شود و روح باقی بماند.‏

‏‏     اشخاصی که تبعیت از دکارت کردند بسیارند گرچه در‏‎ ‎‏خصوص امتزاج روح عقلانی و جسم با او مخالفت کردند و اثبات‏‎ ‎‏واسطه نمودند با همه مقام شامخی که دکارت در فلسفه پیش‏‎ ‎

‎

‏‏اروپاییان دارد مسأله خلود روح را گویند از حد خیال و تفکر به حد‏‎ ‎‏حقیقت و وجود نیاورد تا آنکه علمای روحی عصر جدید وجود‏‎ ‎‏روح و تمیز آن را با جسم و بقای آن را بعد از مرگ از روی علم‏‎ ‎‏احضار ارواح اثبات کردند و الآن در اروپا و امریکا این رأی به قبول‏‎ ‎‏تلقی شده حتی آنها که در مادیت پافشاری داشتند روحی شدند و‏‎ ‎‏از طرفداران جدی بقای روح شدند و قضایای عجیبه درباره ارواح‏‎ ‎‏معروف و منتشر است و از علمای بزرگ آنها منقول است.‏

‏‏     فرید وجدی‏‎[16]‎‏ صاحب دائره المعارف که خود از معتقدان علم‏‎ ‎‏تنویم و احضار ارواح است اسم چهل و هفت نفر از رجال علمی‏‎ ‎‏انگلیس و فرانسه و امریکا و آلمان و ایتالیا را می برد که آنها اعتقاد‏‎ ‎‏به این حکایات خارق عادت داشتند و می گویند ما در صدد‏‎ ‎‏استقصای طرفداران و معتقدان این امر نبودیم والاّ عدد آنها‏‎ ‎‏هزاران نفر است و کسی که بخواهد حکایات عجیب اینها را ببیند‏‎ ‎‏به کتابهایی که در این باب نوشته شده رجوع کند و قضایایی که‏‎ ‎‏فلاسفه اروپا نقل کردند ببیند تا زنده بودن روح را باور کند.‏

‏‏     اینها شمه ای از آرای فیلسوفان قدیم و جدید یونانی و غیر آن‏‎ ‎‏اسلامی و غیر اسلامی است.(33)‏

‏‏*  *  *‏

‏‎ ‎

‏‎

‎

• . اسفار اربعه؛ ج 8، ص 243، حاشیه حاج ملاهادی سبزواری، السفر الرابع، الباب الخامس، الفصل السادس ؛ الملل و النّحل؛ ج 2، ص 374ـ378، الباب الثانی: الفلاسفة، الفصل الاول: الحکماء السبعه.
• . الملل و النّحل؛ ج 2، ص 380ـ382، الباب الثانی: الفلاسفة، الفصل الاول: الحکماء السبعه.
• . همان؛ ص 382ـ388.
• . همان؛ ص 388ـ401.
• . همان؛ ص 401ـ407.
• . همان؛ ص 407ـ414.
• . همان؛ ص 460ـ461، الباب الثّانی: الفلاسفه، الفصل الثّالث: متأخرو الحکماء الیونان، رأی أرسطوطالیس، المسألة السّادسة عشرة.
• . حسین بن عبداللّه سینا حدود 370ـ427 یا 428 ه . ق.، از فحول اطبّای اسلامی و از حکمای مشّاء است. برخی از آثار او عبارتند از: الاشارات و التّنبیهات شامل منطق و طبیعیّات و الهیّات، الشّفاء شامل منطق، ریاضیّات، طبیعیّات و الهیّات، النّجاة در فلسفه، المبدأ و المعاد، قانون در علم طب، قصیده عینیّه، التعلیقات.
• . الاشارات و التنبیهات؛ ج 3، ص 264، «النّمط السّابع، فی التّجرید، تنبیه: فی بیان مراتب الموجودات من البدأ إلی منتهی مراتبها و من العود إلی ذروة الکمال».
• . یحیی بن حبش شهاب الدّین سهروردی مشهور به «شیخ اشراق» به «شیخ مقتول» و «حکیم مقتول» نیز معروف است. در سال 581 در سن 36 سالگی به قتل رسید. از آثار اوست: حکمه الاشراق، بستان القلوب، البارقات الالهیّه، البروج، شرح اشارات، آواز پر جبرئیل.
• . حکمه الاشراق؛ مقاله پنجم: در معاد و نبوات و مقامات، فصل در بیان رهایی انوار طاهره و انتقال آنها به عالم؛ ص 366ـ374؛ و فصل در بیان احوال نفوس ناطقه بعد از «مفارقت از بدن»، ص 374ـ377.
• . محمّد بن ابراهیم شیرازی ملقّب به صدرالمتألّهین 979ـ1050 ه . ق.، بنیانگذار حکمت متعالیه است و مهمترین اثر وی اسفار اربعه می باشد. از دیگر آثار اوست: تفسیر القرآن الکریم، شرح اصول کافی، مبدأ و معاد، مفاتیح الغیب، شواهد الرّبوبیه، اسرار الآیات، حاشیه بر شفا.
• . اسفار اربعه؛ ج 9، ص 121ـ 125، الباب العاشر، فی تحقیق المعاد الرّوحانی، فصل اوّل، فی ماهیه السّعاده الحقیقیّة.
• . رنه دکارت، فیلسوف و ریاضیدان و فیزیکدان فرانسوی 1596ـ 1650 م. است. از آثار اوست: قواعدی برای رهبری فکر، بحث درباره روش، اصول فلسفه، بحث درباره عواطف روح.
• . فرید وجدی 1295ـ1373 ه . ق. از نویسندگان و محقّقین مصری است و نویسنده دائره المعارف القرن العشرین می باشد.