بقای نفس در عالم تجرّد

‏‏ ‏

‏‏بقای نفس در عالم تجرّد‏

‏‏ ‏

‏‏بقای نفس پس از مرگ‏

‏‏بقای نفس در عالم تجرد‏

‏‏استحاله فساد و فنای مجرّد‏

‏‏طرد عدم بر مجرّد از ناحیه عدم فاعل‏

‏‏بقای دائمی نفس به بقای فاعل آن‏

‏‏علّت محال بودن عدم بر مجرّد‏

‏‏راه داشتن عدم بر عالم طبیعت‏

‏‏ضرورت رسیدن نفس به تجرّد‏

‏‏تشریفات شرعی از این باب نیست که الآن بدن است، بلکه برای‏‎ ‎‏این است که یک زمانی بدن بوده ولی فعلاً آن صورت، صورت‏‎ ‎‏چیزی نیست و ماده طبیعی ندارد و مستقل است؛ اعم از اینکه‏‎ ‎‏استقلال صورت به واسطه موت طبیعی باشد ـ که تمام قوه ماده به‏‎ ‎‏فعلیت رسیده و استعداد کمالش متبدل به تمام الفعلیه شده و قهرا‏‎ ‎‏به تجرد عقلانی رسیده که به طور کلی حرکت تمام شده و‏‎ ‎‏استقلال کامل پیدا می شود ـ یا اینکه به موت اخترامی استقلال‏‎ ‎

‎

‏‏حاصل شود. پس بین موت طبیعی و اخترامی تفاوتی نیست؛ زیرا‏‎ ‎‏مناط، رها شدن ماده و از حرکت افتادن است؛ چه اینکه به سیر‏‎ ‎‏طبیعی از ماده دست بکشد و یا اینکه به قهر و غلبه و قسر، ماده را‏‎ ‎‏از دستش بگیرند.‏

‏‏     بلی به موت انخرامی و یا طبیعی، در صورتی می تواند مستقل‏‎ ‎‏شود و باقی بماند، که لااقل به یک مرتبه از تجرد ولو تجرد خیالی‏‎ ‎‏برسد، و اگر به مرتبه ای از تجرد نرسد ـ مثل خراطین که فقط یک‏‎ ‎‏لمس ضعیفی دارند ـ استقلال برایش محال است؛ چون جنبه‏‎ ‎‏تجردی ندارد که بعد از ماده مستقل باشد، بلکه مختصر لمسی‏‎ ‎‏است که حتی بعضی از کرمها که در بدن انسان هستند و از انسان‏‎ ‎‏ارتزاق می کنند، آن لمس ضعیف را دارند و آنها همانند نباتات‏‎ ‎‏فانی اند و بقا ندارند. و بالجمله: هر انسان و یا حیوانی که به مرتبه‏‎ ‎‏تجرد خیالی نرسد بعد از فساد جسد نمی تواند مستقل باشد. ...‏

‏‏     ‏‏پس بنابر آن چیزی که آخوند در باب نفوس فرموده که نفس‏‎ ‎‏موجودی است که به حرکت جوهریه در تبدلات دائمی است و به‏‎ ‎‏گمان من از ضروریات است ـ با اینکه آخوند چنانکه در گذشته با‏‎ ‎‏ادله و مقدمات در اثبات حرکت جوهریه شبع کلام فرمود در آینده‏‎ ‎‏نیز اشاره خواهد کرد ـ بقای نفس؛ یعنی عدم فساد آن چیزی که‏‎ ‎‏ولیده این عالم طبیعت است بلااشکال بوده و طروّ عدم بر آن‏‎ ‎‏محال است.‏

‏‏     بیان آن معنی این است که: مادة المواد و اخسّ اشیاء عالم که از‏‎ ‎‏رتبه و مقام نازل خود در سیر طبیعی کمال قرار می گیرد؛ اگر در‏‎ ‎‏راهی افتاد که از طبیعت به طبیعت سیر کرد و سیرش من الطبیعة‏‎ ‎‏الی الطبیعه بود؛ مثل اینکه در طریقی خط سیرش بیفتد که منتهی‏‎ ‎‏شود به نبات بشرط لا، به این مرتبه که رسید، حد وقوف آن است‏‎ ‎

‎

‏‏که یک سدّ غیرقابل انفجار عقلی است و این مرتبه، سنّ وقوف آن‏‎ ‎‏است و تا به این سن وقوف رسید، مدتی که به صورت نباتی ماند،‏‎ ‎‏سرانجام فساد به او روی آورده و زرد و خشک شده و از بین‏‎ ‎‏خواهد رفت، و اینکه شنیده اید موجود، معدوم نمی شود، نباید به‏‎ ‎‏هر حرفی گوش داد بلکه باید تعمق نمود و اگر تعمق شود بسیار‏‎ ‎‏واضح است که آن صورت که مثلاً خربزه و شیرین بود وقتی که‏‎ ‎‏انسان آن را خورد، آن صورت موجوده معدوم شده و تمام‏‎ ‎‏می گردد، و یا اینکه به یکی از اسباب دیگر فساد، می پوسد و‏‎ ‎‏خراب می شود، البته بعد از پوسیده شدن این طور نیست که‏‎ ‎‏ریزه ریزه هایش خربزه باشد، بلکه صورت خربزه معدوم شد و از‏‎ ‎‏بین رفت، و گرچه صورت، از موجودات است و لذا خواص و آثار‏‎ ‎‏مخصوصی دارد که همان صورت خربزه قبل از پوسیده شدن‏‎ ‎‏باشد، ولی بعد از پوسیده شدن دیگر آن خاصیت را ندارد.‏

‏‏     ‏‏و بالجمله: مادامی که صورت به حد تجرد ـ اگرچه تجرد‏‎ ‎‏برزخی خیالی باشد، نه تجرد تام عقلی ـ نرسد، صلاحیت و‏‎ ‎‏قابلیت ثبات و بقا را ندارد، ولی اگر ماده به سیر لایقفی در طبیعت‏‎ ‎‏قرار گرفت و بعبارة اخری: از طبیعت به خارج از طبیعت سیر‏‎ ‎‏نمود... به طوری که در حدی از حدود طبیعت وقوف نداشته باشد‏‎ ‎‏به شرط اینکه یک قاسر و مانع و شرّ و طوفانی در این خط سیر با‏‎ ‎‏او تصادف نکند و حادثه ای رخ ندهد، و به عبارت دیگر: لابشرط‏‎ ‎‏باشد؛ یعنی این موجود لابشرط از طبقه نباتی گذشت و به‏‎ ‎‏حیوانیت به آن اندازه که تجرد ـ ولو خیالی ـ برایش پیدا شد،‏‎ ‎‏رسید، فساد بر این جنبه تجردی محال و غیرممکن است؛ زیرا اگر‏‎ ‎‏موجودی در سیر خود به آن اندازه ای که تمام مراحل طبیعت و‏‎ ‎‏خط طبیعی عالم ملک را طی کرده و به منتها درجه برسد و به‏‎ ‎

‎

‏‏سرحد عالم طبیعت قدم گذارد که نهایت درجه امکان پرواز ماده‏‎ ‎‏است، در آنجا بال و پرش می سوزد و به بالاتر از آن مرحله موجود‏‎ ‎‏طبیعی نمی تواند قدم بگذارد؛ چون حد موجود طبیعی تا آنجاست‏‎ ‎‏و فعلیاتی که می تواند از ماده ظهور و بروز نماید تمام می شود و‏‎ ‎‏قوه ها تماما متبدل به فعلیت می شوند و تا آنجا مرز ماده است و در‏‎ ‎‏آنجا صورت ـ یعنی نفس ـ ماده را انداخته و از غلاف طبیعت‏‎ ‎‏بیرون می آمده و لفافه های طبیعت را پاره و به کلی از تنش بیرون‏‎ ‎‏می نماید و موجود مجرد می شود؛ یا مجرد برزخی و یا مجرد‏‎ ‎‏عقلانی. حکم طبیعت تا قبل از این افق تجرد، بدون شائبه مجاز،‏‎ ‎‏برای نفس جاری است، بلکه در حقیقت احکام طبیعیه را داراست‏‎ ‎‏و بعد از این پوست افکنی و استخلاص از غلاف، بکلی از طبیعت‏‎ ‎‏دور شده و مباین جمیع موجودات طبیعت می شود، و چون مجرد‏‎ ‎‏شد، عدم بر آن از هیچ جایی راه ندارد، مگر عدم فاعلی که این‏‎ ‎‏مجرد به آن فاعل متقوّم است و جز این عدم، عدم دیگری بر‏‎ ‎‏مجرد راه ندارد، برای اینکه دیگر ماده ای ندارد که از جهت ماده،‏‎ ‎‏عدم بر او طاری شود.‏

‏‏     ‏‏بلی، اگر ماده داشت، تا ماده، قابلیت حفظ یک صورت را‏‎ ‎‏دارد، آن صورت را حفظ می کند و تا ماده به واسطه آفتی و یا به‏‎ ‎‏واسطه تمام شدن استعداد، از قابلیت افتاد، آن صورت را از دست‏‎ ‎‏می دهد؛ چنانکه می بینی تا یک زمینی قابلیت و استعداد دارد،‏‎ ‎‏نباتی را حفظ و تربیت می کند و تا از قابلیّت و استعداد افتاد و‏‎ ‎‏قوّه اش تمام شد، آن نبات زرد و خشک می شود، آن ماده که حامل‏‎ ‎‏صورت نباتی است این چنین است ولی مجرد، ماده ندارد تا به‏‎ ‎‏انعدام آن ماده، مجرد منعدم شود.‏

‏‏     و علت فاعلی مجرد، یا بلاواسطه موجود فوق التمام و‏

‎

‏‏واجب الوجود است یا موجود مجرد دیگری است که واسطه است‏‎ ‎‏تا به واجب الوجود برسد.‏

‏‏     علی ایّ حال، چون تمام هویت مجرد، متعلق به تمام هویت‏‎ ‎‏مبدأ است و در او جهتی نیست که به آن جهت، این مجرد به آن‏‎ ‎‏مجرد فاعلی متعلق نباشد بلکه شی ء بسیط است و چون بسیط‏‎ ‎‏است، به آن بسیط متعلق است و چون هر دو فعلیت هستند و‏‎ ‎‏جهت قوه در آن دو نیست، پس تمام ذات این بسیط، عین تعلق به‏‎ ‎‏تمام ذات آن بسیط فاعلی است و فاعل، به تمام الهویه مقوم این‏‎ ‎‏است و این هم به تمام الهویه متقوّم به آن است.‏

‏‏     پس اگر مقوم، واجب الوجود است، چون عدم در مبدأ محال‏‎ ‎‏است، پس بر متعلق آن هم، طروّ عدم محال خواهد بود.‏

‏‏     ‏‏و اگر مقوم، مجرد دیگری غیر از مبدأ است، کلام در آن مجرد‏‎ ‎‏مقوم فاعل نیز همین است. اگر مقوم و فاعلش مبدأ باشد، پس‏‎ ‎‏مطلب تمام است و الاّ باید به مبدأ منتهی شود و چون عدم مبدأ‏‎ ‎‏محال است، پس هر چه که متقوّم به اوست ـ به آن نحو تقوّمی که‏‎ ‎‏گفتیم که تمام ذاتش به تمام ذات متقوّم باشد ـ عدم بر او محال‏‎ ‎‏خواهد بود تا بیاییم به قوس نزولی، آنچه که تمام ذاتش متعلق است‏‎ ‎‏به تمام ذات آن چیزی که به تمام الهویه متعلق به مبدأ است بر او هم‏‎ ‎‏با این ملاک، عدم محال خواهد بود. و در نتیجه با این بیان، عدم بر‏‎ ‎‏تمام مجردات در قوس نزولی محال می شود و به همین ملاکی که در‏‎ ‎‏قوس نزولی مجردات گفتیم، در قوس صعودی هم از آن مرتبه ای که‏‎ ‎‏تجرد شروع می شود، عدم بر مجردات محال می شود.‏

‏‏     ‏‏اما در عالم طبیعت، بر موجودات طبیعی که به حد تجرد خیالی‏‎ ‎‏نرسند انعدام راه دارد؛ به جهت اینکه موجودات طبیعی، ماده‏‎ ‎‏دارند و تمام هویت آنها متعلق به تمام هویت فاعل مجرد نیست؛‏‎ ‎

‎

‏‏بلکه ماده و زمان و مکان و هوا در موجودیت آنها و در صورت آن‏‎ ‎‏ماده دخالت دارند، و افاضه صورت به آن ماده مشروط به این امور‏‎ ‎‏است. و البته خود زمان هم، تدرج و تغیر ذاتی دارد؛ لذا انعدام این‏‎ ‎‏امور، موجب انعدام این صور می باشد، پس، در عالم طبیعت فساد‏‎ ‎‏راه دارد، بلکه طبیعت نمایشگاه فساد و منبع خرابی و زوال است،‏‎ ‎‏ولی در عالم مجردات، فساد و خرابی راه ندارد و محال است‏‎ ‎‏موجود مجردی فاسد شود، بلکه سلامت ابدی دارند و با حیّ قیّوم‏‎ ‎‏ابدی هستند، به خلاف عالم طبیعت که موجودات آن به تمام‏‎ ‎‏هویت، متعلق به مبدأ اول و یا فاعل مجرد نیستند؛ زیرا اگر این طور‏‎ ‎‏بود که فاعل مجردی بدون دخالت امر طبیعی فاعل باشد، لازم‏‎ ‎‏می آمد شما ازلاً با آن مجرد بوده و با همین قیافه و شکل و اندام‏‎ ‎‏الی الابد هم باشید و حال آنکه این طور نیست.‏

‏‏     ‏‏آنچه گفته شد، اثبات بقای مسافر طبیعی ـ یعنی نفس ـ در عالم‏‎ ‎‏تجرد بنا به عقیده آخوند است که در قضیه نفس، اساسی تأسیس‏‎ ‎‏نموده و تا اینجا رسانده است که بالاخره بعد از فرض اینکه نفس‏‎ ‎‏وارد عالم تجرد می شود کیفیت اثبات بقا و عدم انعدامش چنین‏‎ ‎‏است؛ گرچه کیفیت رسیدن نفس به این عالم، امری است که کرارا‏‎ ‎‏بیان نموده و بعد هم به آن اشاره خواهد کرد.‏

‏‏     و به عقیده من کیفیت رسیدن نفس به تجرد که علی عهدة‏‎ ‎‏الحرکة الجوهریه است، باید از ضروریات حساب شود نه اینکه از‏‎ ‎‏نظریات باشد.(36)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏تخلّص نفس از مادّه با حرکت جوهری‏

‏‏کفایت تجرّد خیالی برای اثبات بقای نفس‏

‏‏مادّه از اوّلین منزل طبیعت حرکت می کند و حرکتش تا آخرین نقطه‏‎ ‎‏عالم طبیعت، که صورت از مادّه رهایی می یابد، ادامه پیدا می کند‏‎ ‎

‎

‏‏و وقتی صورت در آن عالم قرار می گیرد، دیگر حرکت ندارد چون‏‎ ‎‏مادّه ندارد.‏

‏‏     ‏‏شبهه ای بر تخلّص نفس از مادّه در اثر حرکت جوهری وارد‏‎ ‎‏کرده اند. گفته شده: «اگر بنا باشد که نفس با بدن یک هویت باشد،‏‎ ‎‏و به واسطه حرکت جوهری از مادّه تخلّص پیدا کند و مجرّد شود،‏‎ ‎‏پس نفسِ اغلب اشخاص با فنای بدنشان فانی می شود، زیرا اکثر‏‎ ‎‏مردم به تجرّد نمی رسند.»‏

‏‏     ‏‏آخوند در جواب این شبهه می گوید: «لازم نیست همه به تجرّد‏‎ ‎‏عقلانی برسند برای بقای نفس بعد از مفارقت از بدن، «تجرّد خیالی‏‎ ‎‏و مثالی» هم کافی است. تجرّد دو قسم است که یک قسم آن تجرّد‏‎ ‎‏مثالی است، و این تجرّد با حصول مرتبه «وهم و خیال» پیدا‏‎ ‎‏می شود... نفسِ هر موجودی که تجرّد خیالی و مثالی پیدا کرده باشد‏‎ ‎‏به سبب تجرّد مثالی اش باقی است؛ پس چنانچه مثلاً به جنینی‏‎ ‎‏آسیب رسید و در اثر آن، به این مرتبه از تجرّد نرسید، ملزم نیستیم‏‎ ‎‏که به حشر و بقای نفس او ملتزم شویم، چنان که از بعضی اخبارِ‏‎ ‎‏کافی هم این نکته استنباط می شود که بعضی از نفوس فنا‏‎ ‎‏می شوند.‏‎[2]‎‏ بالجمله، اکثر مردم در مرتبه تجرّد مثالی خواهند بود و با‏‎ ‎‏همین تجرّد مثالی محشور می شوند، و قلیلی از برگزیدگان که تجرّد‏‎ ‎‏عقلانی پیدا کرده اند با داشتن آن مقام محشور خواهند شد.‏‏(37)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏بقای نفس و حشر حیواناتِ دارای تجرّد برزخی‏

‏‏گفتیم که برای بقای نفس بعد از مفارقت از بدن «تجرّد خیالی و‏‎ ‎‏مثالی» هم کافی است و لازم نیست همه به تجرّد عقلانی برسند، و‏‎ ‎
‏‎

‎‏گفته شد که تجرّد مثالی با حصول مرتبه «وهم و خیال» حاصل‏‎ ‎‏می شود، لذا ما همان طور که اخبار هم مساعد این معناست‏‎ ‎‏معتقدیم حتّی حیواناتی هم که قوّه خیال و واهمه دارند فانی‏‎ ‎‏نمی شوند و نفوسشان به تجرّد مثالی، باقی خواهد ماند. بلی آن‏‎ ‎‏حیواناتی که به این حدّ نرسیده اند، و فقط قوّه لمس در آنها پیدا‏‎ ‎‏شده، مثل کرم خرّاطین، فنا خواهند شد؛ زیرا قوّه لمس، در مرتبه‏‎ ‎‏تجرّد نیست، بلکه قوّه ای جسمانی است و قوّه جسمانی هم ممتد‏‎ ‎‏به امتداد جسم است.(38)‏

‏‏ ‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏حضور حیوانات در برزخ و محشر‏

‏‏کثیری از حیوانات، به تجرّد برزخی مستقل می رسند و در این‏‎ ‎‏صورت وقتی سیرشان (با حرکت جوهریّه) تمام شود، نفوس‏‎ ‎‏مجرّده برزخی آنها باقی می ماند این گونه حیوانات در برزخ‏‎ ‎‏هستند و حشر هم خواهند داشت و همنشین خیلی از انسانها‏‎ ‎‏خواهند بود.‏‎[3]‎‏(39)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏سعادت و شقاوتبرزخیّه حیوانات‏

‏‏... میمون که محشور می شود، به صورت حیوان محشور می شود.‏‎ ‎‏البتّه میمون در حیوانیّت قویتر و سعه «نفس برزخی» او بیشتر از‏‎ ‎‏نفس حیوان دیگری مثل حمار است. میمون بهره جزئی از‏‎ ‎‏سعادت دارد که این سعادت، سعادت خاصّ حیوانیّه می باشد. هر‏‎ ‎‏حیوانی به اندازه سعه تجرّدی خود سعادت پیدا می کند، و نیز‏‎ ‎‏ممکن است طبق ملکات و خُلقی که داشته، شقاوت برزخی هم‏‎ ‎‏داشته باشد. البتّه همه این امور، به واسطه حرکت جوهریّه در ذات‏‎ ‎

‎

‏‏آنهاست و تفاوت حیوانات در این امر بر حسب شدّت و ضعف‏‎ ‎‏حرکت در هر یک از آنهاست.(40)‏

‏‏*  *  *‏

‏‎ ‎

‏‎

‎

• . فروع کافی؛ ج 3، ص 235، باب المسألة فی القبر... چنانکه مرحوم مفید در تصحیح الاعتقاد؛ ص 213،215، از این نوع روایات چنین فهمیده است ؛ بحارالانوار؛ ج 58، ص 81، باب حقیقة النّفس.
• . مفاتیح الغیب؛ ص 529، المفتاح الثامن عشر: فی اثبات الحشر الجسمانی و الابدان.