ابطال تناسخ صعودی و نزولی

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ابطال تناسخ صعودی و نزولی‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏قول گروه اوّل و‏‎ ‎‏ابطال آن‏

‏‏قول دسته دوم و‏‎ ‎‏سوم از باورمندان‏‎ ‎‏به تناسخ‏

‏‏محال بودن دو‏‎ ‎‏نفس برای یک بدن‏

‏‏ردّ قول دوم قائلین‏‎ ‎‏به تناسخ‏

‏‏استحاله تعطیل‏‎ ‎‏نفس پس از‏‎ ‎‏استقلال‏

‏‏استحاله غیرمستقل‏‎ ‎‏پس از استقلال‏

‏‏ادّله ابطال تناسخ‏‎ ‎‏نزولی‏

‏‏در تناسخ اقوال مختلفی هست که برخی مربوط به تناسخ نزولی و‏‎ ‎‏بعضی مربوط به تناسخ صعودی می باشد، چنانچه خواهد آمد.‏‎ ‎‏جمعی گفته اند: وقتی نفس انسانی از بدن خارج شد بین بدن‏‎ ‎‏حیوانات در گردش است: این قولی سخیف است و در ابطال آن‏‎ ‎‏همین بس که با پذیرش این رأی باید پذیرفت که یک نوع به قسر‏‎ ‎‏دائم از حرکت به سوی نهایت خود و وصول به غایتش بی نصیب و‏‎ ‎‏بی بهره خواهد ماند، و این امر در دستگاه عنایت و حکمت الهی‏‎ ‎‏نمی گنجد، زیرا در نظام اکمل هیچ موجودی خلق نمی شود مگر‏‎ ‎‏این که علت غالبی دارد و در جهت رسیدن به آن حرکت می کند.‏‎ ‎‏معالیل برای نفس خودشان خلق نمی شوند، بلکه به خاطر علّت‏‎ ‎‏غایی شان خلق می شوند؛ و اگر چنین نباشد لازم می آید شی ء همه‏‎ ‎‏چهار علّت را نداشته باشد. و نیز وجود مخلوق غایت داری که به‏‎ ‎‏غایت خود نرسد لغو است و غیرممکن است که از مبدأ اعلا و‏‎ ‎‏حکیم فعل لغو صادر شود، پس قول این دسته از قائلین به تناسخ‏‎ ‎

‎

‏‏دور از آن است که بدان اعتنایی شود.‏

‏‏     ‏‏اما قول دسته دوم و سوم از «تناسخی»ها: یک دسته می گویند:‏‎ ‎‏"چون انسان باب الابواب فیض است، فیض فاعلِ مفارق را که‏‎ ‎‏قریب به اوست به خود جلب می نماید، همچنین چون او از همه‏‎ ‎‏موجودات طبیعت جلوتر و شریفتر است، ممکن نیست فیض به‏‎ ‎‏طبقات دیگر موجودات رسیده باشد، ولی به انسان نرسیده باشد.‏‎ ‎‏پس نفوس انسانیّه در ابدان انسانی قرار دارند و بعد از خروج،‏‎ ‎‏آنهایی که سعید بودند و روحیّات و اخلاقیّات انسانیّه در آنها ملکه‏‎ ‎‏شده، به عالم عقل عروج می کنند، ولی اگر کامل نشده باشند در‏‎ ‎‏بدن حیوانات وارد می شوند، که این کار باید به طریق الاعلی‏‎ ‎‏فالاعلی باشد؛ یعنی به ترتیب به بدن حیواناتی وارد می شوند که‏‎ ‎‏قریب الافق به أدنا مرتبه انسانیّت باشند، و هکذا تا آن أدنا مرتبه‏‎ ‎‏حیوان؛ و اگر شقاوت انسان زیادتر از مرتبه قبل باشد نفس او به‏‎ ‎‏جسم مرتبه عالیه نبات وارد می شود ثم الدّنی، ثم الادنی، تا برسد‏‎ ‎‏به جماد." این قول از «ذا یوسفی»ها می باشد که سر دسته آنها «ذا‏‎ ‎‏یوسف» بوده است.‏

‏‏     دسته دیگری به عکس این نظر قائلند و می گویند: "فیض ابتدا‏‎ ‎‏به نباتات می رسد. وقتی نفس در جسم نباتی کامل شد وارد بدن‏‎ ‎‏أدنا مرتبه حیوانات، (مثل کرم خرّاطین) می شود؛ پس وارد بدن‏‎ ‎‏دیگر حیواناتی که حس و لمس دارند می شود، و بتدریج که ترقّی‏‎ ‎‏کرد و لایقتر شد، از این بدن خارج، و به بدن موجود بالاتری وارد‏‎ ‎‏می شود تا به مرحله ورود به بدن انسان برسد."‏

‏‏     آخوند در ابطال قول اینها، دو دسته دلیل دارد، یک دسته از‏‎ ‎‏ادلّه ابطال تمام اقسام تناسخ را می کند که «ادّله عام» است، و دسته‏‎ ‎‏دیگر «ادلّه خاص» است که خاصِّ از اقوال تناسخ را ابطال‏‎ ‎

‎

‏‏می نماید.‏

‏‏     امّا از «ادلّه عام» یکی این که مبدأ اعلا و مجرّدات، هرچه دارند‏‎ ‎‏بالفعل است. واجب الوجود واجب من جمیع الجهات است، یعنی‏‎ ‎‏چنانچه وجودا واجب است علیّتا هم واجب است و از نظر قدرت‏‎ ‎‏و اراده هم واجب است. مجرّدات هم همگی آنچه را که به امکان‏‎ ‎‏عام دارند، فعلیّت دارد، زیرا به دلیل نداشتن مادّه، جهت انتظار و‏‎ ‎‏تکمیلِ استعداد در آنها نیست، فلذا فاعلیّتشان هم بالفعل است.‏

‏‏     ‏‏حال می گوییم: مستفیض باید قابل فیض باشد و اگر بیش از حدّ‏‎ ‎‏خاصی پذیرا و سزاوار قبول فیض نیست به جهت عدم استعداد‏‎ ‎‏خود اوست؛ نقص مستفیض حجاب و زنگ است، و به محض آن‏‎ ‎‏که صیقلی کردنش تمام شد بدون تأخیر، تابش نور بر صفحه آن‏‎ ‎‏خواهد افتاد. حال اگر فیض از فاعل مفارق، به مادّه ای که قابل‏‎ ‎‏فیض است افاضه گردید و این مادّه صاحب نفسی شد، دیگر‏‎ ‎‏محال است یک نفس مستنسخه در این مادّه و بدن وارد شود،‏‎ ‎‏برای این که نفس مدّبر بدن است و در بدن بالضروره یک مدّبر و‏‎ ‎‏یک متصرّف موجود است و بیشتر نیست و نخواهد بود، زیرا نفس‏‎ ‎‏برای بدن صورت است، و صورت علّتِ مادّه است و علّت متعدّد‏‎ ‎‏نمی شود.‏

‏‏     می دانیم که هر چیزی با لسان استعداد، متمنّیِ عنایتی مناسب‏‎ ‎‏با لیاقت خود است. از این سخن واضح می شود که قول آن دسته از‏‎ ‎‏قائلین به تناسخ که گفته اند: «فیض از نباتات شروع می شود، و‏‎ ‎‏وقتی روح نباتی تکمیل شد به شکل تناسخ وارد مرتبه بالاتر‏‎ ‎‏می شود» درست نیست، زیرا چگونه ممکن است که فیض مستقلاً‏‎ ‎‏بر مادّه ای که اشرف الموادّ و نزدیک به فیض است افاضه نشود؟‏‎ ‎‏حال آن که چنانچه گفتیم فاعل و مفاض، تامّ الفاعلیّه است و به‏‎ ‎

‎

‏‏محض تکمیل استعداد مادّه لایقه، بدون «أن یستقدم آنا أو‏‎ ‎‏یستأخر» باید بر آن افاضه فیض نماید، و الاّ لازم می آید در فاعل‏‎ ‎‏تامّ جهت نقص و قوّه ای باشد و چون مادّه انسانی اشرف است،‏‎ ‎‏اولی به اخذ فیض جدید است.‏

‏‏     در این جا گویا می توان اشکالی گرفت، مستشکل می گوید: «در‏‎ ‎‏اشیا خصوصیّاتی هست که به سبب آن اثراتی از آنها بروز می کند،‏‎ ‎‏مثلاً در آهنربا اثر جذب آهن هست و این به جهت خصوصیّتی‏‎ ‎‏است که در آهن هست، و لازم نیست بگوییم: چون انسان اشرف‏‎ ‎‏از اجسام است، باید او هم آهن را برُباید و چون نمی توان این را‏‎ ‎‏گفت، می گوییم شاید در نبات هم خصوصیّتی هست که به سبب‏‎ ‎‏آن قابل فیض مخصوص به خود است و این خصوصیّت در انسان‏‎ ‎‏نیست.‏

‏‏     ‏‏جواب این اشکال را آخوند این طور می دهد: بودن آن‏‎ ‎‏خصوصیّت در نبات دلیل بر اشرف بودن گیاه نمی باشد. قاعده‏‎ ‎‏«امکان اشرف» را جایی به کار می بریم که شی ء به افق تجرّد‏‎ ‎‏نزدیک باشد، و آهن ربودن چیزی دلیل تقرّب او به افق تجرّد‏‎ ‎‏نیست. فلذا نمی توان گفت چون انسان اشرف است، او هم باید‏‎ ‎‏آهن را برباید، بلکه می گوییم هر چیزی که تقرّبش به افق تجرّد‏‎ ‎‏بیشتر باشد، شریفتر از چیزی است که از عالم تجرّد دور است.‏‎ ‎‏چرا که در آن جا وجود اقوی است. و بالجمله مناطِ کمال، «وجود»‏‎ ‎‏است و تقرب هم با کمالِ وجود حاصل می شود. پس هر چیزی که‏‎ ‎‏به عالم تجرّد نزدیکتر باشداولی به اخذ فیض خواهد بود. بنابراین‏‎ ‎‏مادّه انسانی که اشرف است ـ یعنی نزدیکتر به افق تجرّد و الطف از‏‎ ‎‏مادّه نباتات است ـ اولی به اخذ فیض می باشد.‏

‏‏     دلیل دوم از أدلّه عامّ برای ابطال أقوال مذکور در باب تناسخ‏‎ ‎

‎

‏‏این است که: وقتی نفس به بدن دیگر انتقال پیدا می کند دو «آن»‏‎ ‎‏مورد نظر است: «آن» خروج از بدن منتقلٌ منه، و «آن» دخول بر‏‎ ‎‏بدن منتقلٌ الیه، و لازم می آید در آنِ انتقال (بین خروج و دخول)‏‎ ‎‏نفس تعطیل باشد و «تعطیل نفس» محال است.‏

‏‏     ‏‏این قول، قول شریفی است که بنابر آن تعطیل در وجود ممکن‏‎ ‎‏نیست. آخوند که نفس را صورت مادّه و بدن خوانده و تعلّق نفس‏‎ ‎‏و بدن به هم را ذاتی می داند، می گوید: محال است بعد از آن که‏‎ ‎‏نفس کاملاً از حالت قوّه بیرون آمد و به فعلیّت و استقلال رسید‏‎ ‎‏دوباره استقلال خود را از دست بدهد، و از مرتبه فعلیّت محض‏‎ ‎‏تنزّل کند و سپس با تناسخ و ورود به بدنِ دیگر، صورت و مدّبر‏‎ ‎‏بدن دیگری شود و بعد از، از دست دادن جهاتِ بالقوّه خود،‏‎ ‎‏دوباره جهت بالقوّه دیگری پیدا کند.‏

‏‏     ‏‏أمّا أدلّه خاصّه بر ابطال تناسخ برای گروهی که قائل به تناسخ‏‎ ‎‏نزولی بوده اند و بطور وعظ صحبت می کردند، که البتّه چون این‏‎ ‎‏دسته از تناسخیها برهان ندارند و فقط الفاظ خوش آیند و اعتبارات‏‎ ‎‏من عندهم، آنها را وارد نموده است که حرفهایی بزنند، لذا با آنها‏‎ ‎‏به طریق وعظ صحبت می شود.‏

‏‏     این عدّه معتقدند که: روح هر انسانی پس از مفارقت از بدن‏‎ ‎‏خود وارد بدن حیوانات می شود. ما می گوییم اگر سخن شما‏‎ ‎‏درست بود: لازم می آمد در موقع تکوّنِ هر حیوانی، انسانی مرده‏‎ ‎‏باشد، یا مثلاً وقتی در این جا انسانی مرد، حتما در فلان جزیره‏‎ ‎‏حیوانی که مادّه اش تکمیل شده متولّد شود، یا مثلاً اگر یک وقت‏‎ ‎‏وبایی شایع شد و سکنه یک مملکت تلف شدند، حیوانات در آن‏‎ ‎‏سال به همان تعداد افزایش پیدا کنند و اگر یک سال صحّت و‏‎ ‎‏سلامتی در بین مردم زیاد بود میزان تولّدِ حیوانات کم شود، حال‏‎ ‎

‎

‏‏آن که همه اینها بالضرورة والوجدان باطل است. شاید علّت اصلی‏‎ ‎‏ایجاد مذهب تناسخ این بوده که فلاسفه متقدّم می گفتند: «ممکن‏‎ ‎‏است نفس موجود در بدن، به واسطه کسب اخلاق حیوانی، اعم از‏‎ ‎‏سبعی و بهیمی، همانند سبع یا بهیمه باشد.» ولی باید توجّه داشت‏‎ ‎‏که مراد آنها تمثّلات عالم ملکوت بوده که حرف معقولی است و‏‎ ‎‏برهان و نقل بر آن قائم و صریح است و ربطی هم به تناسخ‏‎ ‎‏ندارد.(74)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ردّ قائلین به تناسخ‏‎ ‎‏نزولی‏

‏‏حرکت جوهری،‏‎ ‎‏حرکتی در جهت‏‎ ‎‏تجرّد‏

‏‏نقش ایمان و کفر و‏‎ ‎‏سعادت و شقاوت‏‎ ‎‏در تجرّد‏

‏‏تقسیم موجود‏‎ ‎‏مجرّد عقلانی به‏‎ ‎‏سعید و شقیّ‏

‏‏عدم وابستگی‏‎ ‎‏سعادت و شقاوت‏‎ ‎‏به میزان تجرّد‏

‏‏محال بودن سیر از‏‎ ‎‏کمال به نقص‏

‏‏محال بودن سیر از‏‎ ‎‏کمال به نقص‏

‏‏رابطه شدّت و‏‎ ‎‏ضعف هیولای‏‎ ‎‏ثانیه با تجرّد‏

‏‏دلیل خاصّ بر ابطال قول آنهایی که قائل به تناسخ نزولی بوده اند و‏‎ ‎‏می گفتند: «انسان باب الابواب فیض است ولی اگر شقیّ شد و‏‎ ‎‏ملکات رذیله کسب کرد، تنزّل می کند و داخل مادّه و جسد‏‎ ‎‏حیوانی می شود.» این است که حرکت جوهریّه حرکت از نقص به‏‎ ‎‏کمال است نه از کمال به نقص، و این حرکت امری است ذاتی و‏‎ ‎‏قهری و خلاف آن ممکن نیست و بر طبق آن، سیر از کمال به نقص‏‎ ‎‏محال است.‏

‏‏     ‏‏انسان اوّل جماد است، سپس به شکل نطفه، وارد رحم‏‎ ‎‏می شود و در ابتدای حیات در رحم، حقیقت یکی از نباتات است‏‎ ‎‏(بدون این که حیوان باشد و بدون این که انسان باشد) و مثل‏‎ ‎‏درخت است که فقط قوّه نامیه دارد. بچّه تا در شکم مادر است،‏‎ ‎‏بدون شایبه مجاز، مانند یکی از نباتات است؛ تنها فرقی که با‏‎ ‎‏نباتات دیگر دارد این است که نباتیّت در این «لابشرط» است، و در‏‎ ‎‏شجر و درخت «بشرط لا»؛ یعنی او می تواند حیوان شود،‏‎ ‎‏برخلاف اشجار. سپس این موجود حرکت می کند و به جایی‏‎ ‎‏می رسد که حیوانیّت هم دارد. به همین ترتیب با حرکت جوهریّه،‏‎ ‎

‎

‏‏حرکت نموده رو به عالم تجرّد بالا می رود، و غیرممکن است که‏‎ ‎‏سیر تکاملی برایش حاصل نشود.‏

‏‏     ‏‏این موجود قطعا به عالم تجرّد سیر می نماید و این امر از‏‎ ‎‏ذاتیّات اوست، منتها ممکن است در این سیر اکتساب فضایل و‏‎ ‎‏معارف کرده باشد، که در این صورت وقتی سیر تجرّدی اش تمام‏‎ ‎‏شد، موجود مجرّدی می شود که علاوه بر تجرّد ذاتی، فضایل و‏‎ ‎‏کمالات اکتسابی هم دارد، و اگر در این حرکت ذاتی رذایل و‏‎ ‎‏سیّئات کسب کرد موجود مجرّدی می شود که ملکاتش رذایل و‏‎ ‎‏شیطنتهاست. والحاصل، مادّه ای که از نباتیّت ترقّی کرد، انسان‏‎ ‎‏نیست، بلکه آن وقتی انسان است که تجرّدش در راه حق و حصول‏‎ ‎‏ملکات فاضله به آخر رسد. و اگر این تجرد با کسب ملکات فاضله‏‎ ‎‏به آخر نرسید، کمال تجرّدی پیدا می کند، ولی چون با ملکات‏‎ ‎‏رذیله این سیر را به اتمام رسانده، موجودی مجرّد می شود ولی‏‎ ‎‏مجرّد در شیطنت، و حتّی ممکن است در شقاوت و شیطنت از‏‎ ‎‏شیطان هم بالاتر برود، یعنی ممکن است انسان به تجرّد تامه‏‎ ‎‏عقلانی برسد ولی تجرّدش در جهت شقاوت باشد.‏

‏‏     والحاصل این که انسان به حرکت جوهریّه دارای تکامل‏‎ ‎‏جوهری است و طبق آن رو به تجرّد می رود، و برپا شدن قیامت ـ‏‎ ‎‏حتّی اگر انبیا هم نبودند ـ طبق این حرکت جوهری، قهری و ذاتی‏‎ ‎‏بود.‏

‏‏     ممکن است انسان وقتی از عالم نباتیّت ترقّی کرد و به عالم‏‎ ‎‏حیوانیّت رسید، قوای حیوانیّه را بطور اعتدال نگهدارد و بعد از آن‏‎ ‎‏که اعتدال، برای قوای حیوانی به صورت ملکه درآمد به عالم‏‎ ‎‏تجرّد عقلانی، که عالم انسانی می باشد، ترقّی کند. اما ممکن است‏‎ ‎‏در مرحله ای که حیوان است لاغیر، اعتدال را از دست داده، در‏‎ ‎

‎

‏‏وصف یا اوصافی چند از اوصاف حیوانی ترقّی کند و حرکت‏‎ ‎‏جوهریّه اش به صورتی که مطابق با وصف حیوانی است ختم‏‎ ‎‏شود. یعنی در آن وصف به کمال رسیده و تجرّد حاصل نماید.‏‎ ‎‏چنین فردی در حیوانیّت به مرتبه تجرّد می رسد و قیامت این فرد‏‎ ‎‏هم عبارت از لوازم قهریّه این حیوانیّت تجرّدی است.‏

‏‏     ‏‏البتّه اگر عنایت الهی نمی بود و انبیا و مرسلین نمی آمدند،‏‎ ‎‏حاصل سیر تجرّدی اکثریّت مردم، رسیدن به تجرّد حیوانی بود.‏‎ ‎‏ولی عنایت و مشیّت الهی بر انزال کتب، و ارسال رسل و اولیا و‏‎ ‎‏اوصیا قرار گرفته، تا تجرّد ذاتی جوهری که قهری و جبری است‏‎ ‎‏محقّق شود. یعنی انسان اعمال و افعال و کردارش را مطابق با‏‎ ‎‏دستورات شرعیّه انجام دهد و اعمال قلبیّه و نیّات خود را خالص‏‎ ‎‏نماید تا در نتیجه، یک سلسله کمالات اکتسابیّه از فضایل و معارف‏‎ ‎‏با او باشد، و اگر هیچ سیئه ای نداشت، تبدیل به یک موجود مجرّد‏‎ ‎‏عقلانی بشود؛ خصوصا اگر وعده ای را آخوند داده به این معنا‏‎ ‎‏ضمیمه کنیم. می فرماید: «اگر انسان در این جا پیوسته یا اکثر‏‎ ‎‏اشتغالات خود را تفکّر و تعقّل معارف و اوصاف کمالیّه قرار دهد‏‎ ‎‏و با براهین حقّه نظر به کلیّات جمال حق و ذات واجب الوجود‏‎ ‎‏نماید و قلبش را به مرسلات کلیّه عادت دهد، و در تعقّل آنها با‏‎ ‎‏براهین حقّه، مداومت کند، این علوم در آخرت «حضوریّه»‏‎ ‎‏می شود، و انسان آنها را به علم حضوری می یابد.» با قبول رأی‏‎ ‎‏ملاّصدرا که قاعده «اتّحاد عاقل و معقول» را مبرهن و تمام‏‎ ‎‏می داند، باید قائل شد که قطعا اتّحاد به آن مرسلات و کلیّات پیدا‏‎ ‎‏می شود. پس می توان گفت: در این جا مفاهیم متّحد با انسان است‏‎ ‎‏ولی در آخرت «ما صدق علیه المفاهیم» با انسان اتّحاد پیدا‏‎ ‎‏می کند.‏

‎

‏‏     حال اگر انسان در این سیرِ تجرّدی قهری ذاتی که خود، فیض‏‎ ‎‏اتمّ است با اشتغال به اخلاق رذیله و شیطنتها، و آرای باطله و‏‎ ‎‏مطالب ضالّه، و عادات ناستوده و حیله و چاپلوسی، و شهوت‏‎ ‎‏مقترن و مشغول شد، و در مسیر این تجرّد ذاتی رذایل و فواحشی‏‎ ‎‏کسب کرد و کلیّات ظلم و عدوان را تعقل نمود و سیر تجرّد‏‎ ‎‏ذاتی اش با این وضع به آخر رسید، یک موجود مجرّد عقلانی‏‎ ‎‏شقی می شود که هیچ سعادتی ندارد. پس در عین حال که تجرّدش‏‎ ‎‏در حدّ عقلانیّت است در شقاوت، از شیطان هم بالاتر می رود. و‏‎ ‎‏اگر انسان در کسب تجرّد بالا برود بدون این که اکتساب رذایل و یا‏‎ ‎‏فواضل بنماید، نه سعید است و نه شقیّ بلکه فقط یک موجود‏‎ ‎‏مجرّد است.‏

‏‏     ‏‏البتّه تجرّد معنایی است و سعادت و شقاوت معنایی دیگر،‏‎ ‎‏ممکن است انسان شقیّ باشد ولی تجرّدش بیشتر از دیگران‏‎ ‎‏باشد، به همین دلیل می بینید بعضی از اشخاص هستند که با وجود‏‎ ‎‏این که قوّه ادراکیّه شان بیشتر از سایرین است ولی سعید نیستند، و‏‎ ‎‏بعضی از مؤمنین هستند که سعیدند ولی آنقدرها مُدرِک نیستند.‏‎ ‎‏البتّه ادراک وابسته به تجرّد است و هر قدر تجرّد بیشتر شد‏‎ ‎‏ادراکات زیادتر می گردد.‏

‏‏     می بینی که مثلاً چرچیل (شاید) از بسیاری از مؤمنین سعدا‏‎ ‎‏سیاسیتر و درّاکتر و مدیرتر است، و تعقّل کلیّاتش نسبت به آنها‏‎ ‎‏بیشتر می باشد، البتّه تعقّل کلیّات جوری و ستمی و غیر حقّه، ولی‏‎ ‎‏با این حال، و با این مقدار بهره ای که از تجرّد دارد باز هم شقیّ‏‎ ‎‏است، و ممکن است چنانچه گفتیم شخص دیگری سعید باشد‏‎ ‎‏ولی تجرّدش کامل نباشد.‏

‏‏     اگر انسان با اکتساب فضایل و فواضل و معارف به غایت تجرّد‏‎ ‎

‎

‏‏ممکنه برسد، مجرّدی سعید می شود و اگر با اکتساب رذایل و‏‎ ‎‏فواحش به تجرّد برسد، مجرّدی شقیّ و اشقی خواهد شد و اگر به‏‎ ‎‏تجرّد برسد در حالی که هم سیّئاتی دارد و هم حسناتی؛ یعنی هم‏‎ ‎‏اکتساب رذایل کرده و هم اکتساب فواضل، سعید و شقی بودنش‏‎ ‎‏بسته به این است که کدام یک از امور مذکور غلبه کند، و اگر همه‏‎ ‎‏آنها مساوی باشند یا عذاب متوسّط دارد و یا نعمت متوسّط و به‏‎ ‎‏هر ترتیب، از متوسّطات است، و یا اساسا نسبت به سعید و شقی‏‎ ‎‏بودن تساقط کننده است.‏

‏‏     بالجمله سیر تکاملی، لابدّ منه است و نمی شود انسان از کمال‏‎ ‎‏به نقص بیاید، بلکه به هر حدّی از حدود کمالیّه که رسید می تواند‏‎ ‎‏از آن بگذرد و مرحله به مرحله، ترقّی اش را به مرتبه ترقّی انسان‏‎ ‎‏کامل نزدیکتر کند. حال اگر در طی کردن این مسیر توفیق ترقّی‏‎ ‎‏کردن به واسطه کمالات اکتسابی را پیدا نکرد، ترقّی و تکامل قهری‏‎ ‎‏و وجودی در جوهر تجرّدی او جریان دارد، اما چنین فردی ممکن‏‎ ‎‏است تجرّدش در مرتبه حیوانیّت به آخر رسد.‏

‏‏     ‏‏انسان قابلیّت دارد که در مادّه انسانی به مرتبه انسان حقیقی‏‎ ‎‏برسد و فعلیّت کامل پیدا کند، ولی اگر از مرتبه نبات که گذشت، در‏‎ ‎‏مرتبه حیوانیّت توقّف کرد و تجرّدش را در همان مرتبه به آخر‏‎ ‎‏رساند، نمی توان گفت تنزّل نموده، بلکه این جا هم ترقّی کرده لکن‏‎ ‎‏به غایت انسانیّتش نرسیده است. غایتش این بود که از این جا‏‎ ‎‏(یعنی از حد حیوانیّت) هم بگذرد، ولی تجرّدش در همین مرحله‏‎ ‎‏به آخر رسید. معنی آیه شریفه ‏‏لَقَدْ خَلَقْنَا الاِْنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْویمٍ* ثُمَّ‏‎ ‎‏رَدَدْناهُ اَسْفَلَ سافِلینَ‏‎[2]‎‏ همین است. معنای این آیات این نیست که او را‏‎ ‎‏از مرتبه تجرّد انسانی به مرتبه ادنا و اسفل برگرداندیم، بلکه مراد‏‎ ‎

‎

‏‏این است که او قابلیّت داشت به احسن تقویم انسانی برسد ولی‏‎ ‎‏نرسید، بلکه اضلّ از حیوان هم شد، چون این موجود دارای این‏‎ ‎‏قابلیّت است که در حیوانیّت، مجرّد شود، و موجود مجرّد حسود‏‎ ‎‏و یا مجرّد بخیل و یا مجرّد بهیم شود.‏

‏‏     گفته شده: چرا نمی شود همان طور که از نقص به کمال رفتن‏‎ ‎‏برای انسان ممکن است، از کمال به طرف نقص رفتن هم ممکن‏‎ ‎‏باشد؟ در جواب این حرف آخوند می فرماید:‏

‏‏     بر طبق عنایت ازلیّه، خالق موجودات عالم طبیعت را خلق‏‎ ‎‏فرمود تا همه مخلوقات به غایاتشان برسند و چون غایت، رسیدن‏‎ ‎‏به کمال است لذا اگر افراد انسان ـ همان طور که اهل تناسخ نزولی‏‎ ‎‏گفته اند ـ تنزّل کنند، چنین امری موجب قسر است و قسر در‏‎ ‎‏ناموس الهی محال است (قسر دائمی یا اکثری).‏

‏‏     ‏‏گفتیم اهل تناسخ معتقدند که فقط نادری از انسانها از جمله‏‎ ‎‏انبیا و اولیا به مرتبه تجرّد عقلانی می رسند. حال برای ردّ سخن‏‎ ‎‏آنها می پرسیم: آیا شخص عاقل با علم به این که از یک انبار گندم،‏‎ ‎‏فقط دو سه تا از دانه ها خواهد رویید همه این انبار گندم را‏‎ ‎‏می کارد؟ آیا با توجه به این که نفس انسانی ذاتا از عالم مادیّت‏‎ ‎‏حرکت می کند و رو به تجرّد می رود می توان گفت هیچ کدام از‏‎ ‎‏نفوس بشری به تجرّد نخواهند رسید مگر دو سه تا؟ آیا ما‏‎ ‎‏می توانیم چنین کاری را به خداوند نسبت دهیم؟ کلاّ و حاشا!‏‎ ‎‏آخوند می گوید: اگر گفته اهل تناسخ درست باشد اوّلاً، لازم‏‎ ‎‏می آید فقط خداوند دو سه نفری را که به تجرّد می رسند و قابل‏‎ ‎‏ترقّی هستند خلق کرده باشد. و ثانیا ولو ما قسر را هم قبول بکنیم،‏‎ ‎‏این جا نمی توانیم قائل به آن باشیم. اگر همه انسانها، از آدم تا‏‎ ‎‏خاتم، بتوانند به کمال برسند نمی توان قائل شد که در بین اینها،‏‎ ‎

‎

‏‏حتّی یک نفر هم سیر از کمال به نقص کرده باشد، برای این که این‏‎ ‎‏امر مستلزم انقلاب ذات است و انقلاب ذات محال است. و‏‎ ‎‏حرکت تکاملی جوهری با توجه به آنچه قبلاً گفتیم امری ذاتی‏‎ ‎‏است (البتّه مراد ما از ذاتی، ذاتی باب «ایساغوجی» نیست، بلکه‏‎ ‎‏ذاتی باب «برهان» مراد است).‏

‏‏     خوب، اشاره کردیم که کمال وجودی و رو به تجرّد گذاشتن‏‎ ‎‏امری است و سعادت و شقاوت امر دیگر. ممکن است کسی‏‎ ‎‏وجودا أکمل از دیگران، و تجرّدش بیشتر از آنها باشد ولی از‏‎ ‎‏موجودی که در این جهت أضعف از اوست شقیتر باشد. ای بسا‏‎ ‎‏شقیّ که تجرّد وجودش بیشتر از انسان سعید است و مرتبه‏‎ ‎‏شیطنت و سیاست و قوّه ادراکش به مراتب بیشتر و قویتر از انسان‏‎ ‎‏سعید مؤمن است. بلی اگرچه در عالم بین سعدا کسانی بوده اند که‏‎ ‎‏در تجرّد به اعلا مرتبه رسیده اند و کمال وجودی آنها قریب الافق با‏‎ ‎‏نهایت تجرّد شده، ولی شکّی نیست که بعض از اشقیا هم‏‎ ‎‏تجرّدشان بیشتر از بعضی از سعدا بوده است. پس تجرّد بابی‏‎ ‎‏است و شقاوت و سعادت باب دیگر.‏

‏‏     ‏‏چنانچه سابقا اشاره شد میوه وجود انسانی در عالم طبیعت از‏‎ ‎‏ناپختگی به سوی پختگی، و از نقص به سوی کمال و از مادیّت به‏‎ ‎‏سوی تجرّد در حرکت است. این امری است قهری، و ربطی با‏‎ ‎‏سعادت و شقاوت ندارد. حتّی بعضی از کسانی که به این نحو رو‏‎ ‎‏به تجرّد می روند ـ یعنی با حرکت قهری ذاتی ـ شاید از‏‎ ‎‏مستضعفینی باشند که نه ثوابی دارند و نه عقابی، و در روز حشر‏‎ ‎‏مانند یکی از بهایم محشور می شوند، اگرچه در حیوانیّت پیشتر از‏‎ ‎‏حیوانات دیگرند.‏

‏‏     پس سعادت و شقاوت غیر از تجرّد وجودی است و در هرکس‏‎ ‎

‎

‏‏هیولا ضعیف شد ـ نه هیولای اولی، بلکه هیولای ثانیه ـ تجرّد‏‎ ‎‏وجودی اوسع می شود، چون برای انفعالات و کسب فضایل و‏‎ ‎‏غیره مستعدتر می شود. این است که هیولای انبیا از همه ضعیفتر‏‎ ‎‏بوده است، تا اضعف نباشد صورت اقوی قبول نمی کند به خلاف‏‎ ‎‏هیولا و موادّی که صلبه باشند.(75)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏دلیلی برای اثبات‏‎ ‎‏تناسخ‏

‏‏اشتغال نفوس‏‎ ‎‏شریره در برزخ به‏‎ ‎‏امور غیرعقلانی‏

‏‏سبب اِخبار فسقه و‏‎ ‎‏اهل باطل از عالم‏‎ ‎‏غیب‏

‏‏از ادلّه قائلین به تناسخ یکی این است که: ما می بینیم بعضی از‏‎ ‎‏جهله و فسقه و اهل معاصی، وقتی مریض می شوند یا به خواب‏‎ ‎‏می روند، به واسطه قطع اشتغال از دنیا، خبرهایی می دهند که‏‎ ‎‏مطابق با واقع است. پس معلوم می شود با قطع مشغله و توجّه از‏‎ ‎‏دنیا، نفوسشان متّصل به عالم عقل شده است؛ حال اگر بعد از‏‎ ‎‏موت، نفوس اینها به ابدان حیوانات حلول نکند تا همچنان اشتغال‏‎ ‎‏به دنیا داشته باشند، به عالم عقل متصّل خواهند شد، و چون عالم‏‎ ‎‏عقل، عالم روح و راحت است وعده عذاب و عقابی که در ادیان به‏‎ ‎‏اهل فسق و فجور داده شده باطل می شود، و چون وعده ادیان حقّه‏‎ ‎‏صادق است باید قائل به تناسخ شد و معتقد بود که این گونه نفوس‏‎ ‎‏«باید» به بدن حیوانات حلول کند تا صاحبان آنها از اشتغال به دنیا‏‎ ‎‏فارغ نشوند و پیوسته معذّب و معاقب باشند.‏

‏‏     ‏‏آخوند در جواب اینها می فرماید: اوّلاً ما قبول نداریم که ورای‏‎ ‎‏عالم طبیعت، بلافاصله عالم عقل باشد، بلکه فوق عالم طبیعت‏‎ ‎‏عالم دیگری است به نام «برزخ» که نفوس اشقیا بعد از موت‏‎ ‎‏متّصل به این عالم می شود. بعلاوه بعد از موت، نفوس اشقیا فارغ‏‎ ‎‏از اشتغال نخواهد بود؛ بلکه به واسطه اخلاق شریره و اعمال‏‎ ‎‏قبیحه ایشان، تصویرهای مخوفی ایجاد خواهد شد که بیش از دنیا‏‎ ‎

‎

‏‏سبب مشغول بودنشان می شود.‏

‏‏     ـ ثانیا در پاسخ این که گفته اند: «اشخاص جاهل و فاسق گاه‏‎ ‎‏اخبار صادقه ای می دهند»، باید گفت: مگر اِخبار از عالم غیب فقط‏‎ ‎‏به این جهت است که اشخاص متصل به عالم عقل شده اند؟ ورای‏‎ ‎‏عالم طبیعت عالمی است که فقط در بخشی از آن ملائک هستند،‏‎ ‎‏و در بخش دیگر آن، شیاطین هم وجود دارند. ای بسا افراد شرور‏‎ ‎‏و عاصی متّصل به شیاطین شده باشند، چنانچه این آیه شاهد‏‎ ‎‏همین معناست: ‏‏وَ إِنَّ الشَّیاطینَ لَیُوحُونَ إِلی اَوْلِیائِهِمْ‏‎[3]‎‏ مگر هرگونه خرق‏‎ ‎‏عادت یا اِخبار از غیب دلیل بر کمال است؟ ای بسا کسی به واسطه‏‎ ‎‏ریاضات باطله و یا مرضهای شدیده، سعه تجرّدی اش زیاد شود و‏‎ ‎‏تا اندازه ای بر ماضی و مستقبل احاطه پیدا کند، چنانچه بعضی از‏‎ ‎‏مرتاضین هند این گونه اند. صرف تصرّف در عالم عنصریّات دلیل‏‎ ‎‏بر کمال نمی باشد.(76)‏

‏‏*  *  *‏

‏‎ ‎

‏‎

‎

• . «ما انسان را در نیکوترین صورت آفریدیم، سپس او را به پایین ترین درجات برگرداندیم»؛ تین / 4ـ5.
• .«همانا شیاطین به دوستان خود القا می کنند»؛ انعام / 121.