شبهات قائلین به تناسخ

‏‏شبهات قائلین به تناسخ‏

‏‏ ‏

‏‎ ‎

‏‏تمسّک به آیات و‏‎ ‎‏روایات در اثبات‏‎ ‎‏تناسخ‏

‏‏پاسخ آیه «اخسئوا‏‎ ‎‏فیها...»‏

‏‏بطلان تناسخ ملکی‏‎ ‎‏و صحّت تناسخ‏‎ ‎‏ملکوتی‏

‏‏پاسخ به استناد آیه‏‎ ‎‏«کلّما نضجت‏‎ ‎‏جلودهم»‏

‏‏پاسخ اجمالی در‏‎ ‎‏باب رجعت و معاد‏‎ ‎‏جسمانی‏

‏‏ادعای ثبوت‏‎ ‎‏تناسخ به دلیل‏‎ ‎‏حشر و معاد‏‎ ‎‏جسمانی‏

‏‏ردّ تناسخ به منزله‏‎ ‎‏ردّ ضروری ادیان‏

‏‏پاسخ به شبهه‏‎ ‎‏رجعت‏

‏‏علی(ع) و حضور‏‎ ‎‏در مکانهای متعدد‏‎ ‎‏در زمان واحد‏

‏‏حضور ائمه(ع) بر‏‎ ‎‏بالین محتضرین در‏‎ ‎‏آن واحد‏

‏‏دلیل دیگر قائلین به تناسخ این است که ظاهر کلمات اقدمین از‏‎ ‎‏فلاسفه، بلکه آیات قرآنی و سنّت و روایت، دلالت بر تناسخ دارد،‏‎ ‎‏مثلاً آیه شریفه: ‏‏قالَ اخْسَئُوا فیها وَ لاتُکَلِّمُونِ‏‎[2]‎‏ و آیه: ‏‏کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ‏‎ ‎‏بَدَّلْناهُمْ جُلُودا غَیْرَها لِیَذُوقُوا الْعَذابَ،‏‎[3]‎‏ و هکذا این حدیث که: اهل تکبّر‏‎ ‎‏یُحْشَرُ عَلی صُورَةِ الذَّرِّ‏‎[4]‎‏ (و «ذرّ» مورچه کوچک ضعیف است)، و یا‏‎ ‎
‏‎

‎‏روایت: ‏‏یُحْشَرُ بَعْضُ النّاسِ عَلی صُوَرٍ تَحْسُنُ عِنْدَهَا الْقِرَدَةُ وَ الْخَنازیرُ»‏‎[5]‎‏، یا این‏‎ ‎‏حدیث که اهل معصیت زبانشان به اندازه میان مدینه و مکّه‏‎ ‎‏می باشد «ویطؤه النّاس»، دالّ بر این معنی هستند. آقایان تناسخیها‏‎ ‎‏با این آیات و روایات بر اثبات نظر خود استدلال می کنند. ما در‏‎ ‎‏جواب می گوییم آیه شریفه ‏‏اخْسَئُوا‏‏ چه دلالتی بر مطلب مورد نظر‏‎ ‎‏شما دارد؟ مگر معنای آن جز این است که نسبت به آنها با بیان‏‎ ‎‏کلمه ‏‏اخْسَئُوا‏‏، که معمولاً موقع دور کردن سگ می گویند تندی‏‎ ‎‏می شود؟ آیا این کلمه تنها مختصّ تندی کردن به سگ است؟‏‎ ‎‏شاید مراد آیه بیان توهین است؛ لذا با چنین کلمه ای آنها را دور‏‎ ‎‏می کند و از تکلّم باز می دارد.‏

‏‏     ‏‏پس مراد خصم که معتقد است چون به آنها ‏‏اخْسَئُوا ‏‏می گویند‏‎ ‎‏معلوم می شود حقیقتا سگ شده اند و سگ شدن آنها دلیلی بر‏‎ ‎‏جواز تناسخ است، از ظاهر این آیه درنیامد. اگر آقایان تناسخی با‏‎ ‎‏قضیّه «رجعت»، که ضروری دین ماست پیش می آمدند بهتر بود‏‎ ‎‏زیرا در مورد رجعت، خصم بهتر می تواند مدّعی شود که روح و‏‎ ‎‏نفس مجدّدا داخل بدنی می شود. البتّه ما می گوییم اصلاً محال‏‎ ‎‏است نفسی که از بدن خارج شده دوباره متعلّق به جسد و بدنی‏‎ ‎‏شود، اعم از این که وارد بدن سابق خودش (که از آن خارج شده‏‎ ‎‏بود) شود، یا به بدن دیگری (از ابدان انسانی) برود، و یا به بدن‏‎ ‎‏حیوانی از حیوانات وارد شود، همه اینها روی یک میزان، محال‏‎ ‎‏است. پس اگر رجعت و یا معاد جسمانی را برای صحّت تناسخ‏‎ ‎

‎

‏‏دلیل می آوردند سر و صورت بهتری داشت.‏

‏‏     ‏‏ناگفته نماند که قائلین به تناسخ، میان «تناسخ ملکی و ملکوتی»‏‎ ‎‏خلط کرده اند. آن که محال است تناسخ ملکی است. «تناسخ‏‎ ‎‏ملکوتی» به این معنا که در ملکوت، نفس صاحب انشا و ظهور‏‎ ‎‏است و بر طبق باطن خود و مناسب با ملکاتش، صوری انشا‏‎ ‎‏می کند که آن صور به منزله بدن نفس هستند امری صحیح و مقبول‏‎ ‎‏است.‏‎[6]‎‏ البتّه پس از این عالم، عالم اشباح و عالم دارای اشکال و‏‎ ‎

‎

‏‏صور هم هست (نه این که ماورا و فوق این عالم فقط عالم عقل‏‎ ‎‏باشد). عالمی که برای کسانی که به تجرّد عقلانی محض‏‎ ‎‏نرسیده اند، صرف عقلانیّت و خالی از مقدار و شکل، نیست و‏‎ ‎‏نفس در آنجا ظلّ دارد که ظهور اوست، چنانچه در این عالم قوای‏‎ ‎‏بدن ظهور نفس است. البتّه تفاوت بدن در دو عالم این است که‏‎ ‎‏بدن این عالم، نوعی تعصّی از نفس دارد و خودش مقدم بر نفس‏‎ ‎‏است، ولی در آن عالم، بدن مقدّم بر نفس نیست بلکه ظهور باطن‏‎ ‎‏او، و کاملاً وابسته به انشای نفس است. نفس هم در آن عالم‏‎ ‎‏مناسب آنچه در باطن خود (به صورت ملکات) دارد ظهور و بروز‏‎ ‎‏خواهد نمود.‏

‏‏     ‏‏سپس آخوند در پاسخ به استناد اینها به آیه شریفه: ‏‏کُلَّما نَضِجَتْ‏‎ ‎‏جُلُودُهُمْ‏‎[7]‎‏ ‏‏الخ‏‏ ابتدا مراد از «جلود» را «تمام بدن» گرفته و می گوید:‏‎ ‎‏نفس مطابق با یکی از ملکات رذیله خود، بدنی را انشا می نماید که‏‎ ‎‏عین ظهور نفس است. آن بدن تماما می سوزد و بعد از آن که این‏‎ ‎‏ملکه و خُلق از باطن پاک شد و نفس از آن تصفیه گردید، به نوبت‏‎ ‎‏ملکات رذیله ای که قوّت بیشتری دارند، هریک بدنی مناسب خود‏‎ ‎‏انشا می کنند و آن بدن هم می سوزد تا وقتی که تمام ملکات رذیله‏‎ ‎‏از باطن نفس پاک شود. حال اگر فرد، در اعتقاد مؤمن و مسلمان‏‎ ‎‏باشد بعد از همه این فشارها، سرانجام نور ایمان و توحید و نور‏‎ ‎‏شفعا غلبه می کند و از زندان ناریّه مستخلصش می نماید، و اگر در‏‎ ‎‏اعتقاد غیر مؤمن و کافر باشد، چون هویّت ذاتش جهل مرکّب بوده‏‎ ‎‏است، تصفیه شدن ندارد، و گرفتار تعذیب ابدی است.‏

‏‏     این سخنان مبنی بر این بود که منظور از جلود را تمام بدن‏‎ ‎

‎

‏‏بگیریم. و اما اگر مراد از جلود فقط «پوست بدن» باشد جواب‏‎ ‎‏واضح است و آن این که پوستِ اول که سوخت، پوست دیگر‏‎ ‎‏روییده می شود و به همین ترتیب تا آخر؛ همچنان که اگر در این‏‎ ‎‏عالم پوست بدن سوخت پوست دیگر به جای آن می آید که ممکن‏‎ ‎‏است آن هم بسوزد و هکذا.‏

‏‏     ‏‏و اما جواب قضیّه حشر و معاد جسمانی و رجعت: تفصیل‏‎ ‎‏قضیّه «معاد جسمانی» بعد از طی مقدّماتش می آید و معلوم‏‎ ‎‏خواهد شد که مطلب اصلاً آن طور که برخی قائلین به معاد‏‎ ‎‏جسمانی گفته اند که: «این خاک ریزه ها را جمع می کنند و از آن بدن‏‎ ‎‏درست می شود» نیست، زیرا این سخن اعتقاد به معاد جسمانی به‏‎ ‎‏«عین» بدن نیست بلکه به معنای معاد جسمانی به «مثل» بدن‏‎ ‎‏است.‏

‏‏     و اما جواب اجمالی در مسأله رجعت، این است که آنچه برای‏‎ ‎‏ما مسلّم است اصل رجعت می باشد که ضروری مذهب ماست،‏‎ ‎‏امّا برای مازاد بر آن که مثلاً آیا برای رجعت بدن جدید خلق‏‎ ‎‏می شود یا همان بدن اوّلی را آورده و ارواح پاک رجعت کنندگان را‏‎ ‎‏به آن داخل می کنند و...، دلیل نداریم، لذا ممکن است قضیّه‏‎ ‎‏رجعت به نحو «تمثّل مثالی»، ولو در عالم ملک صورت بگیرد؛ و‏‎ ‎‏رجعت حسینی ـ علیه السلام ـ ممکن است به این نحو باشد. ما‏‎ ‎‏برای اصل رجعت دلیل داریم، نه برای کیفیّت رجعت.‏

‏‏     ‏‏از طرف اهل تناسخ ایرادی شده و خواسته اند ما را به وسیله‏‎ ‎‏مسأله «حشر» به تناسخ ملزم کنند. برای بیان شبهه ایراد شده از‏‎ ‎‏طرف آنها می گوییم: دلیل مشهور بر ابطال تناسخ این است که‏‎ ‎‏هرگاه مادّه ای قابل باشد که از سوی مبادی عالیه بر آن افاضه فیض‏‎ ‎‏شود حتما مبادی عالیه بر او افاضه می کنند، پس اگر روز حشر،‏‎ ‎

‎

‏‏ابدانی که از خاکِ اجساد قبلی ایجاد شده اند، قابل افاضه نفس‏‎ ‎‏باشند لازم است «نفس جدیدی» به آنها افاضه شود، نه این که‏‎ ‎‏نفس سابق وارد بدن آنها شود، و اگر چنین شد لازم می آید که دو‏‎ ‎‏نفس مستقل در یک بدن باشند و این امر محال است. ولی با توجّه‏‎ ‎‏به این که مسأله حشر و معاد، ضروری تمام ادیان است چاره ای‏‎ ‎‏نیست جز این که بگوییم تناسخ در تمامی ادیان قدمی راسخ دارد‏‎ ‎‏و نمی شود با شبهاتی که به صورت برهان است قدم راسخ تناسخ‏‎ ‎‏را لغزشی داد. این اشکال با تکیه بر عقیده مشهور در ابطال تناسخ،‏‎ ‎‏به مسأله حشر وارد می شود. و امّا اشکال به ابطال تناسخ بنا به‏‎ ‎‏عقیده آخوند رحمه الله چنانچه قائلین به تناسخ بیان کرده اند:‏‎ ‎‏آخوند می گوید پس از آن که نفس مستقل شد و مادّه را رها کرد و‏‎ ‎‏پس از آن که از «صورت مادّه دنیوی بودن» خلاص شد، ممکن‏‎ ‎‏نیست که بتوان دوباره آن را آورد و از نو صورت یک مادّه دنیوی‏‎ ‎‏نمود، یعنی بعد از استقلال یافتن، مجددا غیرمستقلّش کرد. طبق‏‎ ‎‏این بیان، مسأله حشر دچار اشکال شده و محال می گردد، حال آن‏‎ ‎‏که مسأله حشر و معاد ـ جسمانی ـ در جمیع شرایع حقّه و تمامی‏‎ ‎‏ادیان سابقه، امری ضروری و نیز از ارکان دین اسلام محسوب‏‎ ‎‏می شود.‏

‏‏     ‏‏حقیقت چنین است که در روز حشر، نفس و روح را آورده‏‎ ‎‏داخل ابدانی که به واسطه جمع آوری اجزای بدنیّه درست‏‎ ‎‏شده اند، می کنند. اگر مطالبی که آخوند در ابطال تناسخ گفته‏‎ ‎‏درست باشد انکار معادی که ضروری ادیان است لازم می آید. نیز‏‎ ‎‏طبق رأی آخوند به قول بعضی که می گویند «روح بعد از مفارقت از‏‎ ‎‏بدن خود، داخل ابدان مثالیّه می گردد» هم اشکال وارد می شود.‏‎ ‎‏نتیجه این که این نحوه ابطال تناسخ، سبب انکار قول بعض و انکار‏‎ ‎

‎

‏‏ضروری تمام ادیان، و انکار قرآن است. (چون در قرآن قضیّه‏‎ ‎‏عزیر، و زنده کردن طیور به دست حضرت ابراهیم ـ علیه السلام ـ‏‎ ‎‏آمده است) هکذا انکار «رجعت» که ضروری مذهب حقّه شیعه‏‎ ‎‏است نیز لازم می آید، چون در رجعت هم معتقدیم که روح مطهّر‏‎ ‎‏راجعین، یا به ابدانی که داشته اند و سالم و صحیح مانده داخل‏‎ ‎‏خواهد شد، یا اگر بدن سابق سالم باقی نمانده، اجزای خاک و‏‎ ‎‏تربت شریف ایشان به قدرت الهیّه جمع آوری می شود و دوباره‏‎ ‎‏بدنی خلق می گردد که روح مطهّر، به آن بدن رجوع خواهد فرمود.‏

‏‏     ‏‏به هر ترتیب، اشکال رد تناسخ در همه این موارد جاری است‏‎ ‎‏و چون نمی توان منکر اینها شد باید گفت تناسخ درست است و‏‎ ‎‏برهانهای شما شبهه ای است در مقابل ضروریّات تمامی ادیان.‏‎ ‎‏خوب تا اینجا اشکالها و ایرادهایی را که قائلین به تناسخ به مبطلین‏‎ ‎‏تناسخ وارد کرده بودند کاملاً بیان نمودیم و حالا یکی یکی جواب‏‎ ‎‏آنها را می دهیم ان شاءالله .‏

‏‏     امّا قضیّه رجعت: اوّلاً چنانچه شیخ محمّدحسین اصفهانی‏‎ ‎‏ـ رحمه الله ـ می گفت ما در جامعه مذهبی خودمان مبتلا به اشکال‏‎ ‎‏بزرگی هستیم بدین ترتیب که اگر مطلبی از ضروریّات مذهب و یا‏‎ ‎‏از ضروریّات دین بود باید علاوه بر دلایلی که برای آن داریم، به‏‎ ‎‏تبعات و شاخ و برگ و خصوصیّات آن مطلب ضروری ـ که بین‏‎ ‎‏عوام النّاس مشهور گردیده ـ (گرچه دلیلی بر آن نداشته باشیم) نیز‏‎ ‎‏قائل باشیم، چرا که اگر کسی منکر یکی از آنها باشد او را مثل‏‎ ‎‏منکر اصل قضیّه ضروری پنداشته تکفیرش می کنند. مثلاً قضیّه‏‎ ‎‏شقّ القمر در دین ما ضروری است و بر اصل قضیّه هم دلیل داریم‏‎ ‎‏که دلیلی محکم و قابل اعتناست و نمی شود کسی متدیّن باشد‏‎ ‎‏ولی اصل این قضیّه را منکر شود، اما این که اوّل شب واقعه، خیلی‏‎ ‎

‎

‏‏ظلمت شد، یا این که پاره قمر داخل آستین مبارک حضرت آمد و‏‎ ‎‏امثالهم، توابعی است که سند درستی ندارد. شاید روایتی بسیار‏‎ ‎‏ضعیف آمده یا اصلاً روایتی هم نبوده است، ولی بین عوام النّاس‏‎ ‎‏اینها از توابع شقّ القمر حساب شده و از ضرورت آن کسب‏‎ ‎‏ضرورت نموده اند، به طوری که اگر کسی منکر اینها باشد ولی‏‎ ‎‏اصل قضیّه انشقاق قمر، به آن مقداری که ضروری و مدلّل است،‏‎ ‎‏را قائل شده باشد ـ مثلاً بگوید در آسمان انشقاق حاصل شد و‏‎ ‎‏طالبین بیش از این را نخواسته بودند ـ کأنّه اصل انشقاق را منکر‏‎ ‎‏است. در قضیّه رجعت آنچه بر آن دلیل داریم و ضروری است‏‎ ‎‏اصل قضیّه رجعت است، امّا خصوصیّاتش، مثل این که در رجعت‏‎ ‎‏حسینی ـ علیه السلام ـ حتّی عمر سعد را هم می آورند و به چوب‏‎ ‎‏می بندند، یا این که امام ـ علیه السلام ـ را با همان بدنی که سرش را‏‎ ‎‏بریدند می آورند، و یا این که اجزای آن بدن شریف را جمع‏‎ ‎‏می کنند و روح مطهّرش به آن بدن داخل خواهد شد، و امثالهم،‏‎ ‎‏اموری است که دلیل برای آنها نداریم، و ضروری هم نیستند. پس‏‎ ‎‏در خصوص رجعت اگر بگوییم که نفس شریف و مبارک‏‎ ‎‏رجعت کنندگان بدن ملکی انشا می نماید و این بزرگواران با آن بدن‏‎ ‎‏ملکی انشایی رجوع می فرمایند، هیچ استبعادی ندارد، بلکه حتما‏‎ ‎‏قضیّه چنین خواهد بود.‏

‏‏     ‏‏کسانی که این سخنان را قبول ندارند و قائلش را تکفیر می کنند‏‎ ‎‏آیا همانها قائل نیستند که حضرت امیر ـ علیه السلام ـ در یک شب‏‎ ‎‏در آنِ واحد در چهل جا حاضر بود؟ در عرش با ملائکه بود و نیز‏‎ ‎‏در خدمت رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ هم بود، همچنین در‏‎ ‎‏همان شب هم بر حضرت سلمان میهمان بود، و هم با فاطمه زهرا‏‎ ‎‏ـ سلام الله علیها ـ در منزل خود حضرت بود. یقینا در این جا منظور‏‎ ‎

‎

‏‏این نیست که حضرت با احاطه روحی در این چهل محل حاضر‏‎ ‎‏بود و یا این که با بدن واحد در محلهای متعدّد حاضر بود، بلکه‏‎ ‎‏واقع امر این است که حضرت با ابدان متعدّد در محلهای متعدد‏‎ ‎‏بود و هریک از این ابدان حقیقتا و بدون اشکال بدن شریف‏‎ ‎‏حضرت بودند، چرا که نفس بعد از آن که دارای قدرت کامله شد‏‎ ‎‏می تواند بعون الملک الکریم، هزاران بدن انشا کند که همگی بدن‏‎ ‎‏حقیقی نفس باشند و نفس با هریک مشغول کاری شود، بدون این‏‎ ‎‏که اشتغال به کاری او را از اشتغال به کار دیگر باز دارد. چنانچه‏‎ ‎‏درباره حضرت حق معتقدیم با این که وحدت شخصیّت دارد ولی‏‎ ‎‏در عین حال تمامی ذرّات عوالم امکان در حضور حضرتش‏‎ ‎‏منکشف و حاضرند و وجودشان عین حضور در محضر اقدس‏‎ ‎‏الهیّه است: «و لا یشذّ شی ء عن علمه».‏‎[8]‎

‏‏     ‏‏همچنین قائلیم و قائلند (چنانچه اخبار ناطق است) که حضرت‏‎ ‎‏امیر ـ علیه السلام ـ در بالای سر محتضرین، از مؤمن و منافق و کافر‏‎ ‎‏حاضر می شود.‏‎[9]‎‏ (البتّه این سخن در مورد دیگر ائمّه‏‎ ‎‏ـ علیهم السّلام ـ هم وارد شده است). خوب ای بسا جنگهایی اتفاق‏‎ ‎‏می افتد که در میدان نبردش روزی بیست هزار یا پنجاه هزار نفر‏‎ ‎‏می میرند، و اکثرشان هم تقریبا در یک زمان، در حالت احتضار‏‎ ‎‏هستند. قضیّه حضور حضرت بر سر همه اینها چطور است؟ آیا‏‎ ‎‏غیر از این است که باید بگوییم حضرت با ابدان منشئه متعدّده بر‏‎ ‎‏سر همه این مرده ها حاضر می شود؟‏

‏‏     ‏‏بالجمله ما نباید انبیا و ائمّه ـ علیهم السّلام ـ را به خود قیاس کنیم و‏‎ ‎‏بگوییم همان طور که اگر ما به مطلبی گوش بدهیم دیگر نمی توانیم‏‎ ‎

‎

‏‏صحبت کنیم یا به امور دیگر بپردازیم (از بس که نفسِ ضعیفی‏‎ ‎‏داریم) آنها هم مثل ما نمی توانند. خیر، حقیقت این است که نفس‏‎ ‎‏بعد از آن که به خواست و قدرت الهی قوی شد، قادر به انشای‏‎ ‎‏ابدان متعدّد می شود، ابدانی که همگی حقیقتا بدن او هستند و‏‎ ‎‏استبعاد را در این خصوص هیچ جایی نیست.‏

‏‏     قضیه عرضه اعمال بر حضرت حجّت چطور است؟ گمان‏‎ ‎‏می کنی مثل عرضه داشتن کاغذی است که من به تو عرضه‏‎ ‎‏می کنم؟ در روایات هست که اعمال همه جماعت، روزهای‏‎ ‎‏پنج شنبه، بلکه در هر روز و بلکه در هر روز صبح و شام به امام‏‎ ‎‏ـ علیه السلام ـ عرضه می شود. یا مگر در روایات معتبره‏‎[10]‎‏ نیامده که‏‎ ‎‏ملائکه ای هستند که هزار دست و هزار سر یا دو هزار دست و سر‏‎ ‎‏دارند، و ملائکه ای هستند که هزار دهان دارند و در هر دهانی با‏‎ ‎‏زبانی مشغول ذکری هستند غیر آن ذکری که با زبان دیگر‏‎ ‎‏می گویند. به هر ترتیب، اعتقاد به این قضایا و اثبات آنها، همگی بر‏‎ ‎‏یک منوال است.(77)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏تناسخ (در دنیا)‏‎ ‎‏موجب عذاب‏‎ ‎‏گناهکاران‏

‏‏پاسخ شبهه و‏‎ ‎‏اشکال فوق‏

‏‏یکی دیگر از شبهات اهل تناسخ این است که گفته اند: جاحدین و‏‎ ‎‏منکرین حقّ، و عاصین و طاغینِ علی الله ، بر طبق عقل و ضرورت‏‎ ‎‏شرایع و آیات قرآن و اخبار باید مجازات و عذابِ اعمال و افعال‏‎ ‎‏خود را ببینند، و البتّه عذاب باید در عالمی باشد که مناسب‏‎ ‎‏تعذیب است. در بین عوالم، دنیا أکدر و أظلم از همه است لذا‏‎ ‎‏گناهکاران این جا معذّب خواهند بود، و در نار طبیعت خواهند‏‎ ‎

‎

‏‏سوخت.‏

‏‏     در این جاست که مشقّتهای موت را خواهند دید، و أنفس و‏‎ ‎‏أرواحشان در کالبد حیوانات خبیث و پست زندانی می شود. حال‏‎ ‎‏اگر بعد از تحمّل عذاب و فشار، ناچار شوند که به واسطه‏‎ ‎‏فرسودگی بدن و تمام شدن بنیان جسمیّه، به وسیله مرگ از بدن‏‎ ‎‏حیوانی خارج شوند باید در بدن حیوان دیگری داخل شوند. بدین‏‎ ‎‏ترتیب موتهای متعدّدی برای آنها حاصل خواهد شد. آیات‏‎ ‎‏شریفه: ‏‏کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُودا غَیرَهَا لِیَذُوقُوا العَذاب‏‎[11]‎‏ و ‏‏کُلَّما‏‎ ‎‏اَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها مِنْ غَمٍّ اُعیدُوا فیها‏‎[12]‎‏ هم به تعدّد موتهای فسّاق‏‎ ‎‏دلالت دارد.‏

‏‏     در مقابل، آیه دیگری به مرگ سعادتمندان اشاره می کند و‏‎ ‎‏می گوید که آنها فقط یک مرگ دارند (البتّه آیه مفهوما به گفته ما‏‎ ‎‏دلالت دارد) آن آیه این است: ‏‏لا یَذُوقُونَ فِیهَا الْمَوتَ اِلاَّ الْمَوتَةَ الاُْولی وَ‏‎ ‎‏وَقیهُمْ عَذابَ الجَحیمِ‏‎[13]‎‏ برای اهل سعادت، وقتی ارواحشان از این بدن‏‎ ‎‏بیرون رفت، تناسخ و ورود در ابدان دیگر نیست تا موتهای متعدّد‏‎ ‎‏برایشان واقع شود، فقط موت اوّلی را دارند و بعد از آن مجرّد‏‎ ‎‏می شوند و با کمال خوشی استراحت خواهند نمود.‏

‏‏     ‏‏شاید شبیه این حرفها را عدّه ای در شکلی غیر از تناسخ هم‏‎ ‎‏گفته باشند که مثلاً همین دنیا دار بهشت و جهنّم است و آنهایی که‏‎ ‎‏اخلاق و ملکات و عادات ناپسند دارند در همین جا معذّب و‏‎ ‎‏گرفتارند و به آتش خوهای بد و دشمنیها و مجادلات خود‏‎ ‎‏می سوزند، برخلاف ‏‏[‏‏کسانی‏‏]‏‏ که اخلاق خوش و اتّکال و اطمینان‏‎ ‎

‎

‏‏به خداوند داشته به کسب کمالات پرداخته اند و در نتیجه در همین‏‎ ‎‏دنیا از مواهب و بهره های بهشتی برخوردارند.‏

‏‏     جواب اهل تناسخ و این دسته اخیر این است که مطالبی که در‏‎ ‎‏سرتاسر قرآن و احادیث حکایت از اهوال آخرت می کند، به هیچ‏‎ ‎‏وجه مناسب با عالم دنیا نیست. عامل أکد و أشدّ بودن عذاب چند‏‎ ‎‏چیز است که اگر آنها نباشد عذاب ضعیف، و تألّم کم می شود، و‏‎ ‎‏همه آن عوامل مال عالمی فوق این عالم است. در این عالم عذاب‏‎ ‎‏ضعیف می شود و شدّت عذاب در آن ممکن نیست (به همین‏‎ ‎‏ترتیب نعمت خالص و صافی هم در این عالم تحقّق پذیر‏‎ ‎‏نیست).(78)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏وجود مادّه، شرط‏‎ ‎‏تحقّق عذاب و درد‏

‏‏وجود مادّه، شرط‏‎ ‎‏تحقّق عذاب و اَلَم‏

‏‏اختصاص تجرّد‏‎ ‎‏عقلانی محض به‏‎ ‎‏اولیا و خواص‏

‏‏رابطه میزان عذاب‏‎ ‎‏با قوّت ادراک‏

‏‏خلاصه شبهه اهل‏‎ ‎‏تناسخ‏

‏‏حرکت قهری‏‎ ‎‏انسان به سوی‏‎ ‎‏ماورای طبیعت‏

‏‏تفاوت حرکت‏‎ ‎‏ذاتی انسانها در‏‎ ‎‏عالم طبیعت‏

‏‏لزوم استعدادات‏‎ ‎‏غیرمتناهی در ملک‏

‏‏تناهی و عدم تناهی‏‎ ‎‏نفوس‏

‏‏یکی دیگر از جهات شبهه اهل تناسخ این است که اگر نفوس و‏‎ ‎‏ارواح بعد از مفارقت از ابدان مجرّد شوند و به بدن دیگری (از‏‎ ‎‏ابدان انسانی یا حیوانی) تعلّق نگیرند و در حالت تجرّدِ محض‏‎ ‎‏باقی بمانند، دیگر عذاب در حق آنها ممکن نیست و باید همگی‏‎ ‎‏در روح و ریحان بوده باشند، چرا که عذاب، بدن جسمانی‏‎ ‎‏می خواهد؛ باید بدن جسمانی باشد تا آتش آن را بسوزاند یا‏‎ ‎‏عقرب آن را بگزد. امّا اگر نفس مجرّد شد دیگر این معانی‏‎ ‎‏غیرمعقول خواهد بود برای این که به مجرّدات، غیر از فیوضات‏‎ ‎‏مبادی عالیه و حقایق و معانی صادقه، چیزی القا نمی شود و آنها‏‎ ‎‏هم هر چه از مبادی فیض رسیده مستقیما و به همان صورت‏‎ ‎‏دریافت می کنند. و چون مجرّدند غیر از القائات صادقه، چیزی‏‎ ‎‏معقولشان نمی باشد. پس از ناحیه عقاید باطله و جهلهای مرکّب‏‎ ‎‏غیرصادقه که مناسب ظلمتها و تاریکیهاست تعذیبی نمی شوند،‏‎ ‎

‎

‏‏زیرا عقاید باطل و اخلاق ناهنجار و جهلهای مرکّب همه از لوازم‏‎ ‎‏مادّه است. اگر مادّه نباشد و نفوس مجرّد شوند، فیض را به همان‏‎ ‎‏صورتی که افاضه می شود قبول می کنند فلذا حقایق برای آنها‏‎ ‎‏صاف و روشن است و جهل در امری ندارند و علومشان حق و‏‎ ‎‏مرویشان حقایق مجرّده نوریّه می باشد و بنائا علی هذا، عذابی‏‎ ‎‏برایشان متصوّر نیست.‏

‏‏     چنانچه گفتیم در عذاب، وجود مادّه و قوّه متخیّله و تخیّل‏‎ ‎‏شرط است تا در این قوّه که متعلّق به مادّه است حقایق به نحو‏‎ ‎‏عکس تخیّل شود و جهلهای مرکّب حاصل گردد. جهل مرکّب و‏‎ ‎‏عقاید باطله و امثالهم، محتاج مادّه و قوّه تخیّل است، تا به واسطه‏‎ ‎‏تخیّلات و جهلهای مرکّب عذاب واقع شود. کسی که جهل مرکّب‏‎ ‎‏دارد دارای ظلمت باطنی است که به سبب آن گرفتار عقاب‏‎ ‎‏می شود، یا اخلاق بد و مذمومی دارد که همان اسباب عذابش‏‎ ‎‏می شود و اگر برای عذاب کشیدن تنها به حسرتی گرفتار شود‏‎ ‎‏سوزندگی و عذاب این حسرت بیش از همه عذابها است. اگر‏‎ ‎‏انسان را به جشنی دعوت کنند ولی از دستش برود حسرت به او‏‎ ‎‏دست می دهد، چه رسد به این که چشم باز کند، و ببیند نعمتهایی‏‎ ‎‏از دستش رفته: از یک طرف ببیند نعمتهای جزئی دنیاوی را از‏‎ ‎‏دست داده و چیزهایی که با تقلب و ارتکاب قبایح و دروغ و دزدی‏‎ ‎‏و عدوان و امثال آنها جمع کرده دیگران می خورند و لذّت‏‎ ‎‏می برند، ولی عذاب دائمی اش برای اوست، و از طرف دیگر ببیند‏‎ ‎‏دستش از نعم دائمی الهی کوتاه شده و گرفتار عذاب قهّار الهی، و‏‎ ‎‏مورد لعن خدا و رسول ـ صلی الله علیه و آله ـ واقع گردیده و هیچ‏‎ ‎‏یاری ای از طرف دیگران به او نمی شود و در غربت محض است.‏‎ ‎‏در چنین موردی چه تأسّف و حسرتی دل آدم را می سوزاند؟! ‏‏یا‏‎ ‎

‎

‏‏حَسْرَتی عَلی ما فرَّطْتُ فی جَنْبِ الله ِ‏‎[14]‎‏ آه سوزان از قلب و جگر بیرون‏‎ ‎‏می آید. البتّه این حسرت باید از روی تخیّل باشد، و اگر قوّه تخیلیّه‏‎ ‎‏وجود نداشته باشد، چنین مطلبی از مبادی عالیه افاضه نمی شود.‏‎ ‎‏قوّه متخیّله انسانی هم که محلّش در مقدّم دماغ است به محض‏‎ ‎‏مردن خاک می شود و می پوسد و از بین می رود، (هکذا عقب آن‏‎ ‎‏قوّه متفکّره است).‏

‏‏     ‏‏حاصل مطلب این که در صورت نداشتن مادّه، تعذیب واقع‏‎ ‎‏نمی شود. حال اگر بگویید نفس انسانی متعلّق به یکی از اجسام‏‎ ‎‏فلکیّه می شود تا به واسطه تعلّق به مادّه، در آن قوّه متخیّله فرض‏‎ ‎‏شود، می گوییم: این حرفی است که بوی آشتی و دوستی می دهد‏‎ ‎‏و شما را به ما نزدیک می کند زیرا در واقع به منزله پذیرش همان‏‎ ‎‏حرفی است که می گفتید محال است. شما می گفتید تناسخ شدنی‏‎ ‎‏نیست ولی این که می گویید در اصل همان تناسخ است در تناسخ‏‎ ‎‏ضروری نیست که نفس متعلّق به اجسام سفلیّه شود، اگر به اجسام‏‎ ‎‏فلکیّه هم تعلق بگیرد باز تناسخ واقع شده است. البتّه اجسام فلکیّه‏‎ ‎‏اوّلاً قدری ألطف و أصفی هستند و ثانیا افلاک خودشان نفس‏‎ ‎‏دارند. آن جایی که می گوییم نفس به اجسامی که از ابدان حیوانات‏‎ ‎‏وارد می شود به این دلیل است که اجسام حیوانی نفس نداشته اند‏‎ ‎‏لذا نفوسی که از بدن انسانها خارج شده داخل این کالبدهای‏‎ ‎‏بلامانع می شوند، ولی در مورد افلاک چه داعی ای هست که‏‎ ‎‏بگوییم نفوس بروند آن جایی که مانع و مزاحم دارند، و داخل‏‎ ‎‏اجسامی شوند که خودشان دارای نفس مستقل هستند؟‏

‏‏     ضمنا در این جا اشکال اجتماع نفسین لازم می آید و این یکی‏‎ ‎‏از مواردی است که به واسطه آن تناسخ را محال دانستید.‏

‎

‏‏     ‏‏همچنین اگر نفوس غیرمتناهی و افلاک متناهی و معدود‏‎ ‎‏باشند، چطور نفوس غیرمتناهی می توانند داخل اجسام افلاکی‏‎ ‎‏شوند که تعداد آنها محدود است؟ تو که از تعلّق نفسین بر یک بدن‏‎ ‎‏فرار می کردی حالا چطور قائل به تعلّق نفوس غیرمتناهی بر یک‏‎ ‎‏جسم شده ای؟ معنی تعلّق بدن به نفس این است که بدن تحت‏‎ ‎‏تصرّف نفس باشد، حال اگر مثلاً نفوس غیرمتناهی به فلکِ اطلس‏‎ ‎‏تعلّق گیرد و هر یک تصرّفی در آن بکند، بیچاره فلک اطلس در بین‏‎ ‎‏این اراده های مختلف غیرمتناهی چه کند؟‏

‏‏     پاسخ آخوند به شبهه این است که اولاً کی ما قائلیم که همه‏‎ ‎‏نفوس، مجرّد عقلانی خواهند شد و به آن درجه از سعادت‏‎ ‎‏خواهند رسید؟ تنها عدّه قلیلی از انبیا و اولیا و مؤمنین خُلَّص و‏‎ ‎‏مخلِص به این درجه از تجرّد می رسند، که البتّه گفته اهل تناسخ در‏‎ ‎‏مورد اینها حقّ است. اینان عذاب و عقابی ندارند و در روح و‏‎ ‎‏ریحان واقعند، متنعّم به نعم الهی اند و قوّه مخیّله هم ندارند. البتّه‏‎ ‎‏مانعی ندارد که بگوییم بدن هم دارند، بدون این که قوّه متخیّله‏‎ ‎‏داشته باشند، و ای بسا به خوردن و نوشیدن و یا حوری بهشت هم‏‎ ‎‏مایل نباشند و از فوق اینها متنعّم شوند و لذّت ببرند.‏

‏‏     امّا نوع مردم که یک دسته از آنها سُعدای متوسّطین هستند و‏‎ ‎‏دسته دیگر اهل معاصی، به حد «تجرّد عقلانی محض» نمی رسند‏‎ ‎‏و دارای ابدان برزخیّه هستند و تجرّدشان تجرّد برزخی است. البتّه‏‎ ‎‏قوّه خیال هم مجرّد است ولی نه مجرّد به تجرّد تام، بلکه تجرّدش‏‎ ‎‏تجرّد برزخی است، و در برزخ هم مانعی برای وجود قوّه متخیّله‏‎ ‎‏نیست بلکه وجودش در آنجا حتمی است.‏

‏‏     ثانیا تعذّب و عقاب ناشی از ادراک است و الان هم که ما رنج و‏‎ ‎‏عذاب و عقاب داریم اگر ادراک نباشد معذّب نخواهیم بود؛ هرچه‏‎ ‎

‎

‏‏ادراک بیشتر قوّت داشته باشد آلام بهتر و شدیدتر درک می شود.‏‎ ‎‏در عالم دیگر، قدرت درّاکه نفس زیادتر است و طبق ملکاتی که در‏‎ ‎‏دنیا کسب کرده صوری انشا می کند، و هر چه انشا کند، مطابق‏‎ ‎‏باطن ذات خودش است و البتّه چنین نیست که انشائیّاتش فقط‏‎ ‎‏صورت ذهنیّه داشته باشد بلکه همه آنها وجود عینی پیدا می کنند.‏‎ ‎‏آن جا نفس در نهایت درجه کمال است و به هر چه انشا کند‏‎ ‎‏خارجیّت می دهد، گرچه چون در دنیا ضعیف است، نمی تواند‏‎ ‎‏چیزی بیش از صورت ذهنیّه ایجاد کند.‏

‏‏     ‏‏شاهد این معنا (که اگر نفس قوی شد اعیان خارجی ایجاد‏‎ ‎‏می کند) نفوس ولویّه و نفوس قویّه است، و در اخبار هم از این‏‎ ‎‏گونه وقایع بسیار وارد شده است. مثلاً حضرت رضا ـ علیه السلام ـ‏‎ ‎‏به قوّت نفوس ولوی دوشیر انشا فرمود و به آنها فرمان افتراس آن‏‎ ‎‏ملعون را داد. واقع شدن این امر از دو حال خارج نیست: یا این که‏‎ ‎‏حضرت به واسطه قوّت نفس دو وجود عینی شیر انشا فرمود و یا‏‎ ‎‏دو صورتی که در پرده بودند، چون مادّه داشتند به واسطه تصرّف‏‎ ‎‏نفس حضرت ـ علیه السلام ـ با نهایت سرعت در مادیّتشان حرکت‏‎ ‎‏کردند و در نتیجه راه طولانی ای را که در پیش داشتند و در ضمن‏‎ ‎‏آن می بایست با سیر عادی خودشان پس از طی مراحلی، قابلیّت‏‎ ‎‏«صورت مفترس شدن» را دارا شوند، به سرعت پیمودند. پس این‏‎ ‎‏ترقیّات بطی ء، به سرعت انجام گرفت و دو صورت شیر قابل‏‎ ‎‏دریافت فیض گردید.‏

‏‏     در اینجا شبهه اهل تناسخ و جوابشان را تکرار می کنیم. آنها‏‎ ‎‏گفته اند:‏

‏‏      اگر تناسخ نباشد عذاب ممکن نیست و سعید و شقی هر دو‏‎ ‎‏یکسان در روح و ریحان خواهند بود. اگر بنا باشد نفوس اشقیا پس‏‎ ‎

‎

‏‏از مرگ وارد بدنی نشود، پس هر دو دسته (سعدا و اشقیا) در حال‏‎ ‎‏تجرّد باقی می مانند، و می دانیم چیزی برای مجرّدات نسبت به‏‎ ‎‏مبادی فوق حائل نمی شود یعنی موجود مجرّد، محجوبیّتی از‏‎ ‎‏عالم غیب ندارد، هر چه ببیند صدق است و هر چه از ناحیه‏‎ ‎‏مفاض افاضه شود بدون اعوجاج اخذ می کند، چرا که دیگر مادّه‏‎ ‎‏ندارد و بدون هیچ مانع و حجابی مشاهده موجودات و مبادی‏‎ ‎‏غیبیّه را می نماید، و اینها روح و ریحان است. پس دیگر نباید برای‏‎ ‎‏اشقیا از جهنّم و عذاب خبری باشد، زیرا به واسطه نابود شدن‏‎ ‎‏بدن، قوّه متخیّله شان (که مرکزش مقدّم دماغ است) از بین رفته، و‏‎ ‎‏نفس آنها هم، بنا به فرض بطلان تناسخ، به بدن دیگری وارد نشده‏‎ ‎‏است. پس عذاب کشیدن نسبت به آنها غیرمعقول خواهد بود.‏

‏‏     ‏‏ شما قائلید تعداد نفوس غیرمتناهی است، پس در روز حشر‏‎ ‎‏اجسام و ابدان غیرمتناهی لازم می آید و در نتیجه، نفوس‏‎ ‎‏غیرمتناهی با ابدان غیرمتناهی در وجود اجتماع پیدا می کنند و این‏‎ ‎‏امر محال است، لذا باید طبق گفته ما قائل شوید که خداوند‏‎ ‎‏نفوسی خلق فرموده که در ابدان موجود، در دنیا زیست می کنند،‏‎ ‎‏بعد این دسته ابدان خاک می شوند و بتدریج دسته دیگری از ابدان‏‎ ‎‏می آیند. نفوس هم همیشه در گردشند و از یک دسته از ابدان به‏‎ ‎‏دسته دیگر داخل می شوند و به این نحو کار عالم اداره می شود.‏

‏‏     آخوند به این شبهات جواب می دهد. در پاسخ شبهه اوّل‏‎ ‎‏می گوید: معلوم نیست شما که می گویید نفوس مجرّد می شوند به‏‎ ‎‏چه اندازه از تجرّد قائلید و ما که می گوییم مجرّد می شوند به چه‏‎ ‎‏اندازه ای؟ شاید همه اشتباهها از این جا ایجاد شده است. ما‏‎ ‎‏نمی گوییم همه نفوس به حدّ تجرّد عقلانی می رسند بلکه این حدّ‏‎ ‎‏از تجرّد را فقط برای دسته ای از کمّلین و انبیا و اولیا قائلیم. کِی‏‎ ‎

‎

‏‏گفته ایم که نفوس ضعیفه فسّاق و فجّار هم به آن درجه از تجرّد‏‎ ‎‏عقلانی می رسند؟ ما معتقدیم نفوس اینها وقتی از دنیا خارج‏‎ ‎‏می شود به قدری در عالم طبیعت توغّل کرده که هیچ اثری از‏‎ ‎‏ماورای طبیعت در آن نیست. اینها هیچ آشنایی با آن عالم ندارند و‏‎ ‎‏تمام انس و حبّشان متوجّه دنیاست، و اگر تار به تار و پود به پود‏‎ ‎‏حقیقت ذاتشان را بگردیم غیر از آثار و علائم طبیعت چیز دیگری‏‎ ‎‏در آن نمی یابیم. حال چطور ممکن است که بعد از فوت، نفوس‏‎ ‎‏چنین افرادی مشاهده جمال مبادی عالیه کند تا برایشان روح و‏‎ ‎‏ریحان باشد؟ وقتی اینها از دنیا می روند باطن ذات و قلبشان مثل‏‎ ‎‏انبان بزرگی است که در طول این مدّت، از کدورت و اخلاق و‏‎ ‎‏بهیمی و درّندگی و اوصاف سبعیّت و شهوت به بطن و فرج پر شده‏‎ ‎‏باشد.‏

‏‏     ‏‏والحاصل اساس معاد، و جنّت و جهنّم بر مطالبی است که حالا‏‎ ‎‏بیان می کنیم: شکّی نیست که قلب انسان در ابتدای تولّد، مثل آیینه‏‎ ‎‏دورویی است که یک روی آن به طرف عالم غیب، و روی دیگرش‏‎ ‎‏به طرف عالم حسّ و شهادت است، تا کدام رو را ببندد و کدام را‏‎ ‎‏باز کند. باز شکّی نیست که همه موجودات عالم طبیعت از روز‏‎ ‎‏اوّل که به دنیا می آیند، خواه سعید باشند خواه شقیّ و خواه انسان‏‎ ‎‏باشند خواه حیوان، قدم به قدم به طرف مرگ حرکت می کنند و‏‎ ‎‏خروج از عالم طبیعت در جوهره ذات همه آنها نهفته است. این‏‎ ‎‏حرکت حرکتی است از طبیعت به سوی ماورای طبیعت، و در این‏‎ ‎‏حرکت فرقی بین انبیای عظام و اولیای کرام با اشقی الاشقیا وجود‏‎ ‎‏ندارد. حرکت همه رو به عالم دیگر و پشت به این عالم است.‏‎ ‎‏گرچه در این حرکت ذاتی، از این جهت که مادّه یکی از آنها طوری‏‎ ‎‏است که مثلاً تا صد سال استعداد قبول صور دارد و دیگری تا‏‎ ‎

‎

‏‏بیست سال، با هم متفاوتند. البتّه هر مادّه ای که لایق قبول فیض‏‎ ‎‏باشد از مبادی عالیه، لاینقطع به او فیض می رسد و مادّه هم تا تمام‏‎ ‎‏شدن استعدادهایش، قبول صور مختلف می کند. ممکن است‏‎ ‎‏فردی نبی یا ولی باشد و بیست سال عمر کند، یا شقیّ باشد و صد‏‎ ‎‏سال عمر کند یا برعکس نبیّ باشد و هزار و پانصد سال عمر کند و‏‎ ‎‏یا شقیّ باشد و سی سال عمر کند. کاری نداریم که مقدار عمرها‏‎ ‎‏مختلف است، آنچه مهمّ و قطعی است این است که همه در این‏‎ ‎‏جوهره طبیعت سیر می کنند.‏

‏‏     ‏‏در این سیر، یکی از اولِ لیله مظلمه عالم طبیعت که راه می افتد‏‎ ‎‏تا مطلع الفجر ‏‏سَلامٌ هِیَ حَتّی مَطْلَعِ الْفَجْر‏‎[15]‎‏ با کمال سلامتی می آید و‏‎ ‎‏صفحه قلبش در تمام طول مسیر رو به سوی عالم ماورای طبیعت‏‎ ‎‏دارد. پس از اوّل هرچه در این آیینه افتاده شعاع عالم غیب بوده و‏‎ ‎‏جز اشعه آفتاب حقیقت چیزی بر آن نتابیده است. این دسته از‏‎ ‎‏انسانها، عشّاق آن نورند و به چیز دیگری توجّه ندارند و‏‎ ‎‏نمی خواهند که در صفحه دلشان به جز نور او چیزی بتابد. در‏‎ ‎‏مقابل اینها، یک دسته دیگر از روز اوّل، صفحه دل را به طرف‏‎ ‎‏عالم طبیعت گردانده اند و پشت قلب را به طرف بالا نموده اند.‏‎ ‎‏اینها وقتی که از دار طبیعت بیرون می روند ذواتی هستند متّحد با‏‎ ‎‏ملکات سیّئه، و انبانهایی هستند پر از اوصاف منفی: ذلک بما‏‎ ‎‏کسبت ایدیکم.‏‎[16]‎

‏‏    ‏‏این دو دسته، در این که از روز اوّل وجود یافتن، قدم به قدم به‏‎ ‎‏طرف منزل دیگری، بیرون از دار طبیعت در حرکتند مشترک‏‎ ‎‏هستند. هم اشرف موجودات که در مکّه متولّد شد، و هم آن‏‎ ‎

‎

‏‏وجود شقیّ و پستی که چند سال بعد از ایشان متولّد شد، هر دو به‏‎ ‎‏طرف خروج از طبیعت می رفتند و در این معنا هیچ تفاوتی با هم‏‎ ‎‏نداشتند ولی در این سیر قهری صفحه نازنین قلب یکی به تمام‏‎ ‎‏معنا به طرف بالا و عالم ماورای طبیعت باز شده به نحوی که او جز‏‎ ‎‏خاطر دوست، خاطر دیگری را نمی خواهد و تنها درصدد جلب‏‎ ‎‏رضای اوست و هرچه را از دوست می رسد نیکو می خواند؛ اگر‏‎ ‎‏دندان مبارکش را بشکنند می گوید نیکوست چون رضای اوست،‏‎ ‎‏و اگر پیشانی مبارکش را بشکنند می گوید نیکوست چون مورد‏‎ ‎‏رضای اوست، یعنی به راه دوست «ضرب الحبیب ذبیب» است.‏‎ ‎‏ولی خدا می داند آن دیگری که دو سال بعد به دنیا آمد، و در اصل‏‎ ‎‏خروج از عالم طبیعت هم با رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ‏‎ ‎‏شرکت داشت، صفحه قلبش رو به کجا باز بود!؟ البتّه او هم با سیر‏‎ ‎‏قهری رو به بالا و افق برتر از طبیعت می رفت ولی آیینه قلبش رو به‏‎ ‎‏سمت پایین بود و اثرات طبیعت در آن نمایان می شد و هیچ نوری‏‎ ‎‏از عالم غیب به این قلبِ منکوس نمی رسید.‏

‏‏     ‏‏سخن قائلین به تناسخ را ادامه می دهیم: اگر بنا باشد نفوس،‏‎ ‎‏متعلّق به اجرام فلکی شوند، لازم می آید در فلک استعدادات‏‎ ‎‏غیرمتناهی باشد، برای این که نفوس غیرمتناهی هستند. و اگر‏‎ ‎‏بگویید نفوس به اجسام دیگر، غیر از جسم فلکی، تعلّق می گیرند‏‎ ‎‏باز لازم می آید اجسامِ غیرمتناهی، مجتمع در وجود باشند و این‏‎ ‎‏هر دو محال است. پس باید یک دسته نفوس، دائم الدّخول بر‏‎ ‎‏ابدان حیوانات و انسانها باشد.‏

‏‏     آخوند در جواب می فرماید: اوّلاً چه کسی گفته نفوس باید‏‎ ‎‏غیرمتناهی باشد؟ عدم تناهی نفوس دلیل چندان معتبری پیش ما‏‎ ‎‏ندارد. مشّائین، قائل به عَدم تناهی نفوس هستند و گفته اند: «چون‏‎ ‎

‎

‏‏حضرت باری، دائم الفیض است باید دائما نفوس خلق شوند تا‏‎ ‎‏این فیض پیوسته دوام داشته باشد. نفوس به اقتضای ازلیّت دوام‏‎ ‎‏فیض، خلق شده اند و لذا تناهی نخواهند داشت.»، ولی ما‏‎ ‎‏می گوییم لازم نیست دوام فیض الهی فقط در نوع انسان باشد. باید‏‎ ‎‏فیض ازلی و ابدی باشد، امّا در مورد این که مفاض چه باشد؛ مگر‏‎ ‎‏در گوشه مدام بودن فیض نوشته شده که مفاض فقط باید نوع‏‎ ‎‏انسان باشد؟‏

‏‏     ‏‏علاوه بر همه این حرفها، بر فرض که به عدم تناهی نفوس هم‏‎ ‎‏قائل باشیم باز اشکالی پیش نمی آید، زیرا مانعی ندارد که در عالم‏‎ ‎‏مثال هم مانند عالم مادّه تزاحم و تدافع واقع گردد. ما در عالم مثال‏‎ ‎‏به وجودِ صورت مثالی قائلیم، اجسام مثالی با هم «تزاحم» ندارند.‏‎ ‎‏ولی «تداخل» بین آنها ممکن است، و عدم تناهی صور مثالیه‏‎ ‎‏مانعی ندارد، و هیچ یک از ادلّه ابطال عدم تناهی اجسام، آن جا‏‎ ‎‏جاری نیست. تداخل در اجسام مادّی ممکن نیست امّا در اجسام‏‎ ‎‏مثالی محذوری ندارد. پس ما می توانیم قائل به اجسام غیرمتناهی‏‎ ‎‏مثالی باشیم.(79)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏عدم وقوع تناسخ‏‎ ‎‏در مرگ طبیعی و‏‎ ‎‏اخترامی‏

‏‏در مرگ طبیعی و یا مرگ اخترامی تناسخ ممکن نیست. امّا در‏‎ ‎‏موت طبیعی چنانچه گفتیم وقتی که نفس مستقل شد و از افق‏‎ ‎‏طبیعت گذشت دیگر ممکن نیست که بتوان مجدّدا آن را طبیعی‏‎ ‎‏کرد و به مادّه دیگری ملحق نمود. چگونه چیزی که ذاتا مستقل‏‎ ‎‏شده می تواند مجدّدا غیرمستقل گردد؟‏

‏‏     و اما در موت اخترامی هم چون نفس تا موقع وقوع مرگ‏‎ ‎‏اخترامی تا اندازه ای تجرّد حاصل نموده، نمی توان آن را داخل‏‎ ‎

‎

‏‏مادّه ای کرد که در نهایت ضعف است و تناسبی با نفس تجرّد یافته‏‎ ‎‏فعلی ندارد چنین نفسی باید به مادّه ای که فعلاً لیاقت پیدا کرده تا‏‎ ‎‏نفسی در این حد از تجرّد به او افاضه شود، وارد گردد.‏

‏‏     علاوه بر همه اینها حرکت جوهریّه اقتضا می کند که نفسِ هر‏‎ ‎‏ماده از تبدّلات و ترقیّات مادّه خودش به عمل آید. (نه این که نفسِ‏‎ ‎‏حاصل از تبدّلات یک مادّه، به مادّه دیگری تعلق گیرد).‏

‏‏     پس تناسخ ابدا ممکن نیست، و در هیچ یک از اشکال مرگ‏‎ ‎‏معنایی ندارد.(80)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏بحثی پیرامون‏‎ ‎‏مسخ‏

‏‏تفاوت مسخ با‏‎ ‎‏تناسخ‏

‏‏آخوند می فرماید ابطال تناسخ، که از ضروریّات است ربطی به‏‎ ‎‏مسأله «معاد جسمانی» که از ضروریّات همه ادیان است، و به‏‎ ‎‏مشاهدات اهل کشف و عیان به ثبوت رسیده، و برهان بر صحّت‏‎ ‎‏آن اقامه شده، ندارد.‏

‏‏     ‏‏حال توضیح مجملی درباره «مسخ» می دهیم. در روایت است‏‎ ‎‏که شخصی به محضر امام ـ علیه السلام ـ عرض کرد: «ما أَکْثَرُ‏‎ ‎‏الْحَجیج» حضرت فرمود: ‏‏ما اَکْثَرُ الضَّجیج وَ أَقَلُّ الْحَجیج.‏‎[17]‎‏ پس امام‏‎ ‎‏اشاره فرمود و مرد یک دسته از حیوانات مثل میمون و خرس و‏‎ ‎‏غیره را دید که دور کعبه می گردند، و در بین آنها فقط دو سه نفر‏‎ ‎‏انسان هستند.‏

‏‏     البتّه در ادیان سابقه مسخ جمعیّت گناهکاران (که مثلاً قرده‏‎ ‎‏شده اند)‏‎[18]‎‏ به وقوع پیوسته و این معنا امری ضروری می باشد. لکن‏‎ ‎‏بخاطر رحمت خداوند و کرامت و شرافت رسول الله ـ صلی الله ‏‎ ‎

‎

‏‏علیه و آله ـ در دنیا برای امّت ایشان مسخ واقع نمی شود، ولی در‏‎ ‎‏آخرت چون نفوس به مناسبت ملکاتی که تحصیل کرده اند، بدن‏‎ ‎‏مناسب انشا می کنند، اگر کسی در دنیا به راه راست و مستقیم‏‎ ‎‏محمّدی ـ صلی الله علیه و آله ـ و تربیت قرآنی رفته باشد و ملکات‏‎ ‎‏فاضله و اخلاق انسانی تحصیل نموده باشد به تناسب چنین روح و‏‎ ‎‏ملکات و اخلاقی همین شکل و شمایل و بدن انسانی که احسن‏‎ ‎‏الصّور است انشا می شود، و اگر ملکه سبعی تحصیل کرده، و‏‎ ‎‏آدمی بوده که همیشه غضوب و درّنده و کشنده بوده است و این‏‎ ‎‏خُلق در او ملکه شده، در آخرت بدنی مناسب آن انشا می شود. و‏‎ ‎‏اگر کسی باشد که در او خُلقهای سیّئه متعدّد (از غضب و حرص و‏‎ ‎‏غیره) وجود داشته، بدنی مزدوج از ابدان انواع حیواناتی که این‏‎ ‎‏خُلقها را دارند انشا می کند، ضمن این که مانعی هم ندارد که طبق‏‎ ‎‏هر خلقی بدنی انشا کند و در چندین بدن و صورت معذّب باشد.‏

‏‏     ‏‏قرآن مسخ در امم سابقه را نقل نموده‏‎[19]‎‏ و مسلّم است که آن جا‏‎ ‎‏قضیّه تناسخ، به این شکل که مثلاً جسدی از قرده باشد و نفس‏‎ ‎‏انسان از بدنش خارج و به آن بدن (قرده) وارد شده باشد و بدن‏‎ ‎‏انسانیش طرف دیگر افتاده باشد، در کار نبوده است، بلکه در خود‏‎ ‎‏بدن قوّه انقلاب بوده است. تا قبل از مسخ شدن نفس این افراد،‏‎ ‎‏بدن انسانی انشا می نموده ولی بعد از این که در جانب ملکات‏‎ ‎‏حیوانی رشد کردند، نفس آنها بدنی مناسب با ملکات خودش‏‎ ‎‏انشا می کند. و الحاصل انشا نمودن بدنی مناسب با ملکات توسّط‏‎ ‎‏نفس، غیرقابل انکار است و آیات و اخبار زیادی دالّ بر این معنا‏‎ ‎‏است، و مسأله ای است مبرهنٌ علیها، که در بحث جسمانی ـ إن‏‎ ‎‏شاءالله ـ خواهد آمد، و رجعت هم شبیه آن است. در مسأله‏‎ ‎
‏‎

‎‏رجعت نمی توان از راه ابطال تناسخ به عدم رجعت قائل شد برای‏‎ ‎‏این که رجعت تناسخ نیست. چنین نیست که حضرت سیّدالشّهدا‏‎ ‎‏ـ علیه السلام ـ وقتی که ـ إن شاءالله ـ تشریف می آورد بدنش اوّل‏‎ ‎‏نطفه باشد بعد جنین شود و سپس نفسش داخل آن شود، مسلّما‏‎ ‎‏این طور نیست.(81)‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎

‏‎ ‎

‏‎

‎

• . «به آنان خطاب شود: ای سگان به دوزخ شوید و با من لب از سخن فرو بندید»؛ (مؤمنون / 108).
• . نساء / 56.
• . «داوود بن فرقد عن اخیه قال: سمعتُ ابا عبداللّه ع یقول: اِنَّ الْمُتَکَبِّرینَ، یُجْعَلُونَ فِی صُوَرِ الذَّرِّ یَتَوَطّأهُمُ     لنّاسُ حَتّی یَفْرَغَ اللّه ُ مِنَ الْحِسابِ؛ داوود بن فرقد از برادرش نقل می کند که گفت: شنیدم اباعبداللّه ع فرمود: "متکبّرین به شکل مورچه درآورده می شوند و مردم آنها را پایمال خواهند کرد تا زمانی که خداوند از حساب فارغ شود."»؛ اصول کافی؛ ج 2، ص 311، کتاب الایمان و الکفر، باب الکبر، ح 11.
• . «گروهی از مردم در قیامت با صورتهایی محشور می شوند که میمونها و خوکها از آن زیباترند»؛ علم الیقین؛ ج 2، ص 901.
• . حضرت امامس در صفحات 388ـ389 شرح حدیث عقل و جهل درباره «تناسخ ملکوتی» توضیحی می دهند که جهت تکمیل بحث، آن را نقل می کنیم:     رابطه بین روح و باطن ملکوتی با ظاهر و قوای مُلکی نفس، به قدری است که هریک از ظاهر و باطن متأثّر از آثار دیگر می شود، و کمال و نقص و صحّت و فساد هر یک سریان به دیگری نماید... و اگر در دنیا به واسطه اتّفاق یا شدّت قوّت ماسکه، اخلاق روحی را بروز ندهد، در آخرت که روز بروز حقایق و کشف سرایر است، قدرت نفس بر ماسکه که قسری بود غلبه کند و ناچار آنچه در باطن است ظاهر، و آنچه در سرّ است علن شود، نه به طریق رشح و سرایت که در دنیا بود، بلکه علیّت و معلولیّت و بودن اراده روح احدیّ التعلّق «یوم یکشف عن ساق»؛ «یوم تبلی السرائر».     دیگر در آنجا خودداری و امساک از اظهار، ممکن نیست. آنجا تمام روحیات ظاهر شود و تمام سرایر علنی گردد. هم خوبیها ظاهر و هویدا شود و هم بدیها پیدا و آشکار گردد و صور و اشکال ملکوتی برای انواع ملکوتیین صورت گیرد و «تناسخ ملکوتی» که در دنیا واقع شده بود و طبیعت از آن تعصّی می کرد، در آنجا واقعش ظاهر شود. تا اینجا که مذکور شد راجع به احکام سرایت باطن و سرّ به ظاهر و علن بود، و نیز به واسطه همین رابطه بین روح و قوای ظاهره، اعمال و اطوار ظاهره در روح آثار بسیار روشن به ودیعه نهد؛ و به واسطه اعمال خوب و بد، زشت و زیبا، ملکات حسنه و فاضله و ملکات سیّئه و خبیثه پیدا شود، و تشکیل باطن و زمینه «نسخ ملکوتی» حاصل شود.     نیز در صفحات 149ـ150 همان کتاب می فرماید:     ... و ممکن است در انسان هر یک از این سه قوه واهمه، غضبیّه، شهویّه در حدّکمال رسد به طوری که هیچ یک بر دیگری غلبه نکند، و ممکن است یکی از آنها بر دو دیگر غلبه کند، و ممکن است دو تای از آنها بر دیگری غالب شود. از این جهت، اصول «ممسوخات ملکوتیّه» به هفت صورت بالغ شود؛ یکی صورت بهیمی: اگر صورت باطن نفس متصوّر به صورت بهیمی باشد، و نفس بهیمی غالب شود، پس انسان در صورت ملکوتی غیبی آخرتی به شکل یکی از بهایم مناسبه درآید؛ چون گاو و خر و امثال آن؛ و چون آخرِ فعلیّت انسان، فعلیّت سبعی باشد؛ یعنی نفس سبعی غالب گردد، صورت غیبی ملکوتی به شکل یکی از سباع شود چون پلنگ و گرگ و امثال آن، و چون قوّه شیطنت بر سایر قوا غلبه کند و فعلیّت شیطانیّه، آخرین فعلیّات باشد، باطن ملکوتی به صورت یکی از شیاطین باشد و این اصل اصول «مسخ ملکوتی» است؛ و از      ازدواج دو از این سه نیز، سه صورت حاصل شود... و از ازدواج هر سه، یک صورت مخلوطه مزدوجه حاصل آید.
• . نساء / 56.
• . «هیچ چیز از علم او پنهان نیست».
• . همین کتاب؛ ص 161 بحث مرگ.
• . بحارالانوار؛ ج 43، ص 123، تاریخ سیده النساء، باب 5، ح 31 ؛ و ج 56، ص 182، کتاب السماء و العالم، باب 23، ح 23.
• . نساء / 56.
• . «هرگاه بخواهند از آن به درآیند و از غم و اندوهش نجات یابند، به آن بازگردانده خواهند شد...»؛ حج / 22.
• . «و جز آن مرگ اول، دیگر هیچ طعم مرگ را نمی چشند و خداوند آنان را از عذاب جهنّم محفوظ نگه می دارد»؛ دخان / 56.
• . «افسوس وای بر من! که جانب خدا را فرو گذاشتم»؛ زمر / 56.
• . «این شب، رحمت و سلامت و تهنیت است تا صبحگاه»؛ قدر / 5.
• . برگرفته از آیات 225 سوره بقره و 51 سوره ابراهیم و... .
• . بحارالانوار؛ ج 46، ص 261، تاریخ الامام محمد الباقر، باب 16، ح 6.
• . بقره / 65 ؛ مائده / 60.
• . بقره / 65 ؛ مائده / 60.