فصل سیزدهم
بهشت و جهنّم
کتابمعاد از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 353
کتابمعاد از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 354
اقسام بهشت و جهنّم
غالبا وصف جهنم و بهشت که در کتاب خدا و اخبار انبیا و اولیا شده جهنم و بهشت اعمال است که از برای جزای عملهای خوب و بد تهیه شده است. گاهی اشاره خفیه ای نیز به بهشت و جهنم اخلاق که اهمیتش بیشتر است شده؛ و گاهی هم به بهشت لقاء و جهنم فراق، که از همه مهمتر است، گردیده.(251)
* * *
مراتب بهشت
قوله: الجزاء الوفاق، ای الجزاء الّذی یکون بحسب الاعمال و هو جنّة الاعمال لقوله تعالی: وَ وَجَدُوا ماعَمِلُوا حاضِرا، کما أنَّ الاستحقاق هو جنّة الصّفات و الاخلاق الّتی یحصل بحصول الملکات الحسنة و الهیئات النّوریة و اشیر الیه فی الکتاب الالهی بقوله: فیها ما تَشْتَهیهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ.(252)
کتابمعاد از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 355
ارتباط مراتب بهشت با مراتب انسانی
جنات نیز به تقسیم کلی سه جنت است: یکی جنت ذات، که غایت علم بالله و معارف الهیه است. و دیگر جنت صفات، که نتیجه تهذیب نفس و ارتیاض آن است. و سوم جنت اعمال، که صورت قیام به عبودیت و نتیجه آن است. و این جنات معموره و آبادان نیستند؛ چنانچه ارض جنت اعمال قاع است؛ چون اراضی نفس در اول امر. و آبادان و عمران آنها تابع عمران و آبادانی نفس است. چنانچه اگر مقام غیب نفس تعمیر به معارف الهیه و جذبات غیبیه ذاتیه نشود، بهشت ذات و جنت لقاء از برای انسان حاصل نشود. و اگر تهذیب باطن و تحلیه سر نگردد و عزم و اراده قوی نشود و قلب مجلای اسماء و صفات نگردد، بهشت اسماء و صفات، که جنت متوسطه است، برای انسان نباشد. و اگر قیام به عبودیت نکند و اعمال و افعال و حرکات و سکنات او مطابق دستورات شرایع نباشد، بهشت اعمال، که فیها ما تَشْتَهیهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ می باشد، از برای او نیست.(253)
* * *
ارتباط مراتب بهشت با مقامات معنوی
چنانچه فلاسفه بزرگ گفته اند و از قرآن کریم نیز ظاهر می شود غیر از بهشت جسمانی که بیشتر آیات قرآن در توصیف آن وارد شده و آن منزلگاه ثواب بهشتیان است مقامات و مراتب دیگری از برای بهشت است که از مقام ثواب بیرون است و آن از مقامات معنویه و لذات روحیه است و بسته به کمالات روحیه و معارف الهیه است که از مقامات نفس است و پس از این مقام نیز مقامات دیگری است که شهرهای ولایت و محبت از آن تعبیر کنند و
کتابمعاد از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 356
کسانی که به این مقامات معنویه رسیده اند به بهشت جسمانی که مقام ثواب الهیه است نظر ندارند و از آن اعراض کنند و به مقامات معنویه سرگرم شوند به این جهت و جهات دیگر که ذکرش مناسب با این رساله نیست چه بسا شود که صاحبان این مقامات معنویه از منزل ثواب که بهشت جسمانی است اعراض کنند ولی کسانی که به این مقام نرسیدند و دلخوشی آنها به همان ثواب و بهشت جسمانی است درجات این بهشتشان هزار هزار مقابل بیشتر از آنها باشد در صورتی که از مقامات معنویه و لذات روحانیه صاحبان آن مقامات روحشان اطلاع نخواهد داشت.(254)
* * *
مراتب بهشت و نسبت آن با معرفت حق
شیخ جلیل بهائی قدّس سرّه در رساله عروة الوثقی می فرماید: «و نعمتهای خدای سبحان گرچه اجلّ از آن است که در احاطه احصاء در آید... لکن آنها دو جنس می باشند: نعمتهای دنیویّه و اخرویّه...»
بالجمله، غیر از آنچه شیخ بزرگوار فرمودند، که راجع به لذّات حیوانیّه و حظوظ نفسانیّه بود، نعمتهای دیگری است که عمده آن سه است:
یکی، نعمت معرفت ذات و توحید ذاتی، که اصل آن سلوک الی الله و نتیجه آن بهشت لِقاء است. و اگر سالک را نظر به نتیجه باشد، در سلوک نقصانی است، زیرا که این مقام، مقام ترک خود و لذّات خود است؛ و توجّه به حصولِ نتیجه توجّه به خود است؛ و این خودپرستی است نه خداپرستی، و تکثیر است نه توحید، و تلبیس است نه تجرید.
کتابمعاد از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 357
دوم، نعمتِ معرفتِ اسماء است. و این نعمت منشعب شود به حسب کثرت اسمائی. و اگر مفردات آن حساب شود، هزار است؛ و اگر با ترکیبات دو اسمی یا چند اسمی حساب شود، از حدّ احصا خارج است ـ وَ اِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ الله لا تُحْصُوها. و توحید اسمائی در این مقام، نعمتِ معرفتِ «اسم اعظم» است که مقام احدیّت جمع اسماء است. و نتیجه معرفت اسماء بهشت اسماء است؛ هر کس به اندازه معرفت یک اسم یا چند اسم فرداً یا جمعاً.
سوم، نعمت معرفت افعالی است؛ که این نیز شعب کثیره غیرمتناهیه دارد. و مقام توحید در این مرتبه، احدیّت جمع تجلّیات فعلیّه است که مقام «فیض مقدّس» و مقام «ولایت مطلقه» است. و نتیجه آن بهشت افعالی است که تجلّیات افعالیّه حق است در قلب سالک. و شادی تجّلی به موسی بن عمران در اول امر که گفت: ءانَسْتُ ناراً، به تجلّی افعالی بوده؛ و آن تجلّی که اشاره به آن است قول خدای تعالی: فَلَمّا تَجَلّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکّا وَ خَرَّ مُوسی صَعِقا، تجلّی اسمائی یا ذاتی بوده.
پس، صـراط «منعم علیـهم» در مقام اوّل، «صـراط» سلوک الی ذات الله ، و «نعمـت» در آن مقـام، تجلّی ذاتی است. و در مقـام ثانی، «صراط» سلـوک به اسماء الله و «نعمت» در آن مقـام، تجلّیات اسمائیه است. و در مقام سوم، سلوک به فعل الله است؛ و «نعمت» آن، تجلّی افعالی است. و اصحاب این مقامات را به بهشتها و لذّتهای عامّه نظری نیست، چه روحانی باشد یا جسمانی؛ چنانچه در روایات برای بعض مؤمنین نیز این مقام را
کتابمعاد از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 358
اثبات فرموده است.(255)
* * *
حقیقت جنّت جسمانی
حقیقت جنت جسمانی، صور غیبیه ملکوتیه اعمال است.(256)
* * *
بهشت جسمانی، نتیجه اعمال صالحه
در حدیث است که رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ وقتی به معراج تشریف بردند، در بهشت ملائکه ای چند دیدند که گاه اشتغال به بنای ابنیه دارند و گاه از کار باز می ایستند. فرمود به جبرئیل: سبب این چیست؟ عرض کرد: مواد این بناها که می کنند اذکار امت است. هر وقت ذکر گویند، موادی برای آنها حاصل شود، پس ملائکه مشغول بنا شوند؛ و وقتی آنها از ذکر باز مانند، اینها از عمل نیز باز ایستند.
بالجمله، صورت بهشت و جهنم جسمانی همان صور اعمال و افعال حسنه و سیئه بنی آدم است که در آن عالم به آنها رجوع کنند؛ چنانچه در آیات شریفه نیز به آن اشاره و تلویح شده؛ مثل قول خدای تعالی: وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِرا. و قوله: انما هی اعمالکم ترد
کتابمعاد از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 359
الیکم.(257)
* * *
کتابمعاد از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه 360