سبق قدرت بر فعل

‏‏سبق قدرت بر فعل‏

‏‏ ‏

‏‏للقدرة السبقُ علی الفعل و قد‏  ‎ ‎‏قیل معیةٌ و لیس المعتمد‏

‏‏ ‏

‏‏بلی برای قدرت سبق بر فعل است؛ چنانکه برای علم سبق بر معلوم است ولکن‏‎ ‎‏لازم نیست وجود معلوم سابق باشد تا اینکه علم به او تعلق بگیرد؛ چنانکه در محلّش‏‎ ‎‏ان شاء الله معلوم می شود.‏

‏‏گفته شده است: قائل این قول که قدرت با فعل معیت دارد اشعری است،‏‎[1]‎‏ یعنی تا‏‎ ‎‏فعل صادر نشود قدرت نیست، بلکه قدرت همراه با فعل است.‏

‎

‏‏شیخ الرئیس به اینها اشکالی کرده که بنابراین آدم نشسته نباید قادر بر قیام باشد.‏‎[2]‎

‏‏مرحوم حاجی به این قول دو اشکال دارد:‏

‏‏یک اشکال مقدس مآبی و آن اینکه لازم می آید کفار تکلیف نداشته باشند چون‏‎ ‎‏آنها قادر بر فعل نیستند؛ زیرا مناط تکلیف قدرت بر فعل است و مادامی که انسان‏‎ ‎‏عامل نباشد قادر نیست، پس کفار قبل از عمل قدرت بر آن نداشته بنابراین نباید‏‎ ‎‏تکلیف شوند.‏

‏‏«فتأمّل» برای این است که این سخن حاجی مخدوش است؛ زیرا اولاً تخصیص‏‎ ‎‏نقض به کفار بی مورد است. و ثانیاً مصحح تکلیف، قدرت مع الفعل است و اگر قدرت‏‎ ‎‏با فعل همراه باشد تکلیف صحیح است.‏

‏‏بلی اشکال علمی دیگر مرحوم حاجی به جاست که فرمود: یا لازم می آید که‏‎ ‎‏موجودات را که بالضروره حادثند ـ از قبیل زید و عمرو و غیره ـ برای حفظ قدم‏‎ ‎‏قدرت خداوند قدیم بدانید و یا قدرت را به مرتبۀ اینها آورده و در مرتبۀ حدوث قرار‏‎ ‎‏دهید که حدوث قدرت خداوند لازم می آید و هر دو باطل است.‏

‏‏ثمّ: قوه ای که مقابل فعل است بر فعل سبق زمانی دارد، مثلاً قوۀ استعدادیه ای که در‏‎ ‎‏منی نسبت به صورت فعلی انسانی است بر صورت انسانی تقدم دارد و در حقیقت‏‎ ‎‏این سبق برای هر فرد فردی از قوه بر هر فرد فردی از فعل به طور تعاقب و تناوب‏‎ ‎‏است، اصل قوۀ موجودۀ در منی بر فرد صورت فعلی علقه، و قوۀ کائنۀ در علقه بر‏‎ ‎‏صورت فعلی مضغه سبق دارد، و هکذا بالتعاقب.‏

‏‏چنانکه فعل برقوه مطلقاً به انحاء سبق تقدم دارد؛ زیرا صورت شریکة العله برای‏‎ ‎‏ماده است و تقوم ماده به قیمومت صورت فعلی است. پس صورت رتبةً علیت داشته‏‎ ‎‏برای قوه و رتبۀ علیت سبق دهری ـ که روح الزمان است ـ بر معلول دارد.‏

‏‏و هکذا سبق بالشرف دارد؛ چون بلا اشکال صورت انسانی نسبت به قوه ای که‏‎ ‎‏قابل انسان است شریف است.‏

‎

‏‏و همچنین فعل تقدم ذاتی دارد؛ زیرا در عالم وجود موجوداتی است که فعلیات‏‎ ‎‏غیر مشوب به قوه اند و آنها علل کون هستند و برای آنها تقدم سرمدی است، مانند‏‎ ‎‏وجود فعلی حق و برای بعضی تقدم دهری است، مثل عقول نسبت به قوۀ اُولی، یعنی‏‎ ‎‏هیولای اُولای عالم طبیعت.‏

‏‎

• )) کشف المراد، ص 248؛ شرح مواقف، ج 6، ص 88؛ شرح مقاصد، ج 2، ص 354.
• )) شفا، بخش الهیات، ص 383.