گستردگی مطالعات امام
من کتاب بیع امام را که مطالعه می کردم در بحث معاطاة به سیره که می رسد راجع به تاریخ طبیعی (البته اسم تاریخ طبیعی را نمی آورد) اینکه معاطاة از چه زمانی در میان مردم شروع شده مطالب مفیدی طرح نموده است ـ فقهاء معمولاً با تاریخ
کتابسلسلۀ موی دوستصفحه 224
کاری ندارند. معمولاً می گویند در شرایع سابق چیزهایی بوده و همان (کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم) به این جور چیزها تمسک می کنند اما اینکه بیایند ریشه یابی کنند و سابقه مسأله را بررسی کنند که مثلاً الفاظ در میان بشر نبوده، حرف زدن نبوده و مبادلات در میان مردم با معاطاة انجام می شده بنابراین بیع فعلی و عملی از نظر تاریخی مقدم بر بیع لفظی است کاری به این امور ندارند ـ ایشان در تمسک به سیره می گویند: سیره متشرعه نیست که به دورۀ ائمه برگردد. این سیرۀ عقلا است. سیرۀ بنی نوع بشر است. مردم معاملات داشتند در حالی که هنوز الفاظ در میان مردم رواج پیدا نکرده بود. اینها را که من در آنجا دیدم تعجب کردم و پی بردم که این مطالعات را هم امام داشته است. نمونۀ دیگر از گستردگی مطالعات حضرت امام این بود که کتاب شعر مطالعه می کرد. امام یک شاعر قوی است. پیداست که مطالعاتی در شعریات و ادبیات داشته است. چگونه ایشان جمع کرده؟ خود ایشان گاهی می گفت: «من از مقدس اردبیلی از این جهتش خوشم می آید، در عین حال که خیلی مقدس است، خیلی روشنفکر است؛ بسته فکر نمی کند. درباره ایشان این صادق است که در عین حال که جهانی و طبق روز فکر می کرد از جنبه سنتی بودنش هم ذره ای کم نشده بود».
* * *
کتابسلسلۀ موی دوستصفحه 225