نقش و اهمیت پایگاه ها و رسانه های سنتی در دیدگاه امام خمینی (س)

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏نقش و اهمیت پایگاه‌ها و رسانه‌های سنتی در‏

‏‏دیدگاه امام خمینی(س)‏

‏ ‏دکتر ابوالفضل مروی‏^‎[1]‎

‏‏اشاره‏

‏‏انقلاب اسلامی ایران علاوه بر همه تأثیرات عظیم داخلی و خارجی از ‏‎ ‎‏همان بدو پیروزی مورد توجه محققان و نظریه‌پردازان علوم اجتماعی و ‏‎ ‎‏علوم ارتباطات قرار گرفت و دگرگونی‌های بسیاری در دیدگاه‌های آنان ‏‎ ‎‏به وجود آورد. همگی آنان سعی کردند با بررسی و تحلیل این پدیده ‏‎ ‎‏نوظهور و غیرمنتظره آن را بهتر بشناسند و بهتر تبیین کنند. با وجود ‏‎ ‎‏تفاوت دیدگاه‌های چنین محققانی همگی آنها در یک موضوع ‏‎ ‎‏متفق‌القولند و آن اینکه ارتباطات سنتی در پیروزی انقلاب اسلامی ‏‎ ‎‏جایگاهی رفیع و محوری دارد. آنها متوجه شدند که وسایل ارتباط ‏‎ ‎
‏‎

‎‏جمعی مدرن نظام شاهنشاهی‏‏ ـ به خصوص رادیو و تلویزیون که در ‏‎ ‎‏آسیا جایگاهی برجسته داشت ـ چگونه در برابر ارتباطات سنتی، توان و ‏‎ ‎‏کارایی خود را از دست داد. از آن پس در حوزه علوم اجتماعی و علوم ‏‎ ‎‏ارتباطات توجه زیادی به ارتباطات سنتی و ارتباطات میان فردی به ‏‎ ‎‏وجود آمد، حوزه‌ای که تا آن زمان تقریباً معقول مانده بود و ارزش و ‏‎ ‎‏قدرت حیاتی آن نسبت به رسانه‌های مدرن، نادیده انگاشته شده بود.‏

‏‏امروزه مبحث ارتباطات سنتی چنان اهمیت یافته است که هیچ محقق ‏‎ ‎‏علوم ارتباطات نمی‌تواند آن را نادیده بگیرد. یکی از منابع مهم تحقیق ‏‎ ‎‏درباره این‌گونه ارتباطات، نظریات و دیدگاه‌های امام خمینی است که ‏‎ ‎‏خود سکاندار کشتی ارتباطات سنتی در ایران بود و آن را از میان امواج ‏‎ ‎‏تیره تبلیغات شاهنشاهی و غربی، پیش ‌راند و به ساحل مقصود رساند. ‏‎ ‎‏گو اینکه امام خمینی از تمامی امکانات ارتباطی سنتی و مدرن در جهت ‏‎ ‎‏وصول به پیروزی انقلاب اسلامی به بهترین نحو ممکن بهره‌برداری کرد ‏‎ ‎‏و واقعاً ترکیبی از رسانه‌های مختلف از تلگراف و تلفن گرفته تا ‏‎ ‎‏اطلاع‌رسانی در مسجد و کوچه و بازار و فضاهای باز عمومی را به کار ‏‎ ‎‏گرفت ولی پایگاه اصلی و وسیله اصلی او در مبارزه با نظام شاهنشاهی ‏‎ ‎‏همان ارتباطات سنتی بود. این مقاله نیز بنا به لزوم تفکیک موضوع، به ‏‎ ‎‏توضیح دیدگاه‌های حضرت امام درباره نقش و اهمیت پایگاه‌ها و ‏‎ ‎‏رسانه‌های سنتی می‌پردازد. یادآوری این نکته نیز ضروری است که ‏‎ ‎‏استفاده حضرت امام از تمامی امکانات ارتباطی سنتی و مدرن، به قبل از ‏‎ ‎‏پیروزی انقلاب محدود نمی‌شود و ایشان بعد از پیروزی نیز همچنان ‏‎ ‎‏تمامی امکانات رسانه‌ای خصوصاً مراکز مذهبی و سنتی را برای پیشبرد ‏‎ ‎‏اهداف انقلاب اسلامی به نحو مطلوب به کار گرفت.‏

‏
‏‎

‎‏مقدمه‏

‏‏به‌طورکلی بررسی و تحلیل سخنان و نوشته‌های امام خمینی که در ‏‎ ‎‏بسیاری از موارد با هدف شناخت بهتر اندیشه‌های ایشان و ارجاع ‏‎ ‎‏مشکلات و مسائل روز به آن و دریافت پاسخ صورت می‌گیرد بناچار ‏‎ ‎‏دارای نقایصی است که بی‌توجهی به آنها دریافت پاسخ مناسب را از این ‏‎ ‎‏منبع الهی دچار مشکل خواهد ساخت. از مهم‌ترین این مشکلات یکی ‏‎ ‎‏آن است که معمولاً بررسی‌ها به صورت تک‌بعدی انجام می‌شود. مثلاً ‏‎ ‎‏اندیشه‌های سیاسی یا ارتباطی یا اقتصادی یا عرفانی یا سایر ابعاد فکری ‏‎ ‎‏آن حضرت به تنهایی مورد تحلیل قرار می‌گیرد حال آنکه اندیشه امام ‏‎ ‎‏کلیتی منسجم و غیرقابل تفکیک دارد. از جمله اینکه درک اندیشه‌های ‏‎ ‎‏ارتباطی امام بدون منظور داشتن دیدگاه‌های سیاسی ایشان یا دیدگاه‌های ‏‎ ‎‏تربیتی ایشان بسیار دشوار خواهد بود. البته بررسی و تحلیل همزمان همه ‏‎ ‎‏ابعاد فکری امام چیزی در حد غیرممکن می‌نماید ولی حداقل می‌توان ‏‎ ‎‏بعضی از وجوه فکری نزدیک به هم را در بررسی‌ها مورد توجه قرار داد. ‏‎ ‎‏مثلاً دیدگاه‌های ارتباطی ایشان قطعاً با دیدگاه‌های سیاسی و نظریات ‏‎ ‎‏تربیتی وی پیوستگی نزدیکی دارد.‏

‏‏مشکل دیگر در نظر گرفتن شرایط و زمان تولید پیام‌های امام خمینی ‏‎ ‎‏است. بسیاری از دیدگاه‌های امام وابستگی تام و تمامی به زمان و مکان ‏‎ ‎‏دارد ولی بعضی از دیدگاه‌های ایشان جنبه محوری داشته، کمتر در ‏‎ ‎‏معرض تغییرات زمانی و مکانی است. تشخیص چنین مواردی البته ‏‎ ‎‏دشوار است. مضافاً اینکه چنین محورهایی که به عنوان اصول اندیشه ‏‎ ‎‏امام، معرفی می‌شود در شرایط مکانی و زمانی خاص خود بروز یافته ‏‎ ‎‏است.‏

‏
‏‎

‎‏نکته مهم دیگر، زیرساخت‌های فکری و عقیدتی و عملی شخصیت ‏‎ ‎‏امام خمینی است. عارف و زاهد نمونه‌ای که جز برای رضای خداوند و ‏‎ ‎‏انجام وظیفه چیزی نمی‌گفت و کاری نمی‌کرد و عالم را با تمام وجود ‏‎ ‎‏محضر حق تعالی می‌دانست، پاک باخته صادقی که متملقان و‏‏ دروغگویان ‏‎ ‎‏و متحجران جرأت نزدیک شدن به او را نداشتند، دشمنان اسلام و ‏‎ ‎‏ابرقدرت‌ها از او واهمه داشتند، مسلمانان و مؤمنان به او دلگرم بودند و ‏‎ ‎‏هر عمل و سخن او متکی به مطالعات و تجاربی گسترده و اندیشه‌ای ‏‎ ‎‏عمیق و الهی بود، چنین انسانی، سخنی که می‌گوید با سخنان یک استاد ‏‎ ‎‏یا اندیشه‌مند سیاسی یا یک خطیب یا یک نویسنده که در چارچوب‌های ‏‎ ‎‏محدود و با مقاصد مختلف بیان می‌شود تفاوت ماهوی دارد.‏

‏‏با در نظر داشتن این‌گونه مسائل و نقایص حاصل از آن، دیدگاه‌های ‏‎ ‎‏حضرتش درباره آنچه به عنوان رسانه‌های سنتی از قبیل مساجد و تکایا ‏‎ ‎‏و حج و غیره شناخته شده است در این مقاله مورد بررسی قرار می‌گیرد‏‏.‏‎[2]‎

‏‏تفاوت جایگاه و نقش‏

‏‏واژه «جایگاه» در بسیاری از متون به جای واژه «نقش» به کار می‌رود و ‏‎ ‎‏بعکس. حال آنکه این دو واژه تفاوت‌هایی با هم دارد: جایگاه یعنی محل ‏‎ ‎‏استقرار یا وظیفه خاص یک شخص یا عملکرد قانونی یک نهاد و نظایر ‏‎ ‎
‏‎

‎‏اینها: درحالی‌که نقش حاکی از پذیرش حالت یا عملکرد یا وظیفه‌ای ‏‎ ‎‏موقتی و غیرمستقر است.‏

‏‏مثلاً مدیر یک مدرسه، وظایفی بر عهده دارد که طبق حکمی که به او ‏‎ ‎‏داده‌اند باید آنها را با شرایط مربوط به جا آورد. حال اگر یک روز مسئول ‏‎ ‎‏امور مالی مدرسه حضور نداشته باشد و مدیر مزبور کارهای او را انجام ‏‎ ‎‏دهد در واقع او آن روز نقش مسئول امور مالی را نیز ایفا کرده است. در ‏‎ ‎‏بعضی موارد چنین صورت‌هایی گاه چنان زیاد می‌شود که واقعاً معلوم ‏‎ ‎‏نیست جایگاه کدام است و نقش کدام.‏

‏‏به هر حال با این تعریف به این نکته می‌رسیم که چگونگی و اجرای ‏‎ ‎‏هر نقشی را جایگاهی خاص تعیین می‌کند. در مثال یاد شده اگر مدیر ‏‎ ‎‏مدرسه در جایگاه مدیریت قرار نداشت و فرضاً فراش مدرسه بود دیگر ‏‎ ‎‏امکان نداشت بدون دستور یا تأیید مدیر و سایر شرایط، نقش مسئول ‏‎ ‎‏امور مالی را بازی کند به همین صورت است جایگاه و نقش ارتباطات ‏‎ ‎‏در سطح کشور. در کشوری که جایگاه روزنامه‌نگاری به عنوان رکن ‏‎ ‎‏چهارم دموکراسی شناخته و تعریف می‌شود، نقش روزنامه‌نگار با نقش ‏‎ ‎‏روزنامه‌نگاری که به عنوان شغلی اداری در دل قوه مجریه دیده می‌شود ‏‎ ‎‏زمین تا آسمان تفاوت دارد.‏

‏‏رسانه سنتی چیست؟‏

‏‏در ابتدا بایستی درباره مفهوم رسانه و سنتی، تأملاتی داشته باشیم. تمامی ‏‎ ‎‏انواع رسانه‌ها از قدیم‌الایام تاکنون از آتش و دود و شیپور و طبل و کبوتر ‏‎ ‎‏و چاپار و جارچی گرفته تا تلگراف و روزنامه و تلویزیون و ارتباطات ‏‎ ‎‏دیجیتالی و ماهواره‌ای ابزارهایی برای خبررسانی و انتقال اطلاعات ‏‎ ‎‏بوده‌اند. واژه سنت نیز به معنای عرف، رسم، عادت، طریق و روش ‏‎ ‎
‏‎

‎‏است. سنت، همچنین به آنچه در گذشته مرسوم و معمول بوده است ‏‎ ‎‏اطلاق‏‏ ‏‏می‌شود. بنابراین رسانه‌های سنت یعنی ابزارهایی که در گذشته ‏‎ ‎‏برای اطلاع‌رسانی مورد استفاده قرار می‌گرفت مانند شیپور و طبل و ‏‎ ‎‏کبوتر نامه‌رسان و غیره. چنین ابزارهایی تا این اواخر نیز مورد استفاده ‏‎ ‎‏بوده است. در جنگ جهانی اول و دوم از کبوتر نامه‌رسان استفاده شده ‏‎ ‎‏است. سال 1956 میلادی آخرین کبوتران نامه‌بر ارتش آمریکا به معرض ‏‎ ‎‏فروش گذاشته شدند‏‎[3]‎‏ و وسایل الکترونیک جایگزین آنها گشتند. با همه ‏‎ ‎‏اینها هنوز هم از بعضی از ابزارهای قدیمی اطلاع‌رسانی در کشورهای ‏‎ ‎‏مختلف از جمله در کشور خود ما استفاده می‌شود مانند نقاره‌خانه ‏‎ ‎‏حضرتی که معمولاً اوقات شرعی را اعلام می‌کند. این است که می‌توان ‏‎ ‎‏گفت ابزارهای ارتباط سنتی ابزارهایی است که قبل از شکل‌گیری ‏‎ ‎‏نشریات ادواری و حداکثر قبل از انتشار کتاب‌های چاپی مرسوم بوده ‏‎ ‎‏است. ‏‏رسانه‌های جدید دارای خصوصیاتی متفاوت هستند. دکتر کاظم ‏‎ ‎‏معتمدنژاد ‏‏(استاد معروف ارتباطات) ضمن بیان ویژگی‌های خاص هر ‏‎ ‎‏یک از وسایل ارتباطی جدید مانند روزنامه و تلویزیون و ارتباطات ‏‎ ‎‏دیجیتالی و ماهواره‌ای و غیره، همگونی‌های آنها را نیز از قرار ذیل بر ‏‎ ‎‏می‌شمارد:‏

‏‏1ـ تولید و توزیع پیام‏

‏‏2ـ مخاطب انبوه و غیرشخصی‏

‏‏3ـ استمرار‏

‏
‏‎

‎‏4ـ وسعت حوزه انتشار‏

‏‏5ـ تنوع و گوناگونی محتوا‏‎[4]‎

‏‏به خاطر همین مشابهت‌ها معمولاً بهترین عنوانی که برای رسانه‌ها ‏‎ ‎‏انتخاب می‌شود «وسایل ارتباط جمعی» است. در واقع آنها ابزارهایی ‏‎ ‎‏هستند که ارتباط عمومی را شکل می‌دهند. ولی نهادهایی که به عنوان ‏‎ ‎‏رسانه‌های سنتی محسوب می‌شوند همه ویژگی‌های مزبور را ندارند، مثلاً ‏‎ ‎‏مساجد را در نظر بگیریم: اولاً توزیع پیام در مساجد، معمولاً حجم بسیار ‏‎ ‎‏وسیعتری از تولید پیام دارد. در جریان انقلاب اسلامی، توزیع اخبار و ‏‎ ‎‏اعلامیه‌های حضرت امام و بیان موضوعات مذهبی بسیار چشمگیرتر از ‏‎ ‎‏تولید پیام در خود مساجد بود.‏

‏‏ثانیاً، مخاطب در مساجد، انبوه و غیرشخصی نیست و البته این ‏‎ ‎‏وضعیت خود مزیت بزرگی است زیرا مساجد امکان ارتباط دوسویه و ‏‎ ‎‏رودررو را میان تولیدکنندگان و توزیع‌کنندگان پیام از یکسو و‏‏ مسجدی‌ها ‏‎ ‎‏از سوی دیگر و نیز ارتباط شخصی میان همه آنها را فراهم می‌کند. در ‏‎ ‎‏این حالت، ارتباط بسیار مؤثر و اطمینان‌بخش خواهد بود. چنین امکانی ‏‎ ‎‏برای هیچیک از رسانه‌های مرسوم وجود ندارد.‏

‏‏ثالثاً، مساجد استمرار فعالیت دارند ولی لزوماً استمرار انتشار پیام ‏‎ ‎‏ندارند.‏

‏‏رابعاً، حوزه انتشار مساجد، محدود است مگر اینکه تمامی مساجد ‏‎ ‎‏یک شهر یا یک کشور را روی‌هم یک مسجد بزرگ فرض کنیم که ‏‎ ‎‏موضوعی تخیلی است و با واقع امر همخوانی ندارد. ولی درعین‌حال ‏‎ ‎
‏‎

‎‏مساجد از طریق روحانیون که پرورش‌یافته حوزه‌های علمیه بودند و ‏‎ ‎‏سایر نیروهای مسجدی با یکدیگر ارتباط داشتند.‏

‏‏تحقیقات جدید نشان می‌دهد که حتی در جوامع پیشرفته، بسیاری از ‏‎ ‎‏افراد عقاید و افکار سیاسی خود را از طریق گفتگوهای شخصی و از ‏‏سوی ‏‎ ‎‏مراجع فکری یا رهبران افکار کسب می‌کنند. رهبران افکار کسانی هستند ‏‎ ‎‏که با منابع خبری گوناگون ارتباط دارند و حاصل دریافت‌ها و یافته‌های ‏‎ ‎‏خود را در مرحله بعد، به دیگران منتقل می‌کنند. این روند با‏‏ تکنولوژی‌های ‏‎ ‎‏ارتباطی مدرن و متمرکز، کاملاً متفاوت است.‏‎[5]‎‏ در واقع روحانیون را ‏‎ ‎‏می‌توان رهبران افکار نامید که به صورت دو مرحله‌ای پیام‌های امام ‏‎ ‎‏خمینی را به مردم می‌رساندند. در انقلاب اسلامی مساجد و محافل دینی ‏‎ ‎‏از طریق توزیع و ابلاغ پیام‌های امام هماهنگی شگفت‌آوری داشتند.‏

‏‏خامساً، تنوع و گوناگونی محتوا نمی‌تواند به عنوان یکی دیگر از ‏‎ ‎‏ویژگی‌های مساجد قلمداد شود. پیام‌های مساجد از لحاظ شکلی ‏‎ ‎‏می‌تواند متنوع باشد ولی از نظر محتوا کلیتی مشخص دارد.‏

‏‏در واقع مساجد و تکایا و حوزه‌های علمیه و نظایر اینها اصلاً رسانه ‏‎ ‎‏نیستند بلکه نهادهایی هستند که می‌توانند نقش‌های رسانه‌ای را بپذیرند.‏

‏‏حال اگر رسانه‌های سنتی را در برابر رسانه‌های مدرن قرار دهیم، ‏‎ ‎‏سنتی یعنی آنچه در گذشته یا از گذشته مرسوم بوده است. با این معنا ‏‎ ‎‏رسانه‌های سنتی یا قدیمی همان‌طور که اشاره شد یعنی کلیه ابزارهای ‏‎ ‎‏انتقال خبر و اطلاع‌رسانی قبل از اختراع وسایل ارتباطی جدید. بعضی از ‏‎ ‎
‏‎

‎‏این وسایل مانند طبل و نقاره و کبوتر نامه‌رسان و جارچی و غیره به ‏‎ ‎‏صورت‌های مختلف هنوز هم مورد استفاده است و بعضی دیگر مانند ‏‎ ‎‏شلیک توپ که سابقاً بعضی از اوقات شرعی را اعلام می‌کرد منسوخ ‏‎ ‎‏شده است.‏

‏‏محققان ارتباطات از اماکنی مانند مساجد و حوزه‌های علمیه و غیره ‏‎ ‎‏به عنوان کانون، پایگاه، نهاد یا کانال‌های ارتباط سنتی نام می‌بردند نه ‏‎ ‎‏وسایل ارتباط سنتی. امام خمینی از سال‌ها قبل در اشاره به اینگونه ‏‎ ‎‏مکان‌ها و نهادها بیشتر از واژه «مرکز» و بعد از آن از واژه «سنگر» ‏‎ ‎‏استفاده کرده است، مانند «مرکز تشیع» (صحیفه امام، 1 / 23)، «مرکز ‏‎ ‎‏فعالیت سیاسی» (صحیفه امام، 6 / 98)، «مرکز اجتماع سیاسی» (صحیفه ‏‎ ‎‏امام، 10 / 17)، «مرکز معجزه» (صحیفه امام، 13 / 19)، «مرکز ستاد اسلام» ‏‎ ‎‏(صحیفه امام، 13 / 21)، «مرکز امور اجتماعی و سیاسی» (صحیفه امام، ‏‎ ‎‏18 / 52)، سنگر انتقاد (ر.ک: 1 / 29)، «سنگر مهم» (2 / 452)، «سنگر ‏‎ ‎‏اسلامی» (13 / 361)، «دژ محکم وحی و عدالت» (3 / 321) و... .‏

‏‏البته امام خمینی از واژه دژ یا سنگر در مورد قشر روحانی (ر.ک: 14 / 254)، ‏‎ ‎‏دانشگاه و حوزه علمیه (3 / 315)‏‏ (ر.ک: ج14، ص170)‏‏، مجلس ‏‏شورای ‏‎ ‎‏اسلامی (20 / 288)، اسلام و انقلاب (18 / 352) و موارد متعدد دیگر ‏‎ ‎‏استفاده کرده است که اکثر آنها نهاد هستند مانند مجلس و دانشگاه و ‏‎ ‎‏حوزه علمیه و غیره. در واقع مراکزی مانند مسجد، تکیه، بازار، قهوه‌خانه، ‏‎ ‎‏زورخانه، حمام‌های عمومی و نظایر اینها نهادهایی هستند که نقش ‏‎ ‎‏خبررسانی و اطلاع‌رسانی را از قدیم‌الایام با شرایط خاص خود ایفا ‏‎ ‎‏کرده‌اند. اینگونه مراکز علاوه بر اینکه محل توزیع اخبار و شایعات ‏‎ ‎‏بوده‌اند امکان ارتباطات پیچیده اجتماعی از قبیل ارتباطات اقتصادی، ‏‎ ‎
‏‎

‎‏سیاسی، هنری و غیره را فراهم می‌کردند در کشور ما این مراکز عموماً ‏‎ ‎‏مردمی و مستقل از دولت‌ها بوده‌اند. باید توجه داشت که در هر حال ‏‎ ‎‏بیشتر این گونه مراکز خصوصاً مراکز مذهبی یا مرتبط با مذهب قابلیت ‏‎ ‎‏اجرای تمامی نقش‌های وسایل ارتباط جمعی یعنی نقش‌های خبری، ‏‎ ‎‏آموزشی، ارشادی، تبلیغی و حتی سرگرمی را دارند ولی در هر حال ‏‎ ‎‏فعالیت آنها خیلی بیش از نقش‌های رسانه‌ای است.‏

‏‏اهمیت مراکز ارتباطات سنتی‏

‏‏امام خمینی از مراکز متعددی که انقلاب اسلامی را پیش بردند نام می‌برد ‏‎ ‎‏از جمله مساجد، تکایا حوزه‌های علمیه و... که با بررسی صحیفه امام، ‏‎ ‎‏مشخص می‌شود اهمیت مساجد در درجه اول است. مساجد از دیدگاه ‏‎ ‎‏امام خمینی در مرکز نهادهای سنتی یا نهادهای اسلامی است. بررسی ‏‎ ‎‏صحیفه امام نشان می‌دهد که مسجد و مساجد در کلام ایشان بیشتر از ‏‎ ‎‏سایر نهادهای مذهبی تکرار شده است و مهم‌تر از آن اینکه درباره ‏‏مساجد ‏‎ ‎‏سخنانی دارند که درباره سایر نهادهای مذهبی یا غیرمذهبی نگفته‌اند.‏

‏‏یکی از نکات کلیدی در بررسی کلام حضرت امام این است که ‏‎ ‎‏ایشان اعتقاد داشتند هر موضوعی که اهمیت بیشتری دارد شایستگی ‏‎ ‎‏تکرار بیشتر را پیدا می‌کند از جمله: (ر.ک: 15 / 504)، (ر.ک: 17 / 1)، ‏‎ ‎‏(ر.ک: 18 / 287)، (ر.ک: 20 / 97)، (ر.ک: 21 / 429) بنابراین اگر ما با تکرار ‏‎ ‎‏موضوعی در کلام ایشان روبه رو شدیم قطعاً آن موضوع به نسبت ‏‎ ‎‏تکرار، از نگاه امام اهمیت بیشتری دارد. البته این مطلب نیاز به استدلال ‏‎ ‎‏زیاد ندارد که هر رسانه یا هر شخصی آنچه را برایش مهم است تکرار ‏‎ ‎‏می‌کند ایشان درباره مساجد می‌افزایند:‏

‏‏این مساجد است که این بساط را درست کرد. این مساجد است ‏‎ ‎
‏‎

‎‏که نهضت را درست کرد... ای ملت مسجدهای خودتان را حفظ ‏‎ ‎‏کنید... این مسجدها را حفظ کنید تا این نهضت به ثمر برسد؛ تا ‏‎ ‎‏مملکت شما نجات پیدا کند. خداوند ان‌شاءالله این مسجدها را ‏‎ ‎‏برای ما حفظ کند.‏‎[6]‎

‏‏از میان نهادهایی که به عنوان رسانه‌های سنتی شناخته می‌شوند ‏‎ ‎‏(مساجد، حسینیه‌ها، نمازهای جمعه و جماعات، حوزه‌های علمیه، حج و ‏‎ ‎‏سایر محافل دینی و مذهبی)، در انقلاب اسلامی ایران، مساجد نقش ‏‎ ‎‏محوری دارند. زیرا مساجد هم محل برگزاری نمازهای جماعت و جمعه ‏‎ ‎‏است و هم نقش حسینیه‌ها را در مواقع خاص به صورت مناسب و ‏‎ ‎‏منظمی ایفا می‌کند. مساجد برخلاف حوزه‌های علمیه که جنبه تخصصی ‏‎ ‎‏دارد، محل تجمع و عبادت عامه مردم است. همچنین فعالیت مساجد ‏‎ ‎‏به‌طور معمول استمرار دارد حال آنکه سایر نهادهای سنتی مذهبی یا فاقد ‏‎ ‎‏عنصر تداوم و استمرار است مانند مراسم حج یا جنبه اختصاصی دارد و ‏‎ ‎‏از فضای عموم مردم خارج است مانند حوزه‌های علمیه، در مجموع ‏‎ ‎‏می‌توان گفت مساجد به دلیل داشتن ویژگی‌های خاص، امکان ‏‎ ‎‏نقش‌آفرینی متعددی دارند. مهم‌ترین ویژگی‌های مساجد عبارتند از:‏

‏‏1ـ گستردگی در سطح کشور (حتی روستاهای کشور غالباً دارای ‏‎ ‎‏مسجد هستند).‏

‏‏2ـ استمرار فعالیت (مساجد به دلیل برگزاری نمازهای جماعت ‏‎ ‎‏روزانه، اساساً تعطیل‌بردار نیست و علاوه بر آن به خاطر ‏‎ ‎‏مناسبت‌های دینی و مذهبی مانند ماه مبارک رمضان، محرم و ‏‎ ‎
‏‎

‎‏صفر و... فعالیت مضاعف دارد. در کنار همه این مراسم، فعالیت ‏‎ ‎‏نهادی مساجد مانند رسیدگی به امور محله، انجام امور خیریه و... ‏‎ ‎‏همواره این مرکز اسلامی را متحرک و پویا نگه می‌دارد.)‏

‏‏3ـ عمومی بودن (مساجد مخصوص افراد خاصی نیست و همه مردم ‏‎ ‎‏در استفاده از آن یکسانند)‏

‏‏4ـ اسلامی بودن (مساجد پایگاه‌های دینی و مذهبی‌اند و همه ‏‎ ‎‏فعالیت‌های آن حول محور دیانت و مذهب جریان دارد)‏

‏‏5ـ استقلال از دولت (مساجد، نهادهای مردمی‌اند و غالباً توسط مردم ‏‎ ‎‏احداث و مدیریت می‌شود. حتی روحانی مسجد توسط مردم ‏‎ ‎‏انتخاب می‌شود. این انتخاب یا به صورت «توافقی» است، یعنی ‏‎ ‎‏خود نمازگزاران و هیأت امنای مسجد با روحانی‌ای که برای آنها ‏‎ ‎‏شناخته شده است به توافق می‌رسند که امامت جماعت مسجد را ‏‎ ‎‏به عهده بگیرد یا این کار به صورت «درخواستی» از طریق مراجع ‏‎ ‎‏تقلید یا مراکز دینی و مذهبی صورت می‌پذیرد، یعنی هیأت امنای ‏‎ ‎‏مسجد و نمازگزاران از مراجع یا مراکز مزبور درخواست می‌کنند ‏‎ ‎‏تا برای مسجد آنها امام جماعتی را معرفی و اعزام دارند.‏‎[7]‎

‏‏6ـ تصدی ارتباط‌گران مذهبی (تصدی مساجد به علت فعالیت‌های ‏‎ ‎‏دینی و مذهبی به عهده علما و روحانیون است و کس دیگری ‏‎ ‎‏توانایی چنین کاری را ندارد. البته گاهی مساجد به دلایل مختلف ‏‎ ‎‏از قبیل دوری راه یا تغییر محل سکونت امام جماعت و غیره ‏‎ ‎
‏‎

‎‏مدتی کم یا زیاد بدون روحانی می‌مانند که این مسئله باعث افت ‏‎ ‎‏فعالیت‌های مسجد می‌شود ولی معمولاً مسجد را به تعطیلی ‏‎ ‎‏نمی‌کشاند و نمازگزاران به فعالیت‌های مسجدی خود ادامه می‌دهند.‏‏)‏

‏‏با توجه به این ویژگی‌ها مساجد توانایی ایفای نقش‌های متعددی را ‏‎ ‎‏دارند از جمله:‏

‏‏1ـ ایجاد وحدت و همبستگی اجتماعی (نقش تبلیغی و ارشادی)‏

‏‏2ـ اطلاع‌رسانی و امکان مبادله اطلاعات (نظارت بر محیط ـ نقش ‏‎ ‎‏خبررسانی)‏

‏‏3ـ انتقال میراث فرهنگی (نقش آموزشی)‏

‏‏4ـ امکان مبادلات و سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی و مالی (نقش ‏‎ ‎‏اقتصادی)‏

‏‏5ـ امکان کمک به مشکلات خانوادگی و شخصی (نقش مشاوره و ‏‎ ‎‏راهنمایی)‏

‏‏6ـ امکان انجام فعالیت‌های هنری و ورزشی (نقش سرگرمی)‏

‏‏7ـ امکان تجهیز نیروی نظامی مردمی (نقش دفاعی)‏

‏‏و...‏

‏‏به‌طورکلی سخنان حضرت امام درباره مسجد را می‌توان به دو بخش ‏‎ ‎‏عمده تقسیم کرد:‏

‏‏الف) مسجد در صدر اسلام ‏

‏‏ب) مسجد در زمان حاضر ‏

‏‏الف) امام خمینی در موارد متعدد توضیح می‌دهد که مسجد در صدر ‏‎ ‎‏اسلام محل استقرار رسول‌الله(ص)، محل اعزام قشون به جبهه، محل ‏‎ ‎‏پذیرش نمایندگان سیاسی، محل رسیدگی به امور مسلمین و... بوده است ‏‎ ‎
‏‎

‎‏از جمله (8 / 60)، (17 / 233)، (18 / 425) و... .‏

‏‏در واقع امام خمینی مسجد را دارالحکومه اسلام می‌داند که محل ‏‎ ‎‏استقرار و مدیریت رهبر مسلمین بود. گو اینکه از دوران اموی و عباسی ‏‎ ‎‏به بعد دارالحکومه به کاخ انتقال یافت و مسجد بیشتر تبدیل به محل ‏‎ ‎‏عبادت شد. علاوه بر آن مساجد در کشورهای اهل سنت به صورت‌های ‏‎ ‎‏مختلف زیر نظر حکومت قرار گرفت و جزئی از دولت به شمار آمد ‏‎ ‎‏ولی در کشورها و مناطق شیعه تا حدود زیادی استقلال خود را حفظ ‏‎ ‎‏کرد و به عنوان یکی از نهادهای مذهبی ـ مردمی زیر نظر علمای شیعه به ‏‎ ‎‏فعالیت خود ادامه داد.‏

‏‏در دوران رهبری امام خمینی، حسینیه جماران وصل به محل زندگی ‏‎ ‎‏امام خمینی یعنی خانه بسیار ساده استیجاری ایشان بود. خانه ایشان و ‏‎ ‎‏حسینیه جماران، محل ملاقات مردم با رهبر، محل اعزام رزمندگان اسلام، ‏‎ ‎‏محل پذیرش نمایندگان خارجی، محل جلسات امام و مسئولین، محل ‏‎ ‎‏برگزاری نماز جماعت و... بود. یعنی یکبار دیگر در تاریخ سیاسی اسلام، ‏‎ ‎‏مسجد به عنوان دارالحکومه ظاهر شد و جایگاه واقعی خودش را پیدا ‏‎ ‎‏کرد. این است که مسجد و حسینیه جماران الگوی دارالحکومه اسلامی ‏‎ ‎‏است، الگویی که کاخ‌های مجلل امرا و سلاطین و رهبران جهان را تحت ‏‎ ‎‏تأثیر قرار داد.‏

‏‏ب) در بخش دیگری از سخنان امام، مساجد دوران معاصر به عنوان ‏‎ ‎‏مراکز فعالیت سیاسی و اجتماعی مردم معرفی شده است.‏

‏‏ایشان در موارد متعدد، مسجد را جایگاهی نظیر یا معادل «سنگر» یا ‏‎ ‎‏«سنگر اسلامی» می‌داند. از جمله می‌گوید:‏

‏‏این مساجد را باید مسلمان‌ها پر کنند از جمعیت، این سنگرهای ‏‎ ‎‏اسلامی را پر ‌کنند از جمعیت‌ها و در آنجا مسائل روز را بگویند و ‏‎ ‎
‏‎

‎‏فریاد کنند. الان ما احتیاج به الله اکبر داریم... الان ما به اجتماعات ‏‎ ‎‏بیشتر احتیاج داریم.‏‎[8]‎

‏‏ایشان در جمله کلیدی دیگری در یکی از پیام‌های کتبی خود در ‏‎ ‎‏تکریم و تجلیل از رزمندگان اسلام می‌نویسد:‏

‏‏الفاظ و عبارات توان توصیف آنانی را که از بیت مظلم طبیعت به ‏‎ ‎‏سوی حق تعالی و رسول اعظمش هجرت نموده و به درگاه ‏‎ ‎‏مقدسش بار یافته‌اند، ندارد. از مجاهدینی که سنگرهای نبرد را ‏‎ ‎‏تبدیل به مساجد و میدان‌های جهاد را با بانگ تکبیر مهبط ‏‎ ‎‏ملائکةالله نموده‌اند، چگونه سخن توان گفت؟‏‎[9]‎

‏‏یعنی حضرت امام یک جا مسجد را سنگر نامید و یک جا سنگر را ‏‎ ‎‏مسجد خواند. ایشان درعین‌حال که مسجد را معبد مسلمین و محل انجام ‏‎ ‎‏عبادت و فرایض دینی می‌داند، (ر.ک: 1 / 313)، (ر.ک: 11 / 32) درعین‌حال ‏‎ ‎‏آن را «سنگر»‏‏ معرفی می‌کند. همچنان که رزمندگان اسلامی سنگرهای ‏‎ ‎‏خود را تبدیل به مساجد کرده‌اند. چنین برداشتی همان مفهوم یکی بودن ‏‎ ‎‏دیانت و سیاست در اسلام است که بحث اثبات آن در کلام امام فراوانی ‏‎ ‎‏بسیاری دارد.‏

‏‏از همین جملات حضرت امام و جملات بسیار دیگر که درباره ‏‎ ‎‏مساجد و سایر مراکز دینی و مذهبی بیان کرده‌اند مشخص می‌شود که در ‏‎ ‎‏اکثر موارد نیرو و قدرت اصلی مراکز دینی خصوصاً مساجد، عامه مردم ‏‎ ‎‏هستند. از کاربرد واژگانی نظیر «مسلمان‌ها»، «جمعیت‌ها»، «اجتماعات» ‏‎ ‎‏که درباره لزوم احیا و حفظ مساجد گفته‌اند چنین استنباط می‌شود که از ‏‎ ‎
‏‎

‎‏منظر امام، حیات و پویایی مساجد و اکثر مراکز و پایگاه‌های دینی و ‏‎ ‎‏مذهبی، وابستگی تام و تمامی به حضور مردم در آنها دارد. حضور در ‏‎ ‎‏چنین مراکزی هیچ ارتباطی با طبقه و قشر و گروهی خاص ندارد و همه ‏‎ ‎‏در آن یکسان هستند. یعنی این کانون‌ها نهادهای مردمی به شمار می‌آیند ‏‎ ‎‏که ارتباطات اجتماعی را شکل می‌دهند. امام خمینی مساجد و نهادهای ‏‎ ‎‏نظیر آن را ابزار دست مسلمان‌ها می‌دانست (ر.ک: 17 / 40) و همواره بر ‏‎ ‎‏مردمی بودن آنها تأکید می‌کرد.‏

‏‏مزایای ارتباطات اجتماعی از طریق نهادهای مذهبی‏

‏‏1ـ همگنی‏

‏‏یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های مؤثر در ارتباطات اجتماعی، همگنی ‏‎ ‎‏فرستنده و دریافت‌کننده پیام است.‏

‏‏مخاطبان رسانه‌های جدید «افراد بسیار ناهمگنی هستند که جز در ‏‎ ‎‏زمینه دریافت پیام‌های معین در زمان واحد، نیازی به وجه مشترک ‏‎ ‎‏ندارند. این حقیقت که همه گیرندگان مجبور نیستند در یک محل گرد ‏‎ ‎‏هم آیند به منظور شرکت در گروه به برخی از اعمال اجتماعی مشترک ‏‎ ‎‏بپردازند، ناهمگنی مورد بحث را به وجود می‌آورد.»‏‎[10]‎

‏‏حال آنکه شرکت‌کنندگان در محافل و مجالس دینی و مسجدی‌ها اساساً ‏‎ ‎‏افرادی همگن هستند که عنصری مهم در ارتباطات جمعی‏‏ محسوب ‏‎ ‎‏می‌شود. ارتباط زمانی مؤثر است که منبع و گیرنده پیام همگن ‏‏باشند. ‏‎ ‎
‏‎

‎‏همگنی یعنی شباهت در باورها، ارزش‌ها، آموزش، منزلت اجتماعی و... .‏

‏‏2ـ اعتبار منبع‏

‏‏نکته مهم دیگر در باب اهمیت مراکز مذهبی ـ سنتی ارتباطات اجتماعی، ‏‎ ‎‏مقوله اعتبار منبع است که عنصری مهم در ارتباط است. اعتبار منبع ‏‎ ‎‏پیش‌شرط لازم برای برقراری یک ارتباط کامل بین فرستنده پیام و ‏‎ ‎‏مخاطب است. اعتبار منبع ناشی از همگنی منبع و گیرنده پیام و تأمین ‏‎ ‎‏نیازهای خبری مخاطب است. از لحاظ روانشناسی اعتماد به منبع، جاذبه ‏‎ ‎‏منبع و قدرت منبع در متقاعدسازی و تغییر گرایش‌ها بسیار مهم است.‏‎[11]‎

‏‏در جریان انقلاب اسلامی ارتباط‌گران مساجد از دیدگاه مردم دارای ‏‎ ‎‏دو وجهه بودند: اول اینکه آنان نماینده دین و مذهب به حساب می‌آمدند ‏‎ ‎‏که همواره پشتیبان و پناهگاه مردم بوده است. دوم اینکه آنان نماینده امام ‏‎ ‎‏خمینی و متصل به آن منبع عظیم نیرو و امید ملت بودند که در چشم مردم ‏‎ ‎‏نماد دیانت و مذهب و مبارزه با ظلم و استبداد و استکبار بود. ملت ایران ‏‎ ‎‏آرمان‌های سرکوب شده تاریخی خود را در وجود امام خمینی می‌دید. ‏‎ ‎‏هر یک از روحانیون اگر می‌خواست کوچکترین تخطی از راهنمایی‌های ‏‎ ‎‏انقلابی امام خمینی بروز دهد از چشم مردم می‌افتاد. بعد از آغاز نهضت ‏‎ ‎‏چه در حوزه‌های علمیه به‌ویژه حوزه علمیه قم و چه در سایر حوزه‌های ‏‎ ‎‏دینی کسی نمی‌توانست آشکارا علیه نهضت امام و اندیشه‌های او ‏‎ ‎‏موضع‌گیری کند مگر آنکه با خشم و نفرت مردم روبه رو می‌شد.‏‎[12]‎

‏
‏‎

‎‏اعتبار امام خمینی که در وجود ارتباط‌گران مساجد جاری می‌شد به ‏‎ ‎‏آنان قدرتی می‌داد که کاملاً مورد وثوق ملت بودند و هیچ احتمال خلافی ‏‎ ‎‏در بیانات آنان داده نمی‌شد. حتی ساواک در بعضی از گزارش‌های خود ‏‎ ‎‏علی‌رغم تبلیغات شدید رسانه‌های شاهنشاهی علیه حضرت امام به اعتبار ‏‎ ‎‏مردمی ایشان اعتراف کرده است. برای نمونه بعد از اینکه حبس حضرت ‏‎ ‎‏امام پس از واقعه 15 خرداد به حصر تبدیل شد و مردم توانستند به ‏‎ ‎‏ملاقات ایشان بیایند ساواک در یکی از گزارش‌های خود می‌نویسد:‏

‏‏تا ساعت 9 شب جمعیت مثل سیل می‌آمد و از یک در وارد ‏‎ ‎‏می‌شدند و دست و پای امام خمینی را می‌بوسیدند و از در دیگر ‏‎ ‎‏خارج می‌شدند.‏‎[13]‎

‏‏یکی از فعالیت‌های عوامل مساجد، توزیع اعلامیه‌های امام و یکی از ‏‎ ‎‏کارهای ارتباط‌گران مساجد، بیان و ابلاغ سخنان امام بود. ساواک در ‏‎ ‎‏گزارش‌های خود می‌نویسد:‏

‏‏پس از سخنرانی اخیر آیت‌الله خمینی عده‌ای از روحانیون مخالف ‏‎ ‎‏از صحبت نامبرده سوء‌استفاده کرده و در منابر و اجتماعات ‏‎ ‎‏شمه‌ای از گفته‌های مشارالیه را بیان می‌نماید به منظور خاتمه دادن ‏‎ ‎‏به این وضع اجازه داده شود چند نفری از آنان دستگیر گردند.‏‎[14]‎

‏‏3ـ وثوق و تخصص منبع‏

‏‏از عوامل دیگر مؤثر در ارتباطات اجتماعی، وثوق و تخصص منبع است. ‏‎ ‎‏اگر منبع در مقابل گیرنده معتبرتر باشد شوق و انگیزه قوی‌تری در تغییر ‏‎ ‎
‏‎

‎‏بینش گیرنده به وجود می‌آید.‏‎[15]‎

‏‏امام خمینی در ارتباط با معرفی اسلام، خطاب به علما می‌گوید:‏

‏‏خودمان جوری نکنیم که این اسلام را یک طور دیگری نمایشش ‏‎ ‎‏بدهیم به غیر. آن طوری که هست نمایشش بدهیم. این دیگر فرق ‏‎ ‎‏نمی‌کند بین آن بچه طلبه و طلبه نارسی که تازه تو مدرسه رفته ‏‎ ‎‏است یا شما آقایان که از علما هستید و در مساجد هستید یا ‏‎ ‎‏سایرین، هیچ فرقی ما بین آنها نیست. منتها شما آقایان که بزرگتر ‏‎ ‎‏و بالاتر هستید، مسئولیت‌تان بیشتر از امثال من طلبه است.‏‎[16]‎

‏‏حضرت امام در پیام معروف به «منشور روحانیت» می‌نویسد:‏

‏‏خصوصیات بزرگی چون قناعت و شجاعت و صبر و زهد و طلب ‏‎ ‎‏علم و عدم وابستگی به قدرت‌ها و مهم‌تر از همه احساس ‏‎ ‎‏مسئولیت در برابر توده‌ها، روحانیت را زنده و پایدار و محبوب ‏‎ ‎‏ساخته است.‏‎[17]‎

‏‏4ـ صداقت‏

‏‏صداقت و راستگویی نیز از عوامل مهم در تعیین اعتبار منبع به حساب ‏‎ ‎‏می‌آید. بیان مطالب مغایر با واقعیت، نادرست و اشتباه یا با قصد و غرض ‏‎ ‎‏خاص، مساوی با بی‌اعتباری منبع است. دکتر بدیعی (استاد رشته ‏‎ ‎‏ارتباطات)، اعتقاد دارد: «انتشار مطالب نادرست یا مطلبی که با قصد و ‏‎ ‎‏منظور خاصی تنظیم شده باشد، باعث سلب اعتماد عمومی از آن وسیله ‏‎ ‎‏ارتباطی شده، آنان را به سوی منابع خبری دیگر هدایت می‌کند.»‏‎[18]‎

‏
‏‎

‎‏این مسئله شامل کلیه منابع خبری سنتی و جدید می‌شود. بدیهی ‏‎ ‎‏است وقتی مخاطبان به نادرستی و اشتباه اطلاعات داده شده به آنان پی ‏‎ ‎‏ببرند از آن منبع روگردان خواهند شد. همچنین است اگر اطلاعات داده ‏‎ ‎‏شده در جهت منافع افراد یا گروه‌های خاص تنظیم شده باشد که در آن ‏‎ ‎‏صورت فقط همان اشخاص یا افرادی که وابسته به آنان هستند یا ‏‎ ‎‏منافعشان در جهت منافع چنان افرادی است به آن گونه منابع رو خواهند ‏‎ ‎‏آورد.‏

‏‏امام خمینی درباره روحانیون راستین می‌گوید:‏

‏‏در ترویج روحانیت و فقاهت نه زور سرنیزه بوده است، نه سرمایه ‏‎ ‎‏پول‌پرستان و ثروتمندان، بلکه هنر و صداقت و تعهد خود آنان ‏‎ ‎‏بوده است که مردم آنان را برگزیده‌اند.‏‎[19]‎

‏‏فراگیر بودن و مشارکت مردمی‏

‏‏مساجد و محافل دینی و مذهبی اکثراً جنبه عمومی دارند و حضور ‏‎ ‎‏تمامی اقشار مردم در آن بلامانع است. همین فراگیری امکان مشارکت ‏‎ ‎‏گسترده مردم را در برنامه‌های مساجد و محافل دینی فراهم می‌سازد.‏

‏‏بدون مشارکت مردم حتی اطلاع‌رسانی این گونه مراکز موفقیتی ‏‎ ‎‏نخواهد داشت.‏

‏‏پاسخگویی به نیازهای مخاطب‏

‏‏به‌طورکلی همه رسانه‌ها و نهادهای دینی و مدنی بدون پاسخگویی به ‏‎ ‎‏نیازها و خواست مخاطبان و مشارکین علت وجودی خود را از دست ‏‎ ‎
‏‎

‎‏می‌دهند و از بین خواهند رفت. شاید این اصل مهم‌ترین اصل ارتباطات ‏‎ ‎‏اجتماعی باشد. اساساً ارتباطات اجتماعی به منظور پاسخگویی به نیازها ‏‎ ‎‏صورت می‌پذیرد کما اینکه همه جوامع بشری بر این اساس تشکیل شده ‏‎ ‎‏است. امام خمینی در یکی از مصاحبه‌های خود در نوفل لوشاتو در پاسخ ‏‎ ‎‏به پرسشی درباره علت محبوبیت خود می‌گوید:‏

‏‏من جنایات شاه را در طول سلطنت دنبال می‌کردم تا وقتی رسید ‏‎ ‎‏که می‌بایست علیه او آشکارا قیام کنم و مبارزات خود را بیش از ‏‎ ‎‏پانزده سال پیش آغاز کردم و همیشه خواست مردم را که ‏‎ ‎‏واژگونی دودمان پهلوی و برچیدن نظام شاهنشاهی و استقرار یک ‏‎ ‎‏حکومت اسلامی است بدون هیچ‌گونه تردیدی اعلام نمودم و این ‏‎ ‎‏قهری است که مردم چون خواست خود را در من می‌دیدند به من ‏‎ ‎‏رو آوردند.‏‎[20]‎

‏‏این سخن امام یک اصل کلیدی است: مردم به کسی، نهادی یا ‏‎ ‎‏رسانه‌ای رو می‌آورند که خواست آنان را بگوید و بخواهد.‏

‏‏این استدلال، قوی و خدشه‌ناپذیر است. قهراً وقتی مردم خواست خود ‏‎ ‎‏را در وجود کسی ببینند به او رو می‌آورند. این از آن قضایایی است که ‏‎ ‎‏عکس آن هم صادق است. یعنی اگر مردم خواست خود را در شخصی ‏‎ ‎‏نبینند از او رویگردان خواهند شد. اگر امام خمینی خواست مردم را ‏‎ ‎‏نمی‌گفت نه موقع ورود به کشور آنقدر استقبال‌کننده داشت و نه بعد از ‏‎ ‎‏مرگ آنقدر تشییع‌کننده و نه صدها هزار نفر از مردم و خصوصاً جوانان ‏‎ ‎‏کشور جان خود را فدای انقلاب، دفاع از میهن و آرمان و راه او می‌کردند‏‏.‏

‏‏در انقلاب اسلامی ایران، شخص امام خمینی و مساجد و مراکز مذهبی ‏‎ ‎
‏‎

‎‏تمامی ویژگی‌های اعتبار منبع را داشتند. مضافاً اینکه علما و روحانیون ‏‎ ‎‏نماینده امام خمینی و حلقه واسطه مردم با او محسوب می‌شدند.‏

‏‏پروفسور مولانا (استاد معروف ارتباطات) در مصاحبه با مجله حضور ‏‎ ‎‏در پاسخ به پرسشی راجع به دیدگاه بعضی از متخصصان خارجی ‏‎ ‎‏ارتباطات که موفقیت امام خمینی را حاصل ترکیب رسانه‌های سنتی و ‏‎ ‎‏مدرن از جانب ایشان می‌دانند، می‌گوید:‏

‏‏نوشته شده که انقلاب اسلامی ایران پیروز شد برای اینکه امام ‏‎ ‎‏خمینی از کاست و نوار و ماهواره استفاده کرد. خوب اگر به این ‏‎ ‎‏سادگی بود، شاه هم می‌توانست از همین‌ها استفاده کند. او که ‏‎ ‎‏بیشتر داشت. آمریکا هم ماهواره و کاست و نوار خیلی بیشتر ‏‎ ‎‏دارد... .‏

‏‏این تکنولوژی نبود بلکه این مشروعیت و اقتدار یک فقیه بود که ‏‎ ‎‏به محتوای پیام قوت می‌داد.‏‎[21]‎

‏‏البته همان‌طور که اشاره شد و خود امام بر آن تأکید دارد قدرت و ‏‎ ‎‏مشروعیت امام خمینی علاوه بر جایگاه مذهبی ایشان به خاطر اقبال عامه ‏‎ ‎‏مردم به او بود. زیرا او خواست مردم را می‌خواست و مردم ایران در آینه ‏‎ ‎‏وجود او آرزوها و آرمان‌های خود را مشاهده می‌کردند.‏

‏‏اهمیت و ارزش مناسبت‌ها و سنت‌ها‏

‏‏یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های تشیع، محرم و صفر است. امام خمینی اعتقاد ‏‎ ‎‏دارد:‏

‏‏محرم و صفر است که اسلام را ‏‎]‎‏زنده‏‎[‎‏ نگه داشته است. فداکاری ‏‎ ‎
‏‎

‎‏سیدالشهدا (سلام‌الله علیه) است که اسلام را برای ما زنده نگه ‏‎ ‎‏داشته است؛ زنده نگه داشتن عاشورا با همان وضع سنتی خودش ‏‎ ‎‏از طرف روحانیون، از طرف خطبا، با همان وضع سابق و از طرف ‏‎ ‎‏توده‌های مردم با همان ترتیب سابق که دستجات معظم و منظم، ‏‎ ‎‏دستجات عزاداری به عنوان عزاداری راه می‌افتاد. باید بدانید که ‏‎ ‎‏اگر بخواهید نهضت شما محفوظ بماند، باید این سنت‌ها را حفظ ‏‎ ‎‏کنید.‏‎[22]‎

‏‏مناسبت‌های دینی و مذهبی در زمان خاص خود نه تنها در تمامی ‏‎ ‎‏پایگاه‌ها و مراکز مذهبی و سنتی ارتباطات جریان می‌یابد که در‏‏ حوزه‌های ‏‎ ‎‏خارج از آن مانند خانه‌ها، کوچه‌ها و خیابان‌ها، وسایل نقلیه عمومی، ‏‎ ‎‏دانشگاه‌ها و کلاً اکثر قریب به اتفاق نهادهای رسمی و مردمی نیز بروز و ‏‎ ‎‏ظهور می‌یابد. یعنی مجالس بسیاری در سطح کشور منعقد می‌شود که ‏‎ ‎‏عدالت‌خواهی و ظلم‌ستیزی اسلام ناب را منعکس می‌سازد. نقش‏‏ ‏‎ ‎‏وحدت‌بخشی این مناسبت‌ها خصوصاً محرم و صفر قابل انکار نیست. ‏‎ ‎‏امام خمینی می‌فرماید:‏

‏‏تمام این وحدت کلمه‌ای که مبدأ پیروزی ما شد، برای خاطر این ‏‎ ‎‏مجالس عزا و این مجالس سوگواری و این مجالس تبلیغ و ترویج ‏‎ ‎‏اسلام شد. سید مظلومان یک وسیله‌ای فراهم کرد برای ملت که ‏‎ ‎‏بدون اینکه زحمت باشد برای ملت، مردم مجتمعند. اسلام مساجد ‏‎ ‎‏را سنگر قرار داد و وسیله شد از باب اینکه از همین مساجد، از ‏‎ ‎‏همین جمعیت‌ها، از همین جمعات، از همین جمعه‌ها و جماعات، ‏‎ ‎‏همه اموری که اسلام را به پیش می‌برد و قیام را به پیش می‌برد، ‏‎ ‎
‏‎

‎‏مهیا باشد.‏‎[23]‎

‏‏مناسبت‌های مذهبی خصوصاً ماه محرم مراکز و نهادهای مذهبی را ‏‎ ‎‏بیش از هر وقت دیگر آماده بیان و پذیرش حقایق می‌کند. حضرت امام در ‏‎ ‎‏کوران مبارزه با نظام شاهنشاهی در کلامی قابل توجه و تأمل می‌فرماید:‏

‏‏ماه محرم ماهی است که در آن ماه، مردم برای شنیدن مطالب ‏‎ ‎‏حق ‏‏آماده‌اند و الان مطلب حق ما، آزادی و استقلال است.‏‎[24]‎

‏‏نظام شاهنشاهی از این گونه مناسبت‌ها به شدت وحشت داشت که ‏‎ ‎‏در گزارش‌های امنیتی نظام شاه مندرج است، از جمله در بهمن‌ماه سال ‏‎ ‎‏1342 پس از سرکوب شدید نهضت اسلامی در یکی از این اسناد آمده ‏‎ ‎‏است: به مناسبت آغاز ماه مبارک رمضان و برگزاری مراسم عزاداری و ‏‎ ‎‏عبادت در مساجد، فعالیت و تحریکات طرفداران روحانیت علیه دولت ‏‎ ‎‏آغاز شده است، با اینکه از وعاظ التزام گرفته شده است که مطالبی ‏‎ ‎‏تحریک‌آمیز نگویند و به دولت حمله نکنند و در سیاست وارد نشوند، ‏‎ ‎‏ولی کم و بیش کنایات به دولت و انتقاد از روشی که نسبت به روحانیت ‏‎ ‎‏گرفته شده مشاهده می‌شود.‏‎[25]‎

‏‏در چنان حال و هوایی هرچند روحانیون مساجد و مراکز سنتی ‏‎ ‎‏امکان انتقاد و حمله به نظام شاه را نداشتند ولی همان‌طور که سند یاد ‏‎ ‎‏شده حکایت دارد با کنایه و دعا نیز مطالبی علیه نظام استبدادی بیان ‏‎ ‎‏می‌کردند. در گزارش محرمانه دیگری دعای بعد از وعظ چنین ضبط ‏‎ ‎‏شده است:‏

‏
‏‎

‎‏خدایا دشمنان اسلام را از صفحه روزگار برانداز. خدایا هر کس ‏‎ ‎‏لطمه به دین اسلام می‌زند، نابود کن. خدایا علمای اسلام را تأیید ‏‎ ‎‏کن. خدایا زندانیان را آزاد و محکوم‌کنندگان را خوار و ذلیل ‏‎ ‎‏گردان.‏‎[26]‎

‏‏در دوران مبارزه علیه نظام شاهنشاهی، مساجد، مرکز مهم پخش ‏‎ ‎‏اعلامیه و تراکت‌های مذهبی نیز بود. اداره دوم ضد اطلاعات ارتش در ‏‎ ‎‏گزارشی می‌نویسد:‏

‏‏عده‌ای از افراد ماجراجو و اخلالگر (مبارزین بر ضد رژیم) در ‏‎ ‎‏نظر دارند در روزهای 9 و 10 محرم به عنوان عزاداری در بازار و ‏‎ ‎‏مساجد دست به فعالیت‌های سیاسی زده و شعارهایی که به نفع ‏‎ ‎‏آقای خمینی تهیه نموده‌اند در مواقع مناسب بین مردم پخش ‏‎ ‎‏نمایند. پخش اعلامیه‌ها و تراکت‌های مذهبی جهت تحریک ‏‎ ‎‏احساسات عوام علیه دولت ادامه دارد.‏‎[27]‎

‏‏امام خمینی قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی درباره مجالس ‏‎ ‎‏بزرگداشت سیدالشهداء ـ علیه‌السلام ـ سخنان بسیار آموزنده‌ای دارد که ‏‎ ‎‏نشان می‌دهد ترکیب مناسبت‌های مذهبی و مراکز و محافل دینی چه ‏‎ ‎‏قدرت فوق‌العاده‌ای در وصول به اهداف اسلامی پیدا می‌کند و چه ‏‎ ‎‏نقش‌های بزرگ اجتماعی را ایفا خواهد کرد از جمله:‏

‏‏اکنون که ماه محرم چون شمشیر الهی در دست سربازان اسلام و ‏‎ ‎‏روحانیون معظم و خطبای محترم و شیعیان عالی‌مقام ‏‎ ‎‏سیدالشهداء ـ  علیه‌الصلواة والسلام ـ  است، باید حد اعلای ‏‎ ‎
‏‎

‎‏استفاده از آن را بنمایند و با اتکا به قدرت الهی، ریشه‌های ‏‎ ‎‏باقیمانده این درخت ستمکاری و خیانت را قطع نمایند؛ که ماه ‏‎ ‎‏محرم، ماه شکست قدرت‌های یزیدی و حیله‌های شیطانی است. ‏‎ ‎‏مجالس بزرگداشت سیدمظلومان و سرور آزادگان که مجالس ‏‎ ‎‏غلبه سپاه عقل بر جهل و عدل بر ظلم و امانت بر خیانت و ‏‎ ‎‏حکومت اسلامی بر حکومت طاغوت است، هر چه باشکوهتر و ‏‎ ‎‏فشرده‌تر بر پا شود و بیرق‌های خونین عاشورا به علامت حلول ‏‎ ‎‏روز انتقام مظلوم از ظالم، هر چه بیشتر افراشته شود.‏

‏‏خطبای محترم و گویندگان عزیز، بیش از پیش به تکلیف الهی ‏‎ ‎‏خود که افشاگری جرایم رژیم است عمل فرمایند.‏‎[28]‎

‏‏نبردی طولانی‏

‏‏جایگاه نهادهای مذهبی، خصوصاً مساجد از دیدگاه حضرت امام کلید ‏‎ ‎‏پیروزی بر نظام طاغوتی پهلوی محسوب می‌شد. ایشان از دوران ‏‎ ‎‏حکومت رضاخان در مسائل سیاسی وارد و فعال بود و به ارزش ‏‎ ‎‏نهادهای مذهبی کاملاً وقوف داشت. در یکی از نامه‌های امام می‌خوانیم:‏

‏‏آن روز که رضاخان تعرض به عمامه‌ها می‌کرد من به یکی از ائمه ‏‎ ‎‏جماعت گفتم اگر شما را نظمیه بردند و عمامه را برداشتند و موقع ‏‎ ‎‏مسجد بود با همان لباس مبدل بروید مسجد. آنها غایت آمالشان ‏‎ ‎‏این است که مسجدی‌ها دست از کار خود بردارند و متدینین ‏‎ ‎‏میدان را برای جولان آنها خالی کنند.‏‎[29]‎

‏‏مأموریت اصلی رضاخان نابودکردن نهادهای مذهبی و اضمحلال ‏‎ ‎
‏‎

‎‏فرهنگ ضداستعماری شیعه در کشور بود و برای وصول به چنین هدفی ‏‎ ‎‏عمدتاً به قوه قهریه اتکا داشت. ولی چون با زور سرنیزه نمی‌شد ‏‎ ‎‏اعتقادات مردم را از آنان گرفت با هدایت اربابان خارجی خود از راه ‏‎ ‎‏تبلیغات دامنه‌دار و توسعه نهادهای ضدمذهبی مانند سازمان پرورش ‏‎ ‎‏افکار، مؤسسه وعظ و خطابه، سازمان پیشاهنگی و... اهداف خود را ‏‎ ‎‏پیگیری کرد. امام خمینی در این باره می‌گوید:‏

‏‏آن روز که رضاخان با دستیاری اجانب روی کار آمد، مأموریت ‏‎ ‎‏یافت که با سرنیزه و قلدری تمام، مراسم اسلامی را تعطیل کرده، ‏‎ ‎‏احکام نورانی قرآن و آثار رسالت را محو و نابود سازد؛ ولی از ‏‎ ‎‏آنجا که دیدند با سرنیزه نمی‌توان مردم را از اسلام و مبانی قرآن ‏‎ ‎‏دور ساخت و به اغراض شوم و غارتگرانه خود دست یافت، تغییر ‏‎ ‎‏نقشه داده با طرح‌های استعماری جدید و با تظاهر به اسلام، در ‏‎ ‎‏مقام محو اساس قرآن و اسارت ملت‌های مسلمان و شکستن سد ‏‎ ‎‏عظیم روحانیت برآمدند.‏‎[30]‎

‏‏این معنا در کلام امام چندین‌ بار در مقاطع مختلف تکرار شده است. ‏‎ ‎‏از ‏‏جمله بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در یکی از سخنرانی‌های خود ‏‎ ‎‏می‌گوید‏‏:‏

‏‏راجع به مسجد و منبر و روحانیت مأمورشان که رضاخان بود، ‏‎ ‎‏آمد و ـ شاید اکثر شما یادتان نباشد که چه کرد ـ تمام منابر ‏‎ ‎‏تعطیل شد؛ تمام مساجد نیمه تعطیل؛ تمام مجالس روضه‌خوانی ‏‎ ‎‏همه از بین رفت. تمام روحانیت دستخوش مفسده‌هایی که آنها ‏‎ ‎‏داشتند... عمامه‌ها را برداشتند؛ لباس‌ها را از ‏‎]‎‏تن‏‎[‎‏ آنها کندند؛ ‏‎ ‎
‏‎

‎‏تغییر دادند؛ منبری، محرابی، کوچک، بزرگ، همه در تحت ‏‎ ‎‏فشار واقع شدند. و یک چیز مهمی که هم در دانشگاه عمل شده ‏‎ ‎‏و هم در منبر و محراب و روحانیت، این است که تبلیغات ‏‎ ‎‏دامنه‌دار شده است که به خود روحانیون هم مطلب را مشتبه کنند ‏‎ ‎‏که شما چه کاردارید به سیاست. شما بروید نمازتان را بخوانید! ‏‎ ‎‏عبا را به سرتان بکشید بروید نماز را بخوانید و بعد از نماز هم، ‏‎ ‎‏اگر می‌توانید چند کلمه بگویید و بعد هم برگردید خانه‌تان. چه ‏‎ ‎‏کار دارید به مملکت! به احتیاجات ملت شما چه کار دارید؟! این ‏‎ ‎‏کارش با ماها... .‏‎[31]‎

‏‏بعد از سقوط رضاخان، پسرش محمدرضا با تعهد به پیگیری همان ‏‎ ‎‏اهداف و تبعیت از قدرت‌های غربی به‌ویژه آمریکا و انگلیس به تخت ‏‎ ‎‏شاهی نشست و با توان و امکانات بیشتری در ترویج فرهنگ غربی و ‏‎ ‎‏نابودی اعتقادات و نهادهای مذهبی تلاش کرد. در دوران او علاوه بر ‏‎ ‎‏نهادهای وابسته به دولت مانند کاخ جوانان، احزاب حکومتی، کانون ‏‎ ‎‏پرورش فکری کودکان و نوجوانان و نظایر اینها، مراکز غیردولتی ‏‎ ‎‏ضدمذهبی مانند قمارخانه‌ها، کاباره‌ها، دانسینگ‌ها، کازینوها، مراکز ‏‎ ‎‏تفریحی و غیره توسعه زیادی یافت.‏

‏‏نهادهای رسمی دولتی مانند آموزش و پرورش و رادیو و تلویزیون و ‏‎ ‎‏نهادهای وابسته و نیمه‌وابسته به دولت مانند روزنامه‌ها و مجلات از ‏‎ ‎‏محتوای صحیح و فرهنگی خود خالی شد و تماماً به صورت مبلغ و ‏‎ ‎‏مروج فرهنگ غربی و نظام استبدادی شاه درآمد.‏

‏‏امام خمینی نسبت به این روند به شدت اعتراض نمود و با ‏‎ ‎
‏‎

‎‏آگاهی‌بخشی عمومی واقعاً برای احیای نهادهای مذهبی جهاد کرد:‏

‏‏من به شما آقایان توصیه می‌کنم، برسانید به این مملکت، برسانید ‏‎ ‎‏به همه اطراف این مملکت، که آقا در مقابل یک همچو کاری ‏‎ ‎‏که جوان‌های شما را دارند فوج فوج از دستتان می‌گیرند، مجامع ‏‎ ‎‏دینی درست کنید. در جمعه‌ها که آنها می‌خواهند شما را به ‏‎ ‎‏مراکز فساد بکشند، مجامع تبلیغاتی درست کنید؛ مردم را دعوت ‏‎ ‎‏به دین بکنید؛ مصالح روز را به مردم بگویید؛ مفاسد روز را به ‏‎ ‎‏مردم بگویید. موظفیم ما به این معنا؛ باید این کار بشود. اگر این ‏‎ ‎‏کار نشود، از دست می‌برند جوان‌های شما را. برای جوان‌ها یک ‏‎ ‎‏مراکزی درست کنید که در آنجا تبلیغ بشوند آنها؛ گفته بشود ‏‎ ‎‏مطالب؛ مفاسدی که در این مملکت واقع می‌شود گفته بشود.‏‎[32]‎

‏‏امام خمینی در سال‌ها قبل از مرجعیت به خوبی ملاحظه می‌کرد که ‏‎ ‎‏چگونه نهادهای اسلامی یکی پس از دیگری از دست می‌رود. ایشان طی ‏‎ ‎‏نامه‌ای که در سال 1328 در دوران زعامت آیت‌الله العظمی بروجردی بر ‏‎ ‎‏حوزه علمیه و جهان تشیع به حجت‌الاسلام فلسفی (واعظ معروف آن ‏‎ ‎‏دوران) نوشته یادآور شده است:‏

‏‏به عرض عالی می‌رساند، ان‌شاءالله وجود محترم عالی مقرون به ‏‎ ‎‏صحت و سلامت است. ضمناً لازم می‌دانم جنابعالی را متذکر ‏‎ ‎‏یک امر مهم حیاتی کنم، شاید با فکر صائب و لسان گویای ‏‎ ‎‏شیرین خود بتوانید اقدامی کنید که موافق رضای خدای تعالی و ‏‎ ‎‏صلاح حال جامعه باشد. البته می‌دانید که مسلمین تاکنون چه ‏‎ ‎‏فرصت‌هایی از دست داده و چه سنگرهایی را تسلیم دشمنان خود ‏‎ ‎‏کرده‌اند که تذکر آنها جز آنکه موجب حسرت و تأسف شود ‏‎ ‎
‏‎

‎‏نتیجه ندارد. عده‌ای از آنها به واسطه جهالت به وضعیت دنیا یا به ‏‎ ‎‏واسطه سوء ‌تبلیغات دشمنان و عده‌ای دیگر برای گرمی بازار ‏‎ ‎‏خود با عقلایی که می‌خواستند اقدام به اصلاح نمایند معارضه و ‏‎ ‎‏مبارزه کرده و می‌کنند تا نفخ صور. اکنون رشته باریکی که برای ‏‎ ‎‏ما مانده است یکی رشته تبلیغات است که می‌بینید به چه صورت ‏‎ ‎‏درآمده و چه اشخاصی متصدی آن به غیر حق هستند و یکی ‏‎ ‎‏رشته تحصیل علوم دینیه است که رشته تبلیغات نیز از آن ‏‎ ‎‏سرچشمه می‌گیرد. قوام رشته تعلیمات دینیه اکنون به حوزه‌های ‏‎ ‎‏علمیه نجف و قم و اصفهان و مشهد و بعضی بلاد دیگر متقوم ‏‎ ‎‏است که اکنون اداره و سرپرستی آنها نوعاً به حضرت مستطاب ‏‎ ‎‏آیت‌الله العظمی آقای بروجردی محول است و اینطور که بنده ‏‎ ‎‏می‌بینم خطر انحلال به آنها متوجه شده است؛ زیرا از طرفی ‏‎ ‎‏وکلای ایشان که در بلاد هستند غالباً بی‌اثر هستند و از طرفی ‏‎ ‎‏بسیاری از علمای بلاد از وجوه جلوگیری می‌کنند و نمی‌گذارند ‏‎ ‎‏به ایشان برسد و از طرفی در تهران و بعضی بلاد دیگر، بعضی ‏‎ ‎‏مغرضین، تبلیغات سوء بر علیه ایشان می‌کنند.‏‎[33]‎

‏‏در زمان تحریر این نامه، امام خمینی برای عامه مردم شخصیتی ‏‎ ‎‏ناشناخته بود ولی حجت‌الاسلام فلسفی در میان خاص و عام، واعظی ‏‎ ‎‏شناخته شده و معروف بود. همین نامه، بینش عمیق حضرت امام و ‏‎ ‎‏جایگاه مذهبی او را نشان می‌دهد. همچنین توجه امام به ارتباط‌گران ‏‎ ‎‏مذهب و احترامی که برای آنان قائل بود از این نامه مشخص می‌شود. ‏‎ ‎‏مهم‌تر از همه نگرانی امام درباره نهادهای رو به اضمحلال مذهب است ‏‎ ‎
‏‎

‎‏که به نظر می‌رسد مبنای نوشتن این نامه باشد.‏

‏‏سال‌ها بعد یعنی از اوایل دهه 1340 بعد از رحلت آیت‌الله العظمی ‏‎ ‎‏بروجردی امام خمینی به مرجعیت عامه رسید و تلاش پیگیری را برای ‏‎ ‎‏احیا و بازسازی نهادهای دینی و مذهبی آغاز کرد. اولین گام امام در این ‏‎ ‎‏راه، در اختیار گرفتن نهادهای دینی خصوصاً مساجد و به‌ویژه از طریق ‏‎ ‎‏حضور مردم در آن بود که این تلاش را از سال‌ها قبل آغاز کرده بود و ‏‎ ‎‏گام دوم احیا و فعال‌سازی مساجد از طریق تقویت نقش اطلاع‌رسانی ‏‎ ‎‏سیاسی آنهاست که با هدایت‌های مستمر او صورت پویا به خود گرفت ‏‎ ‎‏و عامل سقوط نظام استبدادی و وابسته شاهنشاهی شد.‏

‏‏از سوی دیگر، حکومت شاهنشاهی سعی می‌کرد تا به موازات توسعه ‏‎ ‎‏نهادهای دولتی و غیردولتی شاهنشاهی، نهادهای مدنی اسلامی را یا ‏‎ ‎‏تضعیف کند یا بر آنها سلطه یابد. امام خمینی قبل از پیروزی متوجه این ‏‎ ‎‏سیاست نظام شاهنشاهی بود و با شدت و حدت در برابر آن اعتراض ‏‎ ‎‏کرد و موضع گرفت و تلاش کرد تا این امکان بالقوه انقلابی را از سلطه ‏‎ ‎‏استبداد بیرون آورد. ایشان در موارد متعدد نسبت به این سیاست هشدار ‏‎ ‎‏داد و راهکارهای عملی مقابله با آن را برای روحانیون و مردم تشریح ‏‎ ‎‏کرد. به عنوان نمونه ایشان در تاریخ 23 اسفند ماه 1351 (در دورانی که ‏‎ ‎‏حضرتش در نجف اشرف در حال تبعید بود) درباره نقش هیأت حاکمه ‏‎ ‎‏نظام شاهنشاهی برای نابودی اسلام و قرآن کریم، طی پیامی خطاب به ‏‎ ‎‏علما و خطبا و ملت ایران می‌نویسد:‏

‏‏امروز نقشه‌های وسیع‌تر و دامنه‌دارتری در جریان است که چهره ‏‎ ‎‏واقعی مأمورین استعمار و کیفیت مأموریت آنان را می‌نمایاند؛ ‏‎ ‎‏نقشه‌هایی که با اجرای آن می‌خواهند سنگرهای مخالف با ‏‎ ‎‏استعمار را در هم کوبیده به سنگرهایی در خدمت استعمار و ‏‎ ‎
‏‎

‎‏صهیونیسم و عمال آنان مبدل سازند...‏

‏‏اینک چنانکه کراراً خبر رسیده، در راه اجرای این نقشه‌های ‏‎ ‎‏استعماری خطرناک دست به کار شده‌اند که مساجد، تکایا، ‏‎ ‎‏مدارس و دیگر مراکز اسلامی و شئون روحانیت را تحت نظارت ‏‎ ‎‏سازمان ضداسلامی اوقاف قرار داده علما، وعاظ و ائمه جماعت ‏‎ ‎‏را مجری اغراض نامشروع دستگاه جبار و عمال کثیف استعمار ‏‎ ‎‏سازند و یا به کناره‌گیری، انزوا و تسلیم سنگرهای اسلام به ‏‎ ‎‏مخالفین و عمال اجانب وادارند... .‏

‏‏اکنون سکوت در مقابل این نقشه‌ها و فجایع در حکم انتحار است ‏‎ ‎‏و استقبال از مرگ سیاه و سقوط یک ملت بزرگ می‌باشد. تا ‏‎ ‎‏فرصت از دست نرفته لازم است که سکوت شکسته شود و ‏‎ ‎‏استنکار و اعتراض آغاز گردد.‏‎[34]‎

‏‏امام خمینی، همزمان مجاهدت بزرگی را در جهت مبارزه با نهادهای ‏‎ ‎‏رسمی و غیررسمی شاهنشاهی که توسعه‌دهنده فساد و ابتذال بودند از ‏‎ ‎‏طریق آگاهی‌بخشی عمومی آغاز کرده بود. ایشان درباره توسعه مراکز ‏‎ ‎‏فساد در نظام پهلوی می‌گوید:‏

‏‏این همه مراکز فساد که در ایران ایجاد کردند، همه چیزهایی که ‏‎ ‎‏برای آموزش و پرورش بود، اینها تبدیلش کردند به مرکز فساد! ‏‎ ‎‏مثلاً فرض کنید سینما؛ سینما یک جایی است که برای آموزش ‏‎ ‎‏است، برای پرورش است ‏‎]‎‏یا‏‎[‎‏ رادیو ـ تلویزیون؛ همه اینها تا وقتی ‏‎ ‎‏که رسید اینجا؛ به دست اینهایی که مأمور بودند از طرف غیر که ‏‎ ‎‏وطن را به این حال درآورند و «مأموریت برای وطن» داشتند، ‏‎ ‎
‏‎

‎‏اینها را منقلب کردند به یک چیزی که برخلاف بود.‏‎[35]‎

‏‏امام خمینی این معنا را قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در مقابله با ‏‎ ‎‏رژیم پهلوی و آگاهی‌بخشی عمومی مکرراً بیان کرده است و بعد از ‏‎ ‎‏پیروزی نیز در تحلیل اوضاع نظام شاهنشاهی اشارات فراوانی به آن ‏‎ ‎‏داشته است.‏

‏‏ایشان در یکی از سخنرانی‌های خود در نوفل لوشاتو درباره ترویج ‏‎ ‎‏مراکز فساد از طرف حکومت پهلوی می‌گوید:‏

‏‏نگذاشته‌اند رشد فکری بکنند جوان‌ها، و از آن طرف به واسطه ‏‎ ‎‏زیادی مراکز فساد که مراکز فحشا و فساد و اشاعه این مراکز، چه ‏‎ ‎‏از ناحیه اینکه مثلاً مشروب‌فروشی چقدر هست، این کازینوها و ‏‎ ‎‏این بساط چقدر هست، مجلاتی که اسباب فساد می‌شود و ‏‎ ‎‏جوان‌ها را فاسد می‌کند چقدر در این پنجاه سال بوده است و ‏‎ ‎‏ترویج از آنها کرده‌اند.‏‎[36]‎

‏‏وقتی شاه در سراشیبی سقوط قرار گرفت با تعویض دولت‌های ‏‎ ‎‏پی‌درپی سعی کرد نهضت اسلامی را مهار کند. یکی از دولت‌های شاه در ‏‎ ‎‏دوران انقلاب، دولت شریف امامی بود که در آغاز به کار به منظور ‏‎ ‎‏تحبیب عناصر مذهبی، کازینوها و قمارخانه‌ها را تعطیل کرد «ولی این ‏‎ ‎‏کار شریف امامی هم با توجه به اینکه خود او در مقام ریاست بنیاد ‏‎ ‎‏پهلوی تعدادی از این کازینوها را تأسیس کرده بود موجب تمسخر و ‏‎ ‎‏ریشخند شد و اثر مطلوبی برای نظام شاهنشاهی به بار نیاورد.»‏‎[37]‎

‏
‏‎

‎‏نظام شاه علاوه بر تأسیس نهادهای مروج فرهنگ غربی و شاهنشاهی ‏‎ ‎‏توطئه‌های متعددی را برای سلطه بر نهادهای مذهبی در دستور کار قرار ‏‎ ‎‏داده بود. به خصوص بعد از واقعه 15 خرداد، سرکوب خشن مردم و ‏‎ ‎‏دستگیری امام خمینی، با تدوین «آیین‌نامه تحصیلات طلاب علوم دینی» ‏‎ ‎‏سعی کرد حوزه علمیه را تحت نظارت آموزش و پرورش قرار دهد که ‏‎ ‎‏این طرح با مقاومت مراجع تقلید و علما خصوصاً آیت‌الله العظمی ‏‎ ‎‏گلپایگانی و روحانیون انقلابی و سایر طلاب با شکست مواجه شد.‏‎[38]‎‏ ولی ‏‎ ‎‏رژیم شاه در سال‌های بعد با شیوه‌های دیگری همین هدف را تعقیب ‏‎ ‎‏کرد که همان‌طور که آمد باز هم با مقاومت علما و روحانیون انقلابی ‏‎ ‎‏خصوصاً امام خمینی هرگز موفق به اجرای آن نشد.‏

‏‏در واقع می‌توان نتیجه‌گیری کرد که عرصه مبارزه امام علیه نظام ‏‎ ‎‏شاهنشاهی، جامعه مدنی بوده است. یعنی ایشان پس از نبردی طولانی ‏‎ ‎‏علیه محتوای نهادهای رسمی شاهنشاهی و وجود نهادهای خصوصی ‏‎ ‎‏مروج فساد و فرهنگ غربی و شاهنشاهی از یکسو و مجاهده برای ‏‎ ‎‏آزادی و بازسازی و احیای نهادهای مذهبی به‌ویژه مساجد از سوی ‏‎ ‎‏دیگر، موفق به سرنگونی نظام شاهنشاهی شد. مساجد کشور در جریان ‏‎ ‎‏انقلاب اسلامی هر روز بیشتر جایگاه خود را پیدا کردند و عامل سقوط ‏‎ ‎‏نظام استبدادی شدند. در جریان انقلاب اسلامی با 200 هزار روحانی در ‏‎ ‎‏90 هزار مسجد در سطح کشور، روش سنتی ارتباطات شیوع عام یافت‏‎[39]‎‏ ‏‎ ‎
‏‎

‎‏و به چنان قدرتی تبدیل شد که رسانه‌های مدرن شاهنشاهی در برابر آن ‏‎ ‎‏بسیار ناچیز می‌نمود.‏

‏‏حتی شاه پس از سقوط به این موضوع اعتراف کرده است. او در ‏‎ ‎‏کتاب «پاسخ به تاریخ» مردم کشورش را خرابکار قلمداد می‌کند و در ‏‎ ‎‏تحلیل اوضاع قبل از پیروزی انقلاب اسلامی می‌نویسد:‏

‏‏خرابکاران دستوراتشان را از مساجد دریافت می‌کردند و مساجد ‏‎ ‎‏کارها را از طریق رابطه‌ها تحت کنترل داشتند.‏‎[40]‎

‏‏همنشینان مساجد‏

‏‏امام خمینی هر گاه سخنی از مساجد به میان آورده، بعضی از نهادهای ‏‎ ‎‏دیگر را نیز ذکر کرده و در اکثر مواقع از همه این مراکز عملکردهای ‏‎ ‎‏مشابهی را انتظار داشته است. بعضی از این نهادها در کلام امام بیشتر ‏‎ ‎‏تکرار شده مانند «محافل دینی» یا «مراکز عمومی» یا «دانشگاه‌ها» و ‏‎ ‎‏بعضی دیگر بیش از یکی دو مورد نیست مانند «احزاب سیاسی». به ‏‎ ‎‏عنوان مثال آدرس یکی از مواردی که این مراکز در کلام امام ذکر شده ‏‎ ‎‏است از روی صحیفه امام در پی می‌آید:‏

‏‏اجتماعات مذهبی(1 / 353)، مراسم حج، محافل مسلمین(2 / 141)، ‏‎ ‎‏محافل دینی(2 / 398)، تکایا، مدارس، مراکز اسلامی (ر.ک: ‏‎ ‎‏2 / 483)، منابر(2 / 486)، صحنه احزاب سیاسی و گروه ‏‎ ‎‏دانشمندان ‌(ر.ک: 3 / 360)، مدارس، دانشگاه‌ها(3 / 360)، مراکز ‏‎ ‎‏عمومی(3 / 427)، مجامع اسلامی(3 / 433)، حوزه‌های ‏‎ ‎
‏‎

‎‏علمی(7 / 228)، کوچه و بازار(8 / 219)، روضه(11 / 100)، مراکز ‏‎ ‎‏تعلیم و تربیت(12 / 500)، حجره‌ها، زاویه‌ها (ر.ک: 14 / 184)، ‏‎ ‎‏جمعه‌ها و جماعات (17 / 55)، مساجد و محافل و مجالس ‏‎ ‎‏عمومی(19 / 21)، معابد مسلمین (20 / 338)، حسینیه (21 / 13)‏

‏‏امام خمینی در سخنان خود، نهادهای مذهبی یا نهادهایی را که به ‏‎ ‎‏نحوی با مذهب در ارتباط هستند بیشتر متذکر شده است. این‌گونه‏‏ نهادها ‏‎ ‎‏برآمده از فرهنگ مذهبی مردم ایران هستند، مضافاً اینکه نسبت به دولت ‏‎ ‎‏وضعیتی مستقل دارند. حتی نهادهایی همچون مدارس و دانشگاه‌ها ‏‎ ‎‏هرچند از لحاظ سازمانی وابسته به دولت هستند ولی به دلیل وجود ‏‎ ‎‏دانش‌آموزان و دانشجویان که در شمار ابواب جمعی دولت نیستند و ‏‎ ‎‏حالت تقریباً مستقلی که استادان دارند و به دلیل سابقه مبارزات سیاسی، ‏‎ ‎‏همواره گرایش‌های مردمی خود را حفظ کرده‌اند. امام خمینی در بسیاری ‏‎ ‎‏از سخنان خود، حمله نظام شاه به مدارس دینی و علما و طلاب و حمله ‏‎ ‎‏این رژیم به دانشگاه و دانشجویان را یکجا محکوم می‌کند. از جمله در ‏‎ ‎‏یکی از پیام‌های خود که به مناسبت برگزاری مراسم حج خطاب به ‏‎ ‎‏زائرین بیت‌الحرام در بهمن ماه سال 1349 در هنگام تبعید در نجف ‏‎ ‎‏اشرف صادر کرده است، درباره مظالم و مفاسد نظام شاهنشاهی ‏‎ ‎‏می‌نویسد:‏

‏‏با ادعای اسلام و تظاهر به مسلمانی کمر به نابودی اسلام بسته و ‏‎ ‎‏احکام مقدسه قرآن را یکی پس از دیگری محو و نابود می‌کنند. ‏‎ ‎‏علمای اعلام و محصلین علوم اسلامی در تحت فشار عمال ‏‎ ‎‏استعمار دست و پا می‌زنند. مدارس علوم دینیه، مساجد و محافل ‏‎ ‎‏اسلامی را می‌خواهند قبضه کنند و این برنامه را مقداری عملی ‏‎ ‎‏کرده‌اند. با بهانه‌های بی‌اساس به دانشگاه‌ها حمله می‌کنند و ‏‎ ‎
‏‎

‎‏جوانان ارجمند را از دانشگاه به زندان و سربازخانه می‌کشانند.‏

‏‏حوادث اخیر دانشگاه‌های ایران و یورش وحشیانه و بی‌رحمانه ‏‎ ‎‏دستگاه جبار به دانشجویان، سخت ما را متأسف ساخته. این روش ‏‎ ‎‏غیرانسانی نمونه دیگری از نقشه‌های استعمارگران برای سرکوبی ‏‎ ‎‏دانشگاه‌ها و دانشجویان می‌باشد. من این اعمال چنگیزی و قرون ‏‎ ‎‏وسطایی را شدیداً تقبیح می‌کنم و اطمینان دارم که دانشجویان ‏‎ ‎‏غیور وطنخواه هرگز عقب‌نشینی نکرده تسلیم نخواهند شد.‏‎[41]‎

‏‏به‌طورکلی اکثر مراکز و نهادهای مورد نظر امام مشابهت‌های زیادی ‏‎ ‎‏دارند که اهم آنها عبارتند از: عمومی و مردمی بودن، مذهبی بودن یا ‏‎ ‎‏ارتباط داشتن با مذهب، مستقل بودن از دولت و سوابق سیاسی (این ‏‎ ‎‏نهادها در تاریخ معاصر ایران در جهت استقلال کشور و مبارزه با استبداد ‏‎ ‎‏سوابق درخشانی دارند).‏

‏‏باید در نظر داشت که نهادهای غیردولتی دیگر مانند قهوه‌خانه‌ها، ‏‎ ‎‏زورخانه‌ها، باشگاه‌ها، نمایشگاه‌ها، کافه‌ها و... هرچند بعضی از آنها با ‏‎ ‎‏مذهب بیگانه نیستند و به نوعی با مذهب ارتباط دارند مانند زورخانه‌ها، ‏‎ ‎‏ولی یا محل تجمع گروه‌های خاصی بوده است و جنبه عمومی ندارد و ‏‎ ‎‏فاقد گستردگی و سابقه سیاسی چندانی است و یا اساساً نهادهای‏‏ وارداتی ‏‎ ‎‏است که عملکرد آنها عموماً در جهت گسترش فرهنگ شاهنشاهی و ‏‎ ‎‏غربی بوده است.‏

‏‏نهادهایی را که امام خمینی در پیروزی انقلاب اسلامی مؤثر می‌داند، ‏‎ ‎‏بدنه اصلی و پویای جامعه مدنی ایران است. اگر این جامعه و در مرکز ‏‎ ‎‏آن مساجد نبود بسیار بعید بود که انقلاب اسلامی به پیروزی برسد و ‏‎ ‎
‏‎

‎‏استقرار یابد. بعضی از متفکران معروف مانند آنتونیو گرامشی (اندیشه‌مند ‏‎ ‎‏مشهور ایتالیایی نیمه اول قرن بیستم) معتقدند که تصرف جامعه مدنی و ‏‎ ‎‏سلطه بر آن عامل اصلی پیروزی بر حکومت‌های سرمایه‌داری و ‏‎ ‎‏استبدادی مدرن است. این است که حکومت‌های جدید سعی می‌کنند ‏‎ ‎‏چنین جامعه‌ای را در جهت خواست خود و حفظ خود شکل بدهند و ‏‎ ‎‏در واقع سپری و حاشیه امنی برای قدرت خود داشته باشند و انقلابیون ‏‎ ‎‏بایستی با تسلط بر این جامعه چنین حکومت‌هایی را واژگون سازند.‏

‏‏در هرحال ارزش و اهمیت نهادهای مدنی امروزه روشن‌تر شده ‏‎ ‎‏است. این نهادها که برآمده از فرهنگ ملی هستند همانند حلقه واسطه ‏‎ ‎‏میان مردم و حکومت‌ها نقش‌آفرینی می‌کنند. در جوامع پیشرفته امروزی ‏‎ ‎‏نقش جامعه مدنی که از دیدگاه گرامشی «مجموعه‌ای پوینده از نهادها و ‏‎ ‎‏روابط ‏‏و تشکیلات و سنن خصوصی و عمومی»‏‎[42]‎‏ است در حفظ یا‏‏ ‏‎ ‎‏سرنگونی حکومت‌ها و دولت‌ها انکارناپذیر است.‏

‏‏خطر روحانی‌نماها‏

‏‏یکی از راه‌های نظام شاه در مقابله با روحانیون استفاد از روحانی‌نماها ‏‎ ‎‏بود. در یکی از اسناد خیلی محرمانه نظام شاه آمده است: «سلیمان ‏‎ ‎‏بهبودی که سالیان دراز ریاست تشریفات دربار را عهده‌دار بود گفته ‏‎ ‎‏است در امور مملکت‌داری همه کارها را نمی‌توان با زور و قدرت انجام ‏‎ ‎‏داد و در بسیاری از موارد به قول معروف باید با پنبه سر دشمن را برید.‏

‏‏در مبارزه با آخوندها باید این برنامه را به دست خود آخوندها عملی ‏‎ ‎
‏‎

‎‏نمود و به دست آخوندهای طرفدار دولت، آخوندهای مزاحم را سر ‏‎ ‎‏جای خود نشاند و متأسفانه بی‌سیاستی دولت در امر، امروز همه ‏‎ ‎‏روحانیون را با هم متحد کرده و صف بزرگی علیه دولت و دربار ‏‎ ‎‏شاهنشاهی تشکیل داده‌اند.»‏‎[43]‎

‏‏این ایده سلیمان بهبودی و بعضی دیگر از عناصر نظام شاه به عرصه ‏‎ ‎‏عمل نیز کشیده شد که امام خمینی با هوشیاری و سرعت آن را خنثی ‏‎ ‎‏کرد.‏

‏‏امام در پیامی به همین مناسبت تأکید می‌کند که‏

‏‎]‎‏رژیم شاه‏‎[‎‏ برای اجرای این نقشه‌های شوم به کمک و مساعدت ‏‎ ‎‏روحانی‌نماهای خودفروخته و سرسپرده نیاز کامل دارد و با ‏‎ ‎‏همکاری آنان می‌خواهد مساجد و دیگر محافل اسلامی را قبضه ‏‎ ‎‏کند، مراسم مذهبی را تحت نظارت و مراقبت خود درآورد و به ‏‎ ‎‏حوزه‌های علمیه دست یابد. اکنون بر نسل تحصیلکرده مسلمان و ‏‎ ‎‏مردان روشن ضمیر آگاه است که با کوشش‌های همه‌جانبه و از ‏‎ ‎‏هر راه ممکن، اسلام و پیشوایان اسلامی و مسئولیت‌های خطیر و ‏‎ ‎‏سنگین علمای اسلام را به ملت‌های مسلمان برسانند تا مردم آگاه ‏‎ ‎‏شوند و آن دسته از روحانی‌نماهای منحرف را که مستقیم و ‏‎ ‎‏غیرمستقیم در خدمت رژیم جبار قرار گرفته‌اند طرد نمایند. اگر ‏‎ ‎‏ملت اسلام به مبانی نورانی قرآن واقف گردد و به وظایف سنگین ‏‎ ‎‏علما و پیشوایان اسلام آگاه شود، روحانی‌نماها و آخوندهای ‏‎ ‎‏درباری در ‏‏میان اجتماع ساقط خواهند شد و اگر معممین ساختگی ‏‎ ‎‏و ‏‏روحانی‌نماهای بی‌حیثیت در جامعه ساقط شده نتوانند مردم را ‏‎ ‎
‏‎

‎‏بفریبند، دستگاه جبار هیچ‌گاه موفق به اجرای نقشه‌های شوم ‏‎ ‎‏استعمارگران نخواهند شد. ما پیش از هر کار لازم است تکلیف ‏‎ ‎‏خود را با روحانی‌نماها ـ که امروز از خطرناک‌ترین دشمن‏‎]‎‏‌ها‏‎[‎‏ ‏‎ ‎‏برای اسلام و مسلمین محسوب می‌شوند و به دست آنها نقشه‌های ‏‎ ‎‏شوم دشمنان دیرینه اسلام و دست‌نشاندگان استعمار پیاده و اجرا ‏‎ ‎‏می‌گردد ـ روشن سازیم و دست آنان را از حوزه‌های علمیه، ‏‎ ‎‏مساجد و محافل اسلامی کوتاه کنیم تا بتوانیم دست تجاوزکار ‏‎ ‎‏استعمار و مخالفین اسلام را از حریم اسلام و قرآن کریم قطع ‏‎ ‎‏کرده از استقلال و صیانت کشورهای اسلامی و ملت اسلام دفاع ‏‎ ‎‏نماییم.‏‎[44]‎

‏‏آنچه در این پیام‌ها قابل توجه است نقش روحانی‌نماهاست. امام ‏‎ ‎‏خمینی علاوه بر روشنگری و توضیح و تبیین نقشه‌های نظام شاهنشاهی ‏‎ ‎‏در جهت سلطه بر سنگرهای اسلامی و اعلام لزوم همکاری علما و ‏‎ ‎‏خطبا و نسل تحصیلکرده در جهت آگاه‌سازی ملت و همکاری همگی در ‏‎ ‎‏طرد این‌گونه افراد، وسیله و ابزار نقشه‌های نظام شاهنشاهی را ‏‎ ‎‏روحانی‌نماها معرفی می‌کند که رژیم بدون کمک آنان قادر به تصرف ‏‎ ‎‏سنگرها و مراکز اسلامی نیست. از دیدگاه امام، روحانی‌نماها سپاه‏‏ ‏‎ ‎‏طاغوتند که برای فتح دژهای فرهنگی اسلام تربیت شده‌اند. امام خمینی ‏‎ ‎‏حتی بعد از پیروزی و تا آخرین سال‌های حیات در پیام‌های گوناگون ‏‎ ‎‏راجع به خطر این‌گونه روحانیون هشدار داده است.‏

‏‏تعابیری که حضرت امام درباره آنها به کار می‌برد بسیار جای تأمل ‏‎ ‎‏دارد که بررسی آن خارج از بحث ماست ولی به‌طورکلی حاکی از آن ‏‎ ‎
‏‎

‎‏است که چنین افرادی به صورت یک جریان فکری در جامعه، حضور ‏‎ ‎‏دارند و در شرایط مختلف به صورت‌های گوناگون در برابر اسلام ناب و ‏‎ ‎‏روحانیت اصیل قد علم می‌کنند و نهادهای اسلامی همواره در معرض ‏‎ ‎‏تصرف آنان قرار دارد. به همین خاطر امام خمینی برای جایگاه علما و ‏‎ ‎‏خطبای متعهد و راستین مساجد (ارتباط‌گران حقیقی) اهمیت ‏‏فوق‌العاده‌ای ‏‎ ‎‏قائل است.‏

‏‏ارتباط‌گران مساجد و مراکز مذهبی‏

‏‏امام خمینی در پیام‌ها و سخنانی که در مقاطع زمانی و مکانی گوناگونی ‏‎ ‎‏بیان کرده است از اشخاصی نام می‌برد که آنان در واقع ارتباط‌گران ‏‎ ‎‏مساجد و منابر و سایر مراکز اسلامی هستند و در کنار انجام وظایف ‏‎ ‎‏عبادی و وظایف مربوط به حل و عقد امور، وظیفه اطلاع‌رسانی و ‏‎ ‎‏آگاهی‌بخشی نیز به عهده آنان است. این اشخاص در کلام امام با عناوین ‏‎ ‎‏علما، وعاظ، خطبا، ائمه جماعت، روحانیون، مبلغین، گویندگان، منبری و ‏‎ ‎‏نظایر اینها نام برده شده است که در کنار و با کمک مردم کارهای مسجد ‏‎ ‎‏را به انجام می‌رسانند. این افراد همگی نماینده اسلام و نماینده‏‏ مذهب‌اند. ‏‎ ‎‏رهبری و هدایت امور مسجد با آنهاست. از نکات بسیار مهم آن است که ‏‎ ‎‏امام جماعت مسجد به صورت سنتی توسط خود مردم یعنی اهالی محل ‏‎ ‎‏انتخاب می‌شده است.‏

‏‏نهاد مسجد، متکی به مردم مسلمان، مرجعیت و حوزه‌های علمیه ‏‎ ‎‏است. اکثر مساجد کشور توسط خود مردم با نیّات الهی و مذهبی ‏‎ ‎‏احداث شده است. در واقع پشتوانه مساجد اعتقاد ریشه‌دار مذهبی صدها ‏‎ ‎‏ساله است. از دوران صفویه که مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی ‏‎ ‎‏کشور تعیین شد و حتی قبل از آن، قدرت‌های حاکم همواره خود را به ‏‎ ‎
‏‎

‎‏نحوی خادم و حافظ و مروج دیانت و مذهب اعلام می‌کردند. آنها ‏‎ ‎‏می‌دانستند که بدون مذهب امکان حکومت در این کشور وجود ندارد. ‏‎ ‎‏قانون اساسی مشروطه تمامی ارکان مملکت را مبتنی بر اسلام و تشیع ‏‎ ‎‏قرار داده بود که تا پایان سلطنت پهلوی علی‌الظاهر حاکم بود و شاه در ‏‎ ‎‏جریان انقلاب و بعد از فرار از کشور و بعد از او وارثانش در سخنان و ‏‎ ‎‏خاطرات خود مکرر به این قانون که ابداً پایبند آن نبودند استناد ‏‎ ‎‏می‌کردند. شاه در جریان 15 خرداد و به‌خصوص بعد از آن از جمله در ‏‎ ‎‏کتاب انقلاب سفید چنان خود را حامی مذهب و دیانت معرفی می‌کرد و ‏‎ ‎‏همه را به تبعیت از اسلام و تشیع فرامی‌خواند که اگر کسی او را ‏‎ ‎‏نمی‌شناخت تصور می‌کرد از رهبران مذهبی ایران است.‏‎[45]‎‏ این است که ‏‎ ‎‏ریشه‌های نهاد مسجد بیش از آن عمیق است که قدرتی بتواند آن را ‏‎ ‎‏ریشه‌کن سازد.‏

‏‏امام خمینی در بخشی از پیام خود به گورباچف می‌نویسد:‏

‏‏آقای گورباچف وقتی از گلدسته‌های مساجد بعضی از ‏‎ ‎‏جمهوری‌های شما پس از هفتاد سال بانگ الله‌اکبر و شهادت به ‏‎ ‎‏رسالت حضرت ختمی مرتبت ـ صلی‌الله علیه و آله وسلم ـ  به ‏‎ ‎‏گوش رسید، تمامی طرفداران اسلام ناب محمدی(ص) را از ‏‎ ‎‏شوق به گریه انداخت.‏‎[46]‎

‏‏اگر می‌شد ریشه دیانت و مسجد را در مناطق اسلامی خشک کرد بلا ‏‎ ‎‏شک حکومت مقتدر و خون‌ریز شوروی سابق طی ده‌ها سال این کار را ‏‎ ‎
‏‎

‎‏می‌کرد. این است که شاه و نظام شاهنشاهی درحالی‌که خود را حامی ‏‎ ‎‏مذهب اعلام می‌کردند سعی در سلطه بر نهادهای مذهبی و انحراف آنها ‏‎ ‎‏از اهداف اصیل اسلامی داشتند. در این میان ارتباط‌گران مساجد اعم از ‏‎ ‎‏امام جماعت و خطیب و واعظ و سایرین اگر می‌خواستند اطلاع‌رسانی ‏‎ ‎‏کنند و مفاسد نظام پهلوی را بیان نمایند در معرض خطر شدید قرار ‏‎ ‎‏می‌گرفتند. از سال‌های دهه 1340 این وضعیت کاملاً مشهود است. در ‏‎ ‎‏آغاز نهضت امام خمینی در یکی از اسناد ساواک آمده است:‏

‏‏صورت مساجد و تکایایی که معممین و وعاظ ناراحت در آنجا ‏‎ ‎‏وعظ خواهند کرد تهیه شده تا با اعزام مأمورین ویژه ترتیب ‏‎ ‎‏کنترل و جلوگیری از سخنرانی‌های خلاف مصلحت آنان داده ‏‎ ‎‏شود.‏‎[47]‎

‏‏در همان سال بخش‌نامه‌های متعددی از سوی نخست وزیر علم و ‏‎ ‎‏رئیس ساواک پاکروان صادر شد که حاکی از شدت عمل نظام شاه با ‏‎ ‎‏روحانیون مساجد و منابر است. در یکی از بخشنامه‌های نخست‌وزیر ‏‎ ‎‏آمده است:‏

‏‏به وعاظ تذکر بدهید که فقط به امور دینی بپردازند. به محض ‏‎ ‎‏انحراف از این دستور با کمال شدت اقدام و متخلف را دستگیر ‏‎ ‎‏نمایند.‏‎[48]‎

‏‏رئیس ساواک در یکی از بخشنامه‌های خود آورده است:‏

‏‏کلیه ساواک‌ها مراقب اعمال و افعال و فعالیت‌های روحانیون ‏‎ ‎‏به‌ویژه در مساجد و تکایا باشند و باید به روحانیون تذکر دهند ‏‎ ‎
‏‎

‎‏که باید در مساجد و منابر منحصراً به مسائل دینی و مذهبی و ‏‎ ‎‏اخلاقی پرداخته و مسائل سیاسی را مطرح ننمایند. اشخاصی که ‏‎ ‎‏برخلاف این دستور عمل کنند فوراً آنها را دستگیر و برابر ‏‎ ‎‏مقررات و به اتهام اقدام بر ضد امنیت کشور تحت تعقیب قرار ‏‎ ‎‏دهید.‏‎[49]‎

‏‏همین بخشنامه‌ها حاکی از قدرت نهاد مسجد است. نظام شاه چاره‌ای ‏‎ ‎‏نداشت الا اینکه با مستمسک قرار دادن مذهب در مقابل مذهب ‏‎ ‎‏قدرت‌نمایی کند. مثلاً همین رئیس ساواک در یکی دیگر از بخشنامه‌های ‏‎ ‎‏خیلی‌خیلی محرمانه خود به عوامل ساواک استان‌ها متذکر می‌شود.‏

‏‏حتی در صورت وجود احتمال اینگونه عملیات مخالف، مجالس ‏‎ ‎‏باشکوه‌تر در مخالفت با این گونه اظهارات تشکیل داده و در ‏‎ ‎‏مقابل بیانات وعاظ محرک در مساجد نیز دستجاتی وجود داشته ‏‎ ‎‏باشند که با ذکر صلوات مانع اظهارات نامتناسب آنان بشوند.‏‎[50]‎

‏‏با تمام این تمهیدات و تهدیدات، روحانیون و وعاظ و خطبا که امام ‏‎ ‎‏خمینی از آنان با صفاتی نظیر محترم، شجاع و نظایر اینها تجلیل می‌کند ‏‎ ‎‏با درک تمامی خطرات به وظیفه ارشاد و اطلاع‌رسانی انقلابی خود ادامه ‏‎ ‎‏می‌دادند. در همان آغاز نهضت امام خمینی در یکی از گزارش‌های ‏‎ ‎‏ساواک آمده است:‏

‏‏روحانیون در تهران و قم خود را کاملاً آماده مبارزه شدید با ‏‎ ‎‏دولت نموده‌اند و آیت‌الله بهبهانی اظهار می‌داشت عده زیادی از ‏‎ ‎‏روحانیون و طلاب پیغام داده‌اند که حتی حاضر به کشته شدن ‏‎ ‎
‏‎

‎‏می‌باشند و خود را آماده هر نوع گرفتاری و ناراحتی و یا شکنجه ‏‎ ‎‏نموده‌اند.‏‎[51]‎

‏‏نظام شاهنشاهی از سوی دیگر با تمام توان از طریق نشریات و ‏‎ ‎‏رسانه‌ها و برنامه‌های هنری و عوامل خود و با انواع تهمت‌ها و دروغ‌ها ‏‎ ‎‏و حتی هزلیات علیه شخصیت‌ها و پایگاه‌های مذهبی و روحانیون ‏‎ ‎‏سمپاشی می‌کرد و در تمام سال‌های دهه 1340 و 1350 تا پیروزی ‏‎ ‎‏انقلاب اسلامی این جنگ رسانه‌ای میان رسانه‌های مدرن شاه و مراکز ‏‎ ‎‏مذهبی با افت و خیزهای فراوان ادامه داشت که خود مبحث قابل توجه ‏‎ ‎‏دیگری است.‏

‏‏در هر صورت امام جماعت مسجد می‌باید در مسائل دینی خبره ‏‎ ‎‏باشد امام خمینی این ارتباط‌گران را کارشناس اسلام (ر.ک: 15 / 219)، ‏‎ ‎‏سخنگوی اسلام (8 / 519)، مروج اسلام (8 / 43) و نظایر آن معرفی ‏‎ ‎‏می‌کند. این اشخاص علاوه بر دانش دینی و مذهبی بایستی نسبت به ‏‎ ‎‏مسائل سیاسی آگاهی و بینش مناسبی داشته باشند تا بتوانند وظایف خود ‏‎ ‎‏را در مسجد بخوبی انجام دهند مهم‌تر از آن تقوا و تزکیه نفس و ‏‎ ‎‏بی‌اعتنایی به زخارف دنیاست که برای روحانی مسجد ـ و به‌طورکلی ‏‎ ‎‏همه روحانیون ـ اهمیت حیاتی دارد. حضرت امام نسبت به این موضوع ‏‎ ‎‏بسیار حساس بود و در مقاطع مختلف بر آن تأکید می‌ورزید و دنیاطلبی ‏‎ ‎‏روحانیون را اسباب فساد عالم می‌دانست. روایت معروف «‏‏اذا فسد العالم ‏‎ ‎‏فسد العالم‏‏» و مفاهیم مرتبط با آن در کلام حضرتش بسیار تکرار شده ‏‎ ‎‏است.‏

‏
‏‎

‎‏قبل از پیروزی انقلاب اسلامی آنچه حضرت امام از روحانیون ‏‎ ‎‏به‌طورکلی و متصدیان نهادهای مذهبی خصوصاً مساجد انتظار داشت ‏‎ ‎‏ایفای نقش اطلاع‌رسانی درباره مفاسد و مظالم نظام شاهنشاهی بود در ‏‎ ‎‏آن دوران در کلام امام، توصیه‌های مذهبی و اخلاقی خطاب به روحانیون ‏‎ ‎‏کمتر ملاحظه می‌شود. روشن است فرد روحانی که می‌خواست درباره ‏‎ ‎‏مفاسد شاهنشاهی اطلاع‌رسانی کند در معرض انواع خطرات بود و تا ‏‎ ‎‏شخص به مدارجی از تقوا و بی‌اعتنایی به زخارف و آسایش دنیوی ‏‎ ‎‏نرسیده باشد نمی‌تواند چنین خطراتی را بپذیرد ولی بعد از پیروزی ‏‎ ‎‏انقلاب اسلامی امام خمینی توصیه‌های فراوانی خطاب به همه روحانیون ‏‎ ‎‏به‌ویژه روحانیون مساجد و منابر بیان کرده است که چکیده آن توجه به ‏‎ ‎‏خداوند، پرهیز از دنیاگرایی و عمل صالح است که اسباب حفظ اسلام ‏‎ ‎‏خواهد شد در واقع تمامی نقش‌های تبلیغی و ارشادی ارتباط‌گران ‏‎ ‎‏مساجد منوط به حفظ زیّ‌‌طلبگی و تهذیب نفس خواهد بود در این ‏‎ ‎‏مرحله توجه امام خمینی از نقش‌های رسانه‌ای ارتباط‌گران مساجد، ‏‎ ‎‏متوجه مسئولیت سنگین جایگاه مذهبی ـ سیاسی آنان می‌شود.‏

‏‏اگر ما خدای نخواسته، با اعمالمان طوری بکنیم که این ملت از ما ‏‎ ‎‏جدا بشود و این ملت ما را زیرسؤال قرار بدهد که شما امروز که ‏‎ ‎‏دستتان باز است یک نحو دیگر دارید عمل می‌کنید و جدا بشود ‏‎ ‎‏از شما، این مسئولیت اسلام به عهده ماست. اسلام به انزوا کشیده ‏‎ ‎‏می‌شود و آنهایی که با اسلام مخالفند روی کار می‌آیند خدای ‏‎ ‎‏نخواسته، و این مسئولیت به عهده ماست. قضیه، قضیه شخصی ‏‎ ‎‏نیست... دیگر مسئله اینطور است که اگر اسلام شکست بخورد به ‏‎ ‎‏وسیله ماها شکست خورده است. اگر شما درست بشوید اسلام ‏‎ ‎‏شکست نمی‌خورد، با درست شدن شما مردم درست می‌شوند، با ‏‎ ‎
‏‎

‎‏مهذب شدن شما مردم مهذب می‌شوند. اگر خدای نخواسته در ‏‎ ‎‏منبر شما چیزی بگویید که خودتان عاملش نیستید و در مسجد ‏‎ ‎‏چیزی بگویید که خودتان برخلاف او عمل می‌کنید، مردم ‏‎ ‎‏دلهاشان از شما منصرف می‌شود و این کم‌کم موجب شکست ‏‎ ‎‏اسلام‏‏ می‌شود و این به عهده همه ماست.‏‎[52]‎

‏‏این معنا یعنی دعوت روحانیون به ساده زیستی، تهذیب نفس و حفظ ‏‎ ‎‏جنبه ارشادی کارشان تا آخر عمر پر برکت حضرت امام به مناسبت‌های ‏‎ ‎‏مختلف تکرار شده است و از دغدغه‌های بنیادین امام خمینی بود تا ‏‎ ‎‏حدی که صراحتاً نسبت به آن ابراز نگرانی می‌کرد و سخنانی می‌گفت که ‏‎ ‎‏در کمتر دوره‌ای از زندگی خویش درباره روحانیت به زبان آورده بود از ‏‎ ‎‏جمله طی یک سخنرانی درباره وضع روحانیت بعد از پیروزی انقلاب ‏‎ ‎‏می‌فرماید:‏

‏‏مسئله دیگر، مسئله تشریفات حوزه‌های روحانیت است که دارد ‏‎ ‎‏زیاد می‌شود. وقتی تشریفات زیاد شد، محتوا کنار می‌رود. وقتی ‏‎ ‎‏ساختمان‌ها و ماشین‌ها و دم و دستگاه‌ها زیاد شود، موجب ‏‎ ‎‏می‌شود بنیه فقهی اسلام صدمه ببیند، یعنی با این بساط‌ها نمی‌شود ‏‎ ‎‏شیخ مرتضی و صاحب جواهر تحویل جامعه داد. این موجب ‏‎ ‎‏نگرانی است و واقعاً نمی‌دانم با این وضع چه کنم. این تشریفات ‏‎ ‎‏اسباب آن می‌شود که روحانیت شکست بخورد. زندگی صاحب ‏‎ ‎‏جواهر را با زندگی روحانیون امروز که بسنجیم، خوب می‌فهمیم ‏‎ ‎‏که چه ضربه‌ای به دست خودمان به خودمان می‌زنیم... این مطلب ‏‎ ‎‏را بارها گفته‌ام که روحانیون باید وضعی ارشادی داشته باشند، نه ‏‎ ‎
‏‎

‎‏اینکه بخواهند حکومت کنند. کاری نباید بکنیم که مردم بگویند ‏‎ ‎‏اینها دستشان به جایی نمی‌رسید، حالا که رسید دیدید این طور ‏‎ ‎‏شدند. استبداد دینی خود تهمتی است که از کنارش نباید ‏‎ ‎‏گذشت. رادیوها مرتب از آن سخن می‌گویند و ما را به ‏‎ ‎‏خودکامگی متهم می‌کنند. روحانیون نباید کاری کنند که شاهد ‏‎ ‎‏دست دشمن بدهند. دخالت ما باید نهی از منکر و امر به معروف ‏‎ ‎‏باشد.‏‎[53]‎

‏‏حضرت امام تهذیب نفوس را از اهداف محوری دیانت می‌داند ولی ‏‎ ‎‏این معنا را در مورد افراد روحانی خصوصاً متصدیان مراکز مذهبی بسیار ‏‎ ‎‏بیشتر تأکید کرده است و آنان را از دنیاگرایی به شدت پرهیز داده است:‏

‏‏شما آقایانی که می‌خواهید مردم را دعوت کنید به آخرت، ‏‎ ‎‏دعوت کنید به صفات کذا، باید قدم اول را خودتان بردارید تا ‏‎ ‎‏دعوتتان دعوت حق باشد، و الاّ دعوت حق است، دعوت کن ‏‎ ‎‏شیطان است، از زبان شیطان دعوت می‌کند انسان. آن هم که ‏‎ ‎‏درس توحید می‌گوید، آن هم همین طور است که اگر چنانچه ‏‎ ‎‏در او آن منیت باشد، زبان، زبان شیطان است و درس توحید را به ‏‎ ‎‏زبان شیطان می‌گوید. شما آقایانی که می‌خواهید بروید در ‏‎ ‎‏جاهای دیگر و تربیت کنید مردم را، ملتفت باشید که یک وقت ‏‎ ‎‏خدای نخواسته خودتان آلوده نباشید و آنها را دعوت کنید.‏‎[54]‎

‏‏امام خمینی، دنیاگرایی روحانیت را زشت‌‌ترین چیزها می‌داند و ‏‎ ‎‏اسباب آلودگی روحانیون:‏

‏‏هیچ چیزی به زشتی دنیاگرایی روحانیت نیست و هیچ وسیله‌ای ‏‎ ‎
‏‎

‎‏هم نمی‌تواند بدتر از دنیاگرایی، روحانیت را آلوده کند.‏‎[55]‎

‏‏امام خمینی معتقد است اگر روحانیت دچار دنیاگرایی شود خود ‏‎ ‎‏ملت آنها را کنار می‌زند (ر.ک: 13 / 19) و در چنین حالتی اسلام و ‏‎ ‎‏جمهوری اسلامی از میان می‌رود (ر.ک: 19 / 317)‏

‏‏از نکات کلیدی توصیه امام به روحانیون تغییر جایگاه و سیمای آنان ‏‎ ‎‏در نظام جمهوری اسلامی است.‏

‏‏آخوندها آن وقت ‏‎]‎‏در زمان شاه‏‎ [‎‏مظلوم بودند. چهره مظلوم چهره ‏‎ ‎‏محبوب است. شما در آن رژیم هر چه مظلومتر می‌شدید ‏‎ ‎‏محبوب‌تر می‌شدید. هر که مظلومتر بود محبوبتر بود. چهره ‏‎ ‎‏امروز، چهره مظلومیت نیست تا محبوب بشوید.‏‎[56]‎

‏‏در واقع از دیدگاه امام، روحانی در نظام جمهوری اسلامی خود به ‏‎ ‎‏خود محبوب نیست بلکه محبوبیت او در گرو زندگی و عملکرد اوست.‏

‏‏امام خمینی همواره به جایگاه عبادی مساجد و لزوم انجام فرایض ‏‎ ‎‏دینی و شعائر مذهبی در آن توجه داشتند و همین مقدار را نیز وسیله ‏‎ ‎‏مبارزه می‌دانستند (ر.ک: 1 / 313) ولی تا پیروزی انقلاب اسلامی ـ ‏‎ ‎‏همان‌طور که اشاره شد بیشتر بر نقش اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی ‏‎ ‎‏مذهبی ـ سیاسی آن تأکید می‌ورزید. بعد از پیروزی نقش‌های دیگر ‏‎ ‎‏مساجد از جمله نقش تعلیم و تربیتی آن، نقش تبلیغی آن، نقش اجتماعی ‏‎ ‎‏آن، نقش نظامی آن و... نیز مورد تأکید ایشان قرار گرفت.‏

‏‏چنین مواردی در کلام امام بسیار است. یعنی با توجه به شرایط ‏‎ ‎‏زمانی و مکانی ممکن است یک جایگاه یا یک نقش بیش از سایر ‏‎ ‎
‏‎

‎‏جایگاه‌ها یا نقش‌ها مورد توجه قرار گیرد. مثلاً نماز جمعه در دوران قبل ‏‎ ‎‏از پیروزی انقلاب جایگاه چندانی در کلام امام ندارد به خاطر اینکه این ‏‎ ‎‏نهاد دینی در دوران شاه کمتر امکان فعالیت داشت و اساساً عامه مردم با ‏‎ ‎‏آن چندان آشنایی نداشتند.‏

‏‏امام خمینی در یکی از سخنرانی‌های خود بعد از پیروزی انقلاب ‏‎ ‎‏اسلامی گفت:‏

‏‏یکی از مهم‌ترین چیزهایی که در این انقلاب حاصل شد قضیه ‏‎ ‎‏نماز جمعه است، که در زمان سابق در بین ما متروک، و در بین ‏‎ ‎‏اهل سنت به‌طور دلخواه نبود و غالباً تحت نفوذ قدرت‌ها انجام ‏‎ ‎‏می‌گرفت.‏‎[57]‎

‏‏این است که بعد از پیروزی، جایگاه و نقش‌های آن در سخنان ‏‎ ‎‏حضرت امام بسیار برجسته و مورد توجه است زیرا یکی از نهادهای ‏‎ ‎‏نظام اسلامی است که جنبه مردمی دارد و از دیدگاه حضرت امام‏

‏‏منصب امامت جمعه، یعنی منصب تماس روحانیت با ملت، و ‏‎ ‎‏روحانیت با مجلس و دولت، و این از اموری است که با دست ‏‎ ‎‏توانای ائمه جمعه انجام می‌گیرد، که امید است هر روز بیشتر و ‏‎ ‎‏بهتر انجام شود و جمعیت‌ها بیشتر بیایند و این سنت حسنه‌ای باشد ‏‎ ‎‏که برای مردم و آیندگان محفوظ بماند.‏‎[58]‎

‏‏آنچه در این سخن امام قابل توجه است اینکه نماز جمعه وابسته به ‏‎ ‎‏دولت یا مجلس نیست بلکه نهادی مردمی است که وسیله ارتباط ‏‏نهادهای ‏‎ ‎‏نظام با مردم است. امام جمعه را رهبر نظام تعیین می‌کند ولی امام ‏‎ ‎
‏‎

‎‏جماعت مساجد معمولاً از سوی مردم انتخاب می‌شده است و هر دوی ‏‎ ‎‏آنها حفاظت نظام اسلامی را به عهده دارند و در حقیقت سنگرهایی ‏‎ ‎‏هستند که خطر دشمنان را دفع می‌کنند. توصیه امام این است که:‏

‏‏نمازهای جمعه را با شکوه به جا بیاورید و نمازهای غیرجمعه را ‏‎ ‎‏هم، که شیطان‌ها از نماز می‌ترسند، از مسجد می‌ترسند.‏‎[59]‎

‏‏حضرت امام بعد از پیروزی بر نقش ارشادی و تربیتی و نقش‌های اجتماعی مساجد تأکید بیشتری کرده است تا نقش اطلاع‌رسانی آنها از جمله می‌فرماید:‏

‏‏این مساجد باید مرکز تربیت صحیح باشد و مساجد بحمدالله اکثراً ‏‎ ‎‏اینطوری است. اشخاصی که در مسجد می‌روند باید تربیت بشوند ‏‎ ‎‏به تربیت‌های اسلامی. مساجد را خالی نگذارید. آنهایی که ‏‎ ‎‏می‌خواهند نقشه بکشند و شما را دور کنند از مساجد، دور کنند ‏‎ ‎‏از مراکز تعلیم و تربیت، آنها دشمن‌های شما هستند.‏‎[60]‎

‏‏البته ایشان قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی همچنان بر نقش ‏‎ ‎‏اطلاع‌رسانی مساجد و بیان مسائل سیاسی روز ‏‏(ر.ک: 9 / 333)‏‏، ‏‎ ‎‏بیان ‏‏گرفتاری‌های جامعه (ر.ک: 15 / 209) و طرح مسائل سیاسی ‏‎ ‎‏(ر.ک: 18 / 425) نیز تأکید کرده‌اند و این موضوع هرگز به فراموشی ‏‎ ‎‏سپرده نشده است. ایشان بعد از پیروزی و به‌ویژه در دوران جنگ ‏‎ ‎‏تحمیلی هم از وسایل ارتباطی جدید و هم از کانال‌های سنتی ارتباطات ‏‎ ‎‏به‌خصوص مساجد و نماز جمعه در جهت پیشبرد اهداف انقلاب به ‏‎ ‎‏بهترین نحو ممکن استفاده کرد.‏

‏
‏‎

‎‏به‌طورکلی می‌توان گفت از منظر امام، مساجد واسطه ارتباط مردم با ‏‎ ‎‏حکومت و ائمه جمعه واسطه ارتباط حکومت با مردم بوده‌اند. این ‏‎ ‎‏ویژگی یعنی نقش واسطه‌ای نهاد نماز جمعه و مساجد یکی از ‏‎ ‎‏ویژگی‌های اصیل نهادهای مدنی است.‏

‏‏مخاطبان یا قدرت نهادهای مذهبی‏

‏‏آنچه در دیدگاه امام خمینی از روحانی مسجد و امام جمعه و سایر ‏‎ ‎‏کارشناسان اسلامی اهمیت بیشتری دارد همان‌طور که اشاره شد مردم ‏‎ ‎‏هستند امام خمینی همواره چه قبل و چه بعد از پیروزی خواهان حضور ‏‎ ‎‏حداکثری مردم در تمام صحنه‌های سیاسی اجتماعی کشور بود و این ‏‎ ‎‏خواسته از امهات اندیشه حضرتش به حساب می‌آید. امام خمینی قدرت ‏‎ ‎‏ملت را به خوبی ارزیابی کرده بود و می‌دانست بدون حضور اکثریت ‏‎ ‎‏مردم، نظام اسلامی هرگز پایدار نخواهد ماند. او واقعاً معتقد بود‏

‏‏«‏‏وقتی ملتی یک چیزی را خواست کسی نمی‌تواند مخالفت کند‏‏.»‏‎[61]‎

‏‏یا‏

‏‏«‏‏هیچ قدرتی در مقابل قدرت لایزال ملت نمی‌تواند پا برجا باشد‏‏.»‏‎[62]‎

‏‏این گونه سخنان که در عرصه اندیشه سیاسی امام خمینی قرار ‏‎ ‎‏می‌گیرد اگر خوب درک نشود چطور می‌توان نقش ملت را در حفظ ‏‎ ‎‏مساجد ارزیابی کرد. امام همواره مسئولین نظام را به قدرت مردم و ‏‎ ‎‏شناسایی و توجه و احترام و تکریم نسبت به آنان سفارش می‌کرد، به ‏‎ ‎‏عنوان مثال ایشان در ارتباط با سقوط شاه و عبرت از سرنوشت او طی ‏‎ ‎
‏‎

‎‏سخنانی خطاب به حاضرین که از پرسنل شهربانی کاشان بودند می‌گوید:‏

‏‏یک قدرت بزرگ وقتی پایگاه ملی ندارد، این قدرت نمی‌تواند ‏‎ ‎‏بایستد سرپای خودش. یک قدرت ولو بزرگ نباشد اگر پایگاه ‏‎ ‎‏ملی داشته باشد، این غلبه می‌کند. کوشش کنید که پایگاه ملی ‏‎ ‎‏برای خودتان درست کنید. این به این است که گمان نکنید که ‏‎ ‎‏شما صاحب مقام هستید، منصب هستید باید به مردم فشار بیاورید. ‏‎ ‎‏هر چه صاحب منصب ارشد باشد باید بیشتر خدمتگزار باشد. ‏‎ ‎‏مردم بفهمند‌ که هر درجه‌ای که این بالا می‌رود با مردم متواضع‌تر ‏‎ ‎‏می‌شود.‏‎[63]‎

‏‏در کل اندیشه سیاسی امام، مردم و ملت بالاترین جایگاه را دارند و ‏‎ ‎‏این حاکی از درک عظمت و قدرت ملت است. امام می‌دانست که بدون ‏‎ ‎‏ملت امکان حفظ هیچ مسجدی و هیچ نظامی وجود ندارد. او هیچگاه در ‏‎ ‎‏برابر خواست عمومی مردم حتی اگر مخالف نظر خودش بود هیچ ‏‎ ‎‏موضع‌گیری منفی آشکار یا پنهانی بروز نداد. امام خمینی به فطرت الهی ‏‎ ‎‏مردم ایمان داشت. در دوران او آنچه عامه مردم می‌خواستند او ‏‎ ‎‏می‌خواست و آنچه او و مردم می‌خواستند موافق حکم قرآن و سخن ‏‎ ‎‏خداوند بود.‏

‏‏امام همواره نگران تضعیف حضور ملت در عرصه‌های مختلف بود به ‏‎ ‎‏نحوی که می‌توان گفت این نگرانی در کلام ایشان بسیار مشخص و ‏‎ ‎‏برجسته است. به همین دلیل امام می‌خواست خود مردم انقلاب را حفظ ‏‎ ‎‏کنند و پیش ببرند چون کس دیگری توانایی این کار را ندارد. ایشان ‏‎ ‎‏اعتقاد داشت:‏

‏
‏‎

‎‏ملت بود که این نهضت را به پیش برد و ملت است که باید از این ‏‎ ‎‏به بعد نیز به پیش ببرد.‏‎[64]‎

‏‏به همین دلایل امام خمینی همواره خواهان حضور و مشارکت مردم ‏‎ ‎‏در صحنه‌های مختلف و نظارت آنان بر مسئولین کشور بود:‏

‏‏آگاهی مردم و مشارکت و نظارت و همگامی آنها با حکومت ‏‎ ‎‏منتخب خودشان، خود بزرگترین ضمانت حفظ امنیت در جامعه ‏‎ ‎‏خواهد بود.‏‎[65]‎

‏‏امام خمینی انقلاب اسلامی و کشور را از آن مردم می‌دانست و ‏‎ ‎‏تحت نظارت و خواست آنان. او بارها بر چنین مفاهیمی تأکید کرده ‏‎ ‎‏است که‏‏:‏

‏‏این از خصوصیات اسلام است و از خصوصیات کشور اسلامی ‏‎ ‎‏است و جمهوری اسلامی، که مردم خودشان در صحنه باشند و ‏‎ ‎‏خودشان ناظر امور باشند.‏‎[66]‎

‏‏وقتی ما درک می‌کنیم مردم چه جایگاهی در اندیشه سیاسی امام ‏‎ ‎‏دارند آنگاه می‌توانیم درک کنیم جایگاه آنان در مساجد و سایر مراکز ‏‎ ‎‏دینی و مذهبی یعنی چه و چرا همانند همه عرصه‌ها در اینجا نیز نقش ‏‎ ‎‏مردم نقش محوری است. در سخنان امام خمینی، تأکید بر اجتماع در ‏‎ ‎‏مساجد و نظایر اینها فراوان است. می‌شود گفت خواست اصلی امام از ‏‎ ‎‏مردم همین مجتمع شدن در نهادهای دینی و مذهبی است. این خواست ‏‎ ‎‏یعنی ترکیب قدرت عامه و توده مردم با نهادهای مذهبی. نه نهادهای ‏‎ ‎
‏‎

‎‏مدنی و مذهبی بدون قدرت عامه توان تحرک و انقلاب داشتند و نه توده ‏‎ ‎‏مردم بدون هدایت نهادهای سازمان‌یافته مذهبی می‌توانستند انقلاب ‏‎ ‎‏اسلامی را با حداقل تلفات ممکن به پیروزی برسانند.‏

‏‏جمع‌بندی و نتیجه‌گیری‏

‏‏امام خمینی سال‌ها قبل از پیروزی انقلاب اسلامی به ارزش و اهمیت ‏‎ ‎‏مراکز و نهادهای ارتباطات مذهبی ـ سنتی واقف بود و برای احیا و ‏‎ ‎‏پویایی این نهادها بسیار تلاش کرد. ایشان در انقلاب اسلامی و بعد از ‏‎ ‎‏پیروزی خصوصاً در دوران جنگ تحمیلی از ظرفیت‌های این گونه ‏‎ ‎‏نهادها به‌ویژه مساجد در جهت اطلاع‌رسانی، آگاهی‌بخشی و تجهیز عامه ‏‎ ‎‏مردم استفاده کرد. از دیدگاه امام مسجد در صدر اسلام در واقع ‏‎ ‎‏دارالحکومه اسلام بود و امروزه مرکز عبادی ـ سیاسی مردمی است. امام ‏‎ ‎‏قبل از پیروزی انقلاب اسلامی بر نقش اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی ‏‎ ‎‏نهادهای مذهبی و مردمی بیشتر تأکید داشت ولی بعد از پیروزی بر سایر ‏‎ ‎‏نقش‌های این گونه نهادها از قبیل تعلیم و تربیت، حل و عقد امور ‏‎ ‎‏اجتماعی، بسیج و دفاع نظامی و غیره نیز تأکید کرد. همچنین بعد از ‏‎ ‎‏پیروزی، نمازهای جمعه به عنوان نهادی که واسطه میان حکومت و ‏‎ ‎‏قوای سه‌گانه مردم است در کلام حضرت امام جایگاه خاصی دارد.‏

‏‏علاوه بر فعالیت‌های عبادی و سیاسی مساجد به عنوان مراکز و ‏‎ ‎‏نهادهای دینی و مذهبی مردمی، امام خمینی درباره ارتباط‌گران و ‏‎ ‎‏مخاطبان مراکز سنتی ـ مذهبی نیز سخنان بسیاری دارد. ایشان قبل از ‏‎ ‎‏پیروزی انقلاب اسلامی بیشتر درباره وظیفه اطلاع‌رسانی هدفمند یا ‏‎ ‎‏آگاهی‌بخشی ارتباط‌گران مساجد (روحانیون و علما) تأکید کرده ولی بعد ‏‎ ‎‏از پیروزی انقلاب اسلامی بیشتر بر جایگاه مذهبی و ساده‌زیستی و سپس ‏‎ ‎
‏‎

‎‏بر نقش ارشادی آنان توصیه نموده است.‏

‏‏از دیدگاه امام خمینی، مخاطبان مراکز مزبور یا در واقع قدرت چنین ‏‎ ‎‏مراکزی، عامه مردم هستند که نه تنها حفظ مساجد و مراکز دینی بلکه ‏‎ ‎‏حفظ و پیشبرد خود انقلاب نیز با آنان است. حضرت امام همواره به ‏‎ ‎‏تجمع و حضور و نظارت مردم در همه صحنه‌ها از جمله در مراکز و ‏‎ ‎‏محافل دینی و مذهبی خصوصاً مساجد توجه داشتند و چنین قدرتی را ‏‎ ‎‏عامل صیانت انقلاب و کشور معرفی کردند. امام از همه مسئولین به‌ویژه ‏‎ ‎‏روحانیون می‌خواستند که در خدمت مردم باشند و قدر این قدرت الهی ‏‎ ‎‏را بدانند و در جلب رضایت آن تلاش کنند.‏

‏‏در واقع امام خمینی نه تنها از تمامی امکانات رسانه‌ای مدرن و سنتی ‏‎ ‎‏در جهت اهداف انقلاب اسلامی استفاده کرد که بالاتر از آن با احیا و ‏‎ ‎‏فعال‌سازی نهادهای مذهبی خصوصاً مساجد و جهت‌دهی به سایر نهادها ‏‎ ‎‏و مراکز و محافل مردمی یا به عبارت بهتر جامعه مدنی اصیل کشور و ‏‎ ‎‏ترکیب آن با قدرت عامه مردم، نظام شاهنشاهی را خلع سلاح کرد و ‏‎ ‎‏واژگون ساخت.‏

‏‎ ‎

‏‎ ‎

‏‎ ‎

‏‎ ‎

‏‎ ‎

‏‎

‎

• . نویسنده و پژوهشگر.
• . تمامی سخنان حضرت امام در این مقاله از مجموعه 22 جلدی صحیفه امام (تهران: مؤسسه  تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، چاپ چهارم، پاییز 1385) گرفته شده است. با توجه به  اینکه بیشترین استنادات مقاله حاضر صحیفه امام است برای هر مورد در متن مقاله منبع نقل  قول طی دو شماره در پرانتزی مشخص شده است که شماره سمت راست عدد جلد و  شماره سمت چپ عدد صفحه است. مثلاً شماره (6 / 98) مشخص کننده آن است که نقل  قول میان گیومه از صفحه 98 جلد 6 مجموعه یاد شده می باشد.
• . فصلنامه رسانه، شماره 3، پاییز 69، «مروری بر تاریخ رسانه ها در ایران»، رجبعلی لباف  (ص55ـ48)، ص52.
• . معتمدنژاد، دکتر کاظم، وسایل ارتباط جمعی، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی،  چاپ دوم، 1371.
• . فصلنامه رسانه، سال دهم، شماره 4، زمستان 1378 «روش های سنتی ارتباطات و رسانه های  گروهی مدرن»، دکتر شیرمحمد روان، ترجمه ماریا نصر (ص80ـ71).
• . صحیفه امام؛ ج8، ص60.
• . حشمتی، محمدرضا /  پروانه، علی، تجدید حیات مساجد ایران، تهران: وزارت فرهنگ و  ارشاد اسلامی، 1383، ص142.
• . صحیفه امام؛ ج8، ص508ـ509.
• . همان؛ ج19، ص40.
• . فصلنامه رسانه، شماره 1، بهار، «مفهوم گروه و ارتباطات جمعی»، سیدنی دبلیو.هد، ترجمه  احمد میرعابدینی (ص49ـ43)، ص44.
• . فصلنامه رسانه، شماره4، زمستان 72، «اعتبار منبع»، ادیب هاشمی، فرید (ص71ـ62).
• . روحانی، سید حمید، نهضت امام خمینی (دفتر اول)، تهران: مؤسسه چاپ و نشر عروج  (وابسته به مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی«س»)، چاپ پانزدهم، بهار 1381، ص286.
• . منصوری، جواد، تاریخ 15 خرداد به روایت اسناد (دوره دو جلدی)، تهران: انتشارات مرکز  اسناد انقلاب اسلامی، چ 1، 1377، ج 2، ص317.
• . همان؛ ص410.
• . فصلنامه رسانه، شماره4، زمستان 72، «اعتبار منبع»، ادیب هاشمی، فرید، ص64.
• . صحیفه امام؛ ج11، ص502.
• . همان؛ ج21، 277.
• . همان؛ ص70.
• . صحیفه امام؛ ج21، ص276.
• . همان؛ ج5، ص298.
• . فصلنامه حضور، شماره29، پاییز1378، «امام خمینی، انقلاب اسلامی، ارتباطات و گفتگوی  تمدن ها»، مصاحبه با پروفسور حمید مولانا، مروی، ابوالفضل (ص168ـ151)، ص159.
• . همان؛ ج15، ص330ـ331.
• . همان؛ ج17، ص55ـ56.
• . همان؛ ج5، ص146.
• . منصوری، جواد، تاریخ قیام 15 خرداد به روایت اسناد، ج2، ص352.
• . همان جا.
• . همان؛ ص 395.
• . صحیفه امام؛ ج5، ص76.
• . همان؛ ج1، ص30.
• . همان؛ ج2، ص481ـ482.
• . همان؛ ج8، ص185.
• . همان؛ ج1، ص394.
• . همان؛ ج1، ص24.
• . همان؛ ج2، ص482ـ484.
• . همان؛ ج6، ص476.
• . همان؛ ج4، ص513.
• . سولیوان، ویلیام /  پارسونز، سرآنتونی، خاطرات دو سفیر، ترجمه محمود طلوعی، تهران:  انتشارات علم، چاپ دوم، 1373، ص344.
• . فصلنامه 15 خرداد، دوره سوم، سال چهارم، شماره11، بهار1386، «آئین نامه تحصیلات  طلاب علوم دینی و توطئه رژیم پهلوی برای انحلال حوزه های علمیه پس از نهضت پانزده  خرداد»، تشیع، محمدحسن (210ـ164)، ص164.
• . فصلنامه رسانه، «روش های سنتی ارتباطات و رسانه های گروهی مدرن».
• . پهلوی، محمدرضا، پاسخ به تاریخ، ترجمه دکتر حسین ابوترابیان، تهران: انتشارات زریاب،  چاپ هفتم، 1359، ص346.
• . صحیفه امام؛ ج2، ص324ـ325.
• . گرامشی، آنتونیو، دولت و جامعه مدنی، ترجمه دکتر عباس میلانی، تهران: نشر اختران،  1383 (چاپ اول)، مقدمه.
• . منصوری، جواد، تاریخ قیام 15 خرداد به روایت اسناد، ج2، ص404.
• . صحیفه امام؛ ج2، ص487ـ488.
• . پهلوی، محمدرضا، انقلاب سفید، تهران: کتابخانه سلطنتی پهلوی، چاپخانه بانک ملی،  دی ماه 1345.
• . صحیفه امام؛ ج21، ص222.
• . منصوری، جواد، تاریخ قیام 15 خرداد به روایت اسناد، ج1، ص245.
• . همان؛ ص352.
• . همان جا.
• . همان؛ ص356.
• . همان؛ 563.
• . صحیفه امام؛ ج 17، ص493ـ494.
• . همان؛ ج 19، ص42ـ43.
• . همان؛ ص253ـ254.
• . همان؛ ج21، ص99.
• . همان؛ ج11، ص500.
• .همان؛ ج18، ص195.
• . همان جا.
• . همان؛ ج12، ص394.
• . همان؛ ص500.
• . همان؛ ج10، ص31.
• . همان؛ ج 3، ص465.
• . همان؛ ج7، ص511.
• . همان؛ ج13، ص121.
• . همان؛ ج4، ص248.
• . همان؛ ج14، ص267.