صدا و سیما در نگاه امام خمینی(س)
دکتر حسن زورق
امام خمینی از چهرههای نادر تاریخ بشر است که شخصیتی چند وجهی دارد. معمولاً شخصیتهای بارز هر یک در یک زمینه خاص تجلی ویژه دارند. به عنوان مثال ما ابن حشام را به عنوان متکلم و ابن حیان را به عنوان شیمیدان و خوارزمی را به عنوان ریاضیدان و حافظ را به عنوان شاعر و ملاصدرا را به عنوان فیلسوف و علامه طباطبایی را به عنوان مفسر قرآن، دکتر حسابی را به عنوان فیزیکدان و علامه جعفری را به عنوان فیلسوف مثنویشناس میشناسیم.
البته هستند کسانی از شخصیتهای مهم تاریخی که شخصیت آنها در بیش از یک لایه شکوفا شده است به عنوان مثال ابوعلیسینا هم در فلسفه چهره بارزی بود و هم در پزشکی و کتاب بزرگ او در زمینه پزشکی تا قرن هفدهم در دانشگاههای اروپا تدریس میشد که به نام
همایش بررسی اندیشه های ارتباطی حضرت امام خمینی (س)اندیشه های ارتباطی امام خمینی (س)صفحه 167
قانون در طب اخیراً به زبان فارسی ترجمه شده است و درعینحال هم او را به عنوان یک فیلسوف بزرگ میشناسند.
در تاریخ اسلام و تشیع امامان شیعه معمولاً وجهی چند وجهی و چندلایهای دارند به عنوان مثال علیبنابیطالب شخصیتی چندوجهی و چندلایهای دارد و در هر لایه نیز استعداد و شکوفایی شگفتانگیزی از خود نشان داده است. علیبنابیطالب به عنوان یک جنگجو که شجاعت را با درایت نظامی نیروی بدنی درهم آمیخته است که از چهرههای نادر تاریخ است. شجاعت او هنگامی که قریش تصمیم به ترور پیامبر را گرفته بودند موجب نجات و گریز پیامبر به مدینه و تأسیس مدینةالنبی در تاریخ شد و همین شجاعت بود که در کنار درایت نظامی او موجب پیروزی مسلمانان در جنگ بدر و جلوگیری از شکست آنان در جنگ احد شد. جنگجویی علیبنابیطالب هنگامی تجلی یافت که در جنگ خندق عمروبن عبدود قهرمان افسانهای و اسطورهای که سراپا زرهپوش بود را با یک ضربه شکست داد و از پای درآورد و موجب فرار همه یاران او از صحنه نبرد شد.
علیبنابیطالب درعینحال یک فرمانده نظامی بزرگ بود. بسیارند فرماندهانی که توان جنگجویی ندارند و جنگجویانی که توان فرماندهی ندارد ولی علیبنابیطالب هر دو را با هم داشت و این قدرت فرماندهی او بود که موجب پیروزی سپاهش در جنگ صفین در مقابل نیروهای ارتجاع عرب به فرماندهی معاویه شد و سرانجام تزویر معاویه بود که شمشیر سپاه علی را شکست و ماجرای حکمیت را آفرید.
و همین علی که جنگجویی و قدرت فرماندهی خود را در تاریخ بشر به اثبات رسانده است فقیهی نامدار و بیهمتا در تاریخ اسلام بود و
همایش بررسی اندیشه های ارتباطی حضرت امام خمینی (س)اندیشه های ارتباطی امام خمینی (س)صفحه 168
مسائل فقهی را بهطور دقیق تبیین میکرد و احکام قرآن را تشریح مینمود و توضیح میداد به صورتی که خلیفه دوم بارها گفته بود که اگر علی نبود من هلاک شده بودم و زیر قدرت تشخیص و فقاهت علی بود که مسائل پیچیده علمی را میگشود و احکام خدا را در هر موضوعی بیان میکرد.
چهره چهارم شخصیت علی، چهره عرفانی اوست. در نهجالبلاغه این چهره عرفانی نیز به خوبی نمایان است و در دعای کمیل با گوشهای از این چهره عرفانی آشنا میشویم که چه زیبا درس خدا را توصیف میکند.
و چه عاشقانه او را میستاید و چه صمیمانه با او نرد عشق میبازد. چهره پنجم علی: علی به عنوان یک سیاستمدار است. او درک سیاسی خود را هنگامی که معاویه بازی بزرگ خود را آغاز کرده بود تا عثمان را به دست کسانی که خود را یاران علی مینامیدند و برخی از یاران علی را نیز مجذوب خود نموده بودند از پای درآورد و آنگاه به عنوان خونخواه عثمان پرچم تمرد برفراز و افکار عمومی را در شام به نفع خود برانگیزد و بجنگد با آخرین نگهبان برج و باروی رسالت محمدی در تاریخ یعنی علیبنابیطالب برخیزد.
در چنین شرایطی بود که علی از پیش نقشه معاویه را تشخیص داد و مأموریت امداد به عثمان دفاع از جان او را به فرزندان خود سپرد درحالیکه طلحه و زبیر که از یاران پیامبر بودند فریب معاویه را خوردند و در راه سیاست معاویه قربانی شدند و پل پیروزی او نیز گردیدند.
چهره ششم شخصیت او، علی به عنوان معلم اخلاق است که این چهره هم بر سخن علی آشکار است و هم در زندگی او هویدا و نمایان است. چهره دیگر شخصیت علی، علی به عنوان یک ادیب و سخنور
همایش بررسی اندیشه های ارتباطی حضرت امام خمینی (س)اندیشه های ارتباطی امام خمینی (س)صفحه 169
است و مجموعه سخنانش معجزه بلاغت در زبان عرب به شمار میرود و همچنین او چهرههای دیگری دارد که بحث درباره آنها به درازا میانجامد و از ظرفیت این مجال خارج است.
امام خمینی نیز علیوار شخصیت تودرتو و چند لایه دارد که در این مقاله به ده لایه از لایههای شخصیت امام اشاره میشود و لایه دهم که موضوع این همایش است کمی بیشتر توضیح داده میشود.
لایههای شخصیت امام خمینی
امام به عنوان یک فقیه
اولین لایه شخصیت امام خمینی، فقاهت اوست. او اساساً در محیط فقه و فقاهت رشد و نمو نمود و در مجالس درس و بحث خود فقیهان بزرگی را تربیت کرد و گذشته از این، مباحث جدیدی را وارد عرصه فقه نمود و احکام موضوعات جدیدی را استخراج کرد و رساله توضیحالمسائل علمیه او که پس از رحلت آیتالله العظمی بروجردی در ایران منتشر شد حاوی احکام جدید درباره موضوعات نوین بود و در آن درباره بانک و بیمه و مسائل جدید جامعه احکام الهی توضیح داده شده بود. اوج درایت فقهی امام در بحثهای فقه سیاسی او که در حوزه علمیه نجف مطرح گردید نمایان شد و ثمره آن بحثهای درایتآمیز و شجاعتانگیز پیدایش نظام جمهوری اسلامی ایران بود که بر مبنای نظریه ولایت فقیه استوار گردید. امام همچنین درباره موضوعاتی نظیر موسیقی و شطرنج احکام جدیدی را از مبانی فقهی استخراج و اعلام نمود که سرآغاز فصل نوینی در فقاهت شیعه گردید.
همایش بررسی اندیشه های ارتباطی حضرت امام خمینی (س)اندیشه های ارتباطی امام خمینی (س)صفحه 170
امام به عنوان یک فیلسوف
چهره دوم شخصیت امام، چهره فلسفی اوست. امام در فلسفه اسلامی سرآمد همه در عصر خود گردید و کلاسهای بحث فلسفی او در قم محفل انس همه اصحاب علم و فلسفه گردید و شخصیت فلسفی او به قدری بارز و آشکار گردید که حساسیت و خشکه مقدسها را برانگیخت و آنان را ابوجهلوار به عکسالعمل واداشت ولی همه جهل و جهود و کین و عناد آنها نتوانست اندکی از شخصیت بارز فلسفی امام را بکاهد و خورشید درخشان معرفت فلسفی او را در حجاب طعن و لعن و نفرین و تکفیر بپوشاند.
امام به عنوان یک شاعر
امام درعینحال یک شاعر بزرگ بود. اگر چه دفتر شعر او که حاصل تجربیات شعری او در نیمه نخستین عمر اوست مفقود شده و از آنها جز ابیاتی چند در خاطر این و آن باقی نمانده است ولی اشعاری که او بنا به تکلیف در پایان عمر خود سرود حکایت از یک قریحه شعری بزرگ و لطیف دارد. کاملاً آشکار است که قریحه شعری شاعران بزرگ هم در دوران جوانی آنها شکوفا شده است و در کهنسالی معمولاً حس و عاطفه و لطف ظرافت هنری نقصان مییابد و کاسته میشود ولی امام در دهه نهم عمر خود اشعاری را سروده است که نشان میدهد او در دهههای دوم و سوم عمر خود چه قریحه سرشاری داشته است کافی است اشعار امام در آستانه نود سالگی را با اشعار استاد شهریار در همین سن وسال مقایسه کنیم تا متوجه ذوق لطیف شعری امام در مقایسه با بزرگترین غزلسرای پارسیگوی دوران معاصر شویم. شاعری که در پایان نزدیک به یک قرن مبارزه سنگین سیاسی چنین لطیف میسراید:
همایش بررسی اندیشه های ارتباطی حضرت امام خمینی (س)اندیشه های ارتباطی امام خمینی (س)صفحه 171
من به خال لبت ای دوست گرفتار شدم
چشم بیمار تو را دیدم و بیمار شدم
درحالیکه در نیمه نخست عمر خود چنین سروده است:
گرفتم ساغری از دست مستی
تعالیَ الله ـ چه ـ مستی و چه دستی
امام به عنوان یک عارف
چهره دیگر شخصیت امام، چهره عرفانی اوست. این چهره یکی از برجستهترین چهرههای شخصیت اوست او در نامهای که در سالهای آخر عمر خود به آخرین رهبر شوروی نوشت بر این بعد از اندیشههای خود صریحاً اشاره نمود و نشان داد چگونه در گلستان شخصیت امام گلهای زیبای عرفان بر شاخسار سیاست روئیدهاند و فضای ملک و ملکوت را معطر نمودهاند.
امام به عنوان مفسر قرآن
چهره پنجم شخصیت امام، چهره او به عنوان مفسر قرآن است. اگر چه ما علامه طباطبایی را به عنوان مفسری بزرگ در عصر خود میشناسیم و میستائیم که به حق چنین بود ولی او در تفسیر قرآن شاگرد امام محسوب میشد. بحثهای تفسیر سوره حمد که از امام خمینی پخش شد نشان داد که اگر این مرد لب به تفسیر قرآن بگشاید هفت دریا به جوش و هفت آسمان به خروش خواهد آمد و عرش و فرش به ستایش او دست افشان خواهد شد و اشک از چشم ناموت بر رخ ملکوت
همایش بررسی اندیشه های ارتباطی حضرت امام خمینی (س)اندیشه های ارتباطی امام خمینی (س)صفحه 172
خواهد ریخت و گوهر تکریم از دست ارض بر دامن فرش افشانده خواهد شد. او تنها در تفسیر واژه «الحمد» سوره حمد چنان هنرنمایی و رمزگشایی کرد که نفس تاریخ را در سینه تقدیر حبس نمود و نشان داد برای اینکه یک مفسر بزرگ باشید حتماً باید یک عارف بزرگ باشید و اگر بخواهید یک عارف بزرگ باشید حتماً باید مزه عشق سوزان و آتشناک الهی را چشیده باشید و او چشیده بود.
امام به عنوان یک سیاستمدار
چهره ششم شخصیت امام، چهره سیاسی او است و این همان چهرهای است که همه علمای علم سیاست را حیرت زده کرده است. بشریت را وادار به تحسین و تحیر نموده است که چگونه یک پیرمرد در آستانه هشتادسالگی بدون ارتش و حزب و تشکیلات مخفی و آشکار علیه یک نظام مسلط تا بن دندان مسلح که بر علیه همه مستکبرین عالم قیام میکند و مستضعفین جهان را به انقلاب دعوت میکند و پیروز میشود و دولت تشکیل میدهد و سپاه و ارتش و بسیج و جهادسازندگی و... به وجود میآورد و سقف فلک قدرت جهانی را میشکافد و طرحی نو در میاندازد و هنگامی چشم از جهان میپوشد که لباس قدرت را بر تن ملت خود پوشانده است.
امام به عنوان یک فرمانده
اگر ناآرامیهای کردستان و هجوم وحشیانه بعث عراق که مجهز به امداد همه شیاطین در اندازههای مختلف بود، نبود بعد نظامی شخصیت امام آشکار نمیشد. امام به عنوان یک فرمانده نظامی در شرایط حساس تصمیمات بزرگ و حیاتی گرفت. اگر فرمان او نبود که محاصره پاوه باید
همایش بررسی اندیشه های ارتباطی حضرت امام خمینی (س)اندیشه های ارتباطی امام خمینی (س)صفحه 173
شکسته شود امروزه کردستان از ایران تجزیه شده بود و اگر فرمان تاریخی او نبود که حصر آبادان باید شکسته شود امروزه خوزستان عربستان شده بود و شیوخ عرب بر مزار کشتگان عرب و عجم که در راه اسلام جان باخته بودند، رقص شمشیر میکردند.
امام به عنوان یک رهبر انقلابی
نباید در اینباره زیاد تأمل کرد چون جای تأمل نیست. مگر میتواند کسی یک انقلاب بزرگ و پیروز را رهبری کند و یک رهبر انقلابی بزرگ نباشد. او در موضعگیریهایش علیه شاه، اسرائیل، صدام و آمریکا در طول نزدیک به سه دهه نشان داد که یک رهبر انقلابی نستوه و بیمانند است. او توانست با رهبری انقلابی خود نه تنها تاریخ ایران بلکه تاریخ منطقه را و نه تنها تاریخ منطقه بلکه تاریخ جهان را تغییر دهد و حرکت قطار تاریخ را از روی ریل عقیم راتریالیسم بر روی ریل خودآگاهی و خدا آگاهی قرار دهد که سرانجام آن ظهور بهشت موعود اعم و شکوفایی درخت عدالت در عالم است.
امام به عنوان معلم اخلاق
حیف است از امام سخن بگوئیم و از بعد اخلاق شخصیت او سخن نگوئیم او تنها معلم اخلاق نبود او خود مجسمه اخلاق و تندیس مجسم مکارم اخلاق بود. او در تمام دوران رهبریش فقط یکبار (من) گفت و آن هنگامی بود که در بهشت زهرا بر مزار شهدا و در کنار ملت خود گفت من با حمایت این ملت تو دهن این دولت (دولت بختیار) میزنم و در طول تمام زندگی سیاسی خود هیچگاه دیگر من نگفت و هر چه گفت از خدا و مردم بود. او مظهر تواضع، مردم دوستی، ادب و احترام به
همایش بررسی اندیشه های ارتباطی حضرت امام خمینی (س)اندیشه های ارتباطی امام خمینی (س)صفحه 174
همگان بود. او به راستی معلم اخلاق بود و درس اخلاق او سبب پرورش فقهایی شد که هر یک در اخلاق زبانزد بودند و هستند. او هم در نظر و هم در عمل مبانی اخلاق اسلامی را آشکارا و نمایان ساخت.
امام به عنوان کارشناس ارتباطات
دهمین چهره شخصیت امام، چهره ارتباطی اوست. شاید درباره این چهره از شخصیت امام کسی تاکنون سخن نگفته باشد و در این زمینه کارعلمی به قدر کافی صورت نگرفته باشد ولی اهمیت این بعد از شخصیت امام در تحقق مأموریت تاریخی او به اندازهای است که اگر این بعد از شخصیت او نبود امکان نداشت که توفیق تا بدین حد رفیق او گردد.
امام کارشناسی برجسته با افکار عمومی بود. او به خوبی میتوانست افکار عمومی را آگاه و بسیج کند و تودههای مردم را به حرکت وادارد. بیان او زیبا، شیوا، ساده، بیپیرایه درعینحال چند لایه بود. به دریایی میماند که هر کس به قدر ظرف عقل خود از آن برمیداشت و مینوشید و سیراب میگردید: به عنوان مثال به این عبارت دقت کنید: «عالم محضر خداست، در محضر خدا معصیت خدا نکنید.»
این عبارت به قدری ساده است که هر کس با هر اندازه سواد و قدرت درک آن را میفهمد و به قدری عمیق است که هر کس به هر اندازه عمق فلسفی و بینش عرفانی از آن لذت میبرد. چه آنکه درس دبستان را ندیده از این عبارت پند میگیرد و آنکه درس وحدت وجود را به سختی سپری کرده از این عبارت معانی تازهای را استخراج میکند.
همایش بررسی اندیشه های ارتباطی حضرت امام خمینی (س)اندیشه های ارتباطی امام خمینی (س)صفحه 175
و یا به این جمله دقت بفرمائید: «راه قدس از کربلا میگذرد.»
برای یک بسیجی این عبارت بدان معنی است که اول کربلا باید آزاد شود تا بعد بتوان برای آزادی قدس برنامهریزی کرد. برای یک استاد علوم سیاسی این عبارت بدان معنی است که تا رژیمهای دستنشانده غرب در منطقه به عنوان دیوار دفاعی اسرائیل عمل میکنند آزادی فلسطین غیرممکن است و برای یک استاد فلسفه الهی تاریخ بدان معنی است تا کتاب کربلا را نگشائیم و راز و رمز آن را ندانیم نمیتوانیم از قدس مدنیت اسلامی به معراج قرب الهی برویم... .
و یا به این عبارت عنایت بفرمائید: «راه اصلاح یک مملکتی فرهنگ آن مملکت است».
برای یک معلم ساده مفهوم این عبارت همان قدر راهگشا است که برای یک استاد برجسته جامعهشناس ولی هر یک به قدر ظرفیت و منزلت خود و معلم ساده همان قدر از این عبارت پند میآموزد که یک کارشناس بزرگ در عرصه فرهنگ و ارتباطات.
برای معلم ساده این عبارت چنین اندرز میدهد که اگر تک تک افراد جامعه با فرهنگ صحیح تربیت شوند، جامعه اصلاح خواهد شد و برای جامعهشناس این توصیه را دارد که اگر هنجارها، آداب و عادات، رسوم، عرف و نظام ارزشهای اجتماعی اصلاح شوند جامعه اصلاح خواهد شد.
و از اینروست که امام میفرماید اگر رادیو ـ تلویزیون اصلاح شود کشور اصلاح خواهد شد.
همایش بررسی اندیشه های ارتباطی حضرت امام خمینی (س)اندیشه های ارتباطی امام خمینی (س)صفحه 176
زیرا رادیو و تلویزیون بهویژه در بخش فیلم و سریال آن مستقیماً بر روی هنجارها، آداب و عادات، رسوم، عرف و نظام ارزشهای اجتماعی اثر میگذارد. اگر مسئولین محترم رادیو و تلویزیون مفهوم همین عبارت را نصبالعین خود کرده بودند امروز افتخار حل بسیاری از مشکلات کشور نصیب آنان میشد.
گاه عبارات امام در عین سادگی اوج درایت سیاسی و فلسفی را به نمایش میگذارند به عنوان مثال در روز کارگر سال 1358 که تبلیغات مارکسیستی با کمکهای کاپیتالیستی سراسر ایران را پوشانده بود و بر بام و روی شهرهای ایران تگرگی از دروغ باریده بود و سیلویی از هجوم تبلیغات مارکسیستی با شعار حمایت از کارگران در تمام شهرها و حتی روستاها جاری شده بود و در آنها «خداپرستی» مظهر ارتجاع با کارگران و کشاورزان و رنجبران توصیف شده بود. امام در پیام خود چنین گفت:
خدا هم کارگر است زیرا ذات باری تعالی منشأ کار است.
امام در ارتباط با افکار عمومی هم روشهای ارشادی را به دقت به کار میگرفت و هم روشهای افشائی را با کارآمدی به کار میبست و سبب افشای تبلیغات القائی غرب میگردید و راز توفیق او در هدایت هوشمندانه افکار عمومی همین بود.
همایش بررسی اندیشه های ارتباطی حضرت امام خمینی (س)اندیشه های ارتباطی امام خمینی (س)صفحه 177
همایش بررسی اندیشه های ارتباطی حضرت امام خمینی (س)اندیشه های ارتباطی امام خمینی (س)صفحه 178