اندیشه های تبلیغاتی و ارتباطی امام خمینی (س)

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏اندیشه‌های تبلیغاتی و ارتباطی امام خمینی(س)‏

‏ ‏دکتر محمدهادی همایون‏^‎[1]‎

‏‏با وقوع انقلاب اسلامی در ایران، بسیاری از مفاهیم اسلامی که پیش از ‏‎ ‎‏این مورد مداقه قرار نگرفته یا دست‌کم در نوع نگاه به آن، حکومت و ‏‎ ‎‏مسائل خاص آن در نظر گرفته نشده بود، پس از وقفه‌ای کم و بیش ‏‎ ‎‏طولانی دیگربار در معرض نقد و نظر اندیشمندان قرار گرفت. در این ‏‎ ‎‏میان، بیش و پیش از تمامی دیگر متفکران مسلمان و غیرمسلمان، امام ‏‎ ‎‏خمینی(س) به عنوان نظریه‌پرداز این انقلاب، با کوله‌باری از معرفت ‏‎ ‎‏حوزوی و آشنایی عمیق با مسائل جامعه و حکومت ـ که وی را شایسته ‏‎ ‎‏رهبری انقلاب ساخته بود ـ نقش بسیار مهمی در تبیین این گونه مفاهیم ‏‎ ‎‏در طول حیات خویش داشت. نام امام خمینی(س) که بی‌شک برای ‏‎ ‎‏تمامی نسل حاضر نامی آشنا است، همواره با نام اسلام راستین همراه ‏‎ ‎‏است. تحولی که وی در تمامی زمینه‌ها به‌ویژه فقه و حکومت اسلامی در ‏‎ ‎
‏‎

‎‏تفکرات مسلمانان به وجود آورد، به راستی انقلابی بزرگ در عرصه ‏‎ ‎‏اندیشه بشری و در صحنه زندگی انسان‌ها به شمار می‌آید.‏

‏‏از میان موضوعاتی که همواره ـ حتی پیش از انقلاب اسلامی ـ به ‏‎ ‎‏صورت جدی در میان اندیشمندان مسلمان چه در سطح نظری و چه در ‏‎ ‎‏مقام عمل مطرح بوده است، مسأله «تبلیغ و ارتباطات» است. اگرچه پس ‏‎ ‎‏از انقلاب اسلامی بسیاری از اندیشمندان به‌طورکلی و شماری چند نیز ‏‎ ‎‏در حوزه و دانشگاه به صورتی بسیار جدی به بررسی این مفهوم ‏‎ ‎‏علاقه‌مند شدند، اما اندیشه‌ای که در نهایت به سیاست ارتباطی و تبلیغی ‏‎ ‎‏جمهوری اسلامی تبدیل می‌شد، اندیشه رهبران این نظام بود که در رأس ‏‎ ‎‏آنان شخصیت پرفروغ امام خمینی(س) قرار داشت. ایشان چه در دوران ‏‎ ‎‏مبارزه و چه در زمان رهبری حکومت اسلامی، به خوبی نشان دادند که ‏‎ ‎‏عملاً با مسأله تبلیغ و ارتباطات بیش از هر کس آشنایند و نسبت به ‏‎ ‎‏روش‌های آن آگاهی دارند. تصمیم‌های سرنوشت ساز ایشان در مقاطع ‏‎ ‎‏حساس انقلاب اسلامی و توانایی بی‌نظیرشان در جلب محبت و حمایت ‏‎ ‎‏توده‌های مردم و سرانجام تأثیر عمیقی که بر تاریخ و جهان بشریت ‏‎ ‎‏گذاشت، همه و همه گویای این واقعیت است.‏

‏‏آنچه در پی می‌آید، تلاشی است برای ترسیم یک نظام ارتباطی و ‏‎ ‎‏تبلیغی با استفاده از سخنان و نوشته‌های ایشان که مجموعه‌ای است ‏‎ ‎‏از اندیشه‌های این بزرگمرد تاریخ در زمان مبارزه با حکومت جور ‏‎ ‎‏که به‌طور طبیعی، استفاده از شیوه‌ها و رسانه‌های گوناگون ارتباطی ‏‎ ‎‏و تبلیغی را ـ تا آنجا که در دسترس بوده ـ اجتناب‌ناپذیر می‌ساخته ‏‎ ‎‏است و همچنین رهنمودهای ایشان در مورد سیاست‌های کلان ‏‎ ‎‏مربوط به ارتباطات، تبلیغ دین و رسانه‌ها در زمان تصدی منصب ‏‎ ‎
‏‎

‎‏رهبری حکومت‏‏ اسلامی.‏

‏‏از جمله ویژگی‌های مهم ارتباطات و تبلیغ که هر نوع از انواع تبلیغ و ‏‎ ‎‏ارتباط بدان نیازمند است، وجود یک نظام و شبکه گسترده و فعال است. ‏‎ ‎‏ارتباطات و تبلیغات اسلامی با برخورداری از این شبکه که در هر ‏‎ ‎‏شرایطی قادر به ادامه حیات است، می‌تواند در هر موردی موفقیت‌های ‏‎ ‎‏بسیاری را به دنبال داشته باشد.‏

‏‏در یک نگاه کلی به این شبکه به وجود دو پایه مهم و اساسی در آن ‏‎ ‎‏پی می‌بریم. این دو رکن اصلی نظام را می‌توانیم شبکه سنتی و شبکه ‏‎ ‎‏نوین تبلیغات و ارتباطات اسلامی بنامیم.‏

‏‏شبکه نوین همان است که بیشتر حکومت‌ها و دستگاه‌های ارتباطی ‏‎ ‎‏جهان از آن برخوردارند. مهم‌ترین رکن این شبکه را رسانه‌های توده ‏‎ ‎‏تشکیل می‌دهند که با پیشرفت خارق‌العاده فن‌آوری امروزه به نقطه‌ای ‏‎ ‎‏رسیده‌اند که حتی تصور آن تا چندی پیش مشکل می‌نمود. به‌کارگیری ‏‎ ‎‏این شبکه در خدمت تبلیغ اسلام مستلزم وجود امکانات فراوان از جمله ‏‎ ‎‏امکانات مالی است که تقریباً استفاده از آن را منحصر به زمان تشکیل ‏‎ ‎‏حکومت و برخورداری از امکانات حکومتی می‌نماید.‏

‏‏در مورد شبکه سنتی این مطلب صادق نمی‌باشد. شبکه سنتی که در ‏‎ ‎‏طی صفحات بعدی به توضیح آن خواهیم پرداخت، شبکه‌ای است که از ‏‎ ‎‏دیرباز در بین امت مسلمان و روحانیان وجود داشته و به دلیل ‏‎ ‎‏ویژگی‌های خاصی که دارد، نیازمند امکانات چندانی نیست و در زمان ‏‎ ‎‏عدم دسترسی مسلمانان به حکومت و امکانات آن نیز فعال است. شاید ‏‎ ‎‏بتوان گفت آنچه تاکنون اسلام را زنده نگه داشته است، وجود همین ‏‎ ‎‏شبکه سنتی است. البته مطلب مهمی که درخصوص این شبکه شایان ذکر ‏‎ ‎
‏‎

‎‏می‌باشد، این است که این شبکه درصورت دسترسی به امکانات ‏‎ ‎‏حکومتی، نه تنها از بین نمی‌رود و جای خود را به شبکه نوین نخواهد ‏‎ ‎‏داد، بلکه با تلفیق و یکی شدن با آن، از امکانات آن استفاده می‌نماید و ‏‎ ‎‏تشکیل یک شبکه بزرگ تبلیغات اسلامی را می‌دهند که بحق می‌توان آن ‏‎ ‎‏را شبکه تبلیغاتی و ارتباطی اسلام نامید.‏

‏‏در این نوشتار، توضیح پیرامون این شبکه وسیع و منحصر به فرد را ‏‎ ‎‏در دو قسمت شبکه سنتی و شبکه نوین تبلیغاتی و ارتباطی اسلام عرضه ‏‎ ‎‏خواهیم نمود.‏

‏‏1ـ شبکه سنتی‏

‏‏از آنجا که رسم دانشمندان بر این بوده است که جهت توضیح آنچه که ‏‎ ‎‏در مورد نحوه برقراری ارتباط در ذهن ایشان بوده است، به ارائه مدل یا ‏‎ ‎‏مدل‌های گوناگونی متوسل گردند، شاید بی‌فایده نباشد که ما نیز در این ‏‎ ‎‏مختصر، بدون ادعای ارائه مدلی در مورد تبلیغات و ارتباطات اسلامی، ‏‎ ‎‏تنها به جهت واضح‌تر نمودن این نوع خاص از ارتباطات و تبلیغات نزد ‏‎ ‎‏خوانندگان گرامی، شبکه سنتی تبلیغات و ارتباطات اسلامی را به هرمی ‏‎ ‎‏تشبیه نماییم که رأس، بدنه و قاعده، ارکان اصلی آن به حساب می‌آیند. ‏‎ ‎‏در رأس این هرم، ولی فقیه و فقها قرار دارند و بدنه و اضلاع آن را ‏‎ ‎‏مبلغان خاص اسلامی تشکیل می‌دهند. در نهایت، مردم یا همان امت ‏‎ ‎‏اسلامی در قاعده این هرم فرضی قرار دارند. در میان این ارکان، آنان که ‏‎ ‎‏مبادرت به تبلیغ می‌کنند، این عمل را با استفاده از دو رابطه قرین ‏‎ ‎‏موفقیت می‌نمایند: یکی رابطه با خدا که می‌توانیم آن را رابطه عمودی ‏‎ ‎‏بنامیم و دیگری رابطه با مردم و مخاطبان که می‌توانیم آن را رابطه افقی ‏‎ ‎‏نامگذاری نماییم. در این راستا، این مبلغان از ابزار ویژه‌ای بهره می‌جویند ‏‎ ‎
‏‎

‎‏که در صحنه‌های گوناگون سیاسی، اجتماعی و اخلاقی دارای تأثیرات و ‏‎ ‎‏نقش‌های بسزایی هستند. آنچه در پی می‌آید توضیحات مختصری است ‏‎ ‎‏با استعانت از کلام حضرت امام(س) پیرامون مطالبی که تا اینجا به‌طور ‏‎ ‎‏فشرده گذشت.‏

‏‏1ـ1  رابطه‌های عمودی و افقی‏

‏‏همان‌طور که پیش از این گفتیم، در موفقیت عملکرد شبکه سنتی وجود ‏‎ ‎‏دو رابطه بسیار کارساز است: یکی رابطه عمودی یعنی رابطه مبلغ با ‏‎ ‎‏خداوند و دیگری رابطه افقی به معنای رابطه مبلغ با مردم و امت ‏‎ ‎‏اسلامی. در دومین سخنرانی که از حضرت امام(س) برای ما به‌جا مانده ‏‎ ‎‏است، دو جمله وجود دارد که می‌تواند این دو رابطه را به خوبی توضیح ‏‎ ‎‏دهد. جمله اول که رابطه عمودی را بیان می‌نماید چنین است:‏

‏‏راه به دست آوردن قلوب ملت این است. دل مردم مسلم با اسلام ‏‎ ‎‏به دست می‌آید. رگ خوابشان را ما فهمیدیم. قلوب مسلمین را ‏‎ ‎‏باید توسط اسلام جلب کرد. الی الله تطمئنّ القلوب. تمام قلوب ‏‎ ‎‏دست خدا است. مقلب القلوب خدا ست. به خدا متوجه شو تا ‏‎ ‎‏دل‌های مردم به تو متوجه شود.‏‎[2]‎

‏‏این معنی که در اخلاق اسلامی نیز مشابه آن یافت می‌شود، نیازمند ‏‎ ‎‏توضیحی کوتاه است. در فلسفه اسلامی یکی از نام‌هایی که بر خداوند ‏‎ ‎‏متعال اطلاق می‌شود «مقلب القلوب» است، به معنای کسی که اختیار ‏‎ ‎‏قلب‌ها در دست او است. به راستی اگر در دانش ارتباطات سخن از ‏‎ ‎‏انتقال یا تجلی معنی است، چرا ما به سرچشمه و مبدع معانی بازنگردیم ‏‎ ‎
‏‎

‎‏تا آنچه را او خواسته و در دل ما نهاده است، به دل دیگران نیز منتقل ‏‎ ‎‏نماید. معنای مقلب القلوب چیز دیگری جز این نمی‌تواند باشد.‏

‏‏دومین جمله مورد بحث ما رابطه افقی را چنین توضیح می‌دهد:‏

‏‏این اجتماع که برای دیگران خرج دارد، برای ما با یک کلمه تهیه ‏‎ ‎‏می‌شود. مردم فهمیده‌اند ما دوست آنها هستیم. مردم به دوستشان ‏‎ ‎‏علاقه دارند.‏‎[3]‎

‏‏تمامی سرّ این رابطه در یک مفهوم نهفته است: جلب اعتماد توده‌ها ‏‎ ‎‏از راه اثبات با مردم و از مردم بودن. به هر حال همان‌طور که آمد وجود ‏‎ ‎‏این دو رابطه در موفقیت هر نوع تبلیغ و هر فعالیت ارتباطی به‌ویژه ‏‎ ‎‏تبلیغات در شبکه سنتی اسلام دارای تأثیر بسزایی است، تا آنجا که ‏‎ ‎‏می‌توان ادعا نمود بدون همکاری و هماهنگی میان این دو رابطه هیچ ‏‎ ‎‏حرکت تبلیغی و ارتباطی در این شبکه موفق نخواهد بود.‏

‏‏2ـ1  ارکان شبکه سنتی‏

‏‏در صفحات پیشین، شبکه سنتی تبلیغی و ارتباطی اسلام را به هرمی ‏‎ ‎‏تشبیه نمودیم که ولی فقیه، فقها، روحانیان و دیگر مبلغان اسلام و ‏‎ ‎‏سرانجام مردم ارکان اساسی آن را تشکیل می‌دهند. اینک توضیح ‏‎ ‎‏مختصری پیرامون هر یک از این ارکان ارائه می‌شود.‏

‏‏1ـ2ـ1  فقها و ولی‌فقیه‏

‏‏فقهای اسلام در واقع سیاستگذاران تبلیغات اسلامی و رهبری‌کنندگان ‏‎ ‎‏آنند. البته این بدین معنی نیست که ایشان، فقط متصدی امر تبلیغات ‏‎ ‎‏دینی بوده و در امور دیگر چنین نقشی را ندارند، ولی از آنجا که بحث ‏‎ ‎
‏‎

‎‏ما مربوط به تبلیغات می‌باشد تنها به بررسی این جنبه از ولایت آنان ‏‎ ‎‏می‌پردازیم.‏

‏‏حضرت امام(س) در این زمینه چنین می‌فرمایند:‏

‏‏اظهار مخالفت علمای دینی در چنین مواردی یک «نهی از منکر» ‏‎ ‎‏از طرف رهبری دینی جامعه است که موجی از «نهی از منکر» و ‏‎ ‎‏یک نهضت مخالفت و «نهی از منکر» را به دنبال می‌آورد.‏‎[4]‎

‏‏البته نباید از نظر دور داشت که فقها، علاوه بر برخورداری از منصب ‏‎ ‎‏رهبری تبلیغات اسلامی، خود نیز لازم است به عنوان یک مبلغ وارد ‏‎ ‎‏میدان تبلیغ گردند:‏

‏‏ممکن است دست‌های ناپاکی با سمپاشی‌ها و تبلیغات سوء، ‏‎ ‎‏برنامه‌های اخلاقی و اصلاحی را بی‌اهمیت وانمود کرده، منبر ‏‎ ‎‏رفتن برای پند و موعظه را با مقام علمی مغایر جلوه دهند و با ‏‎ ‎‏نسبت دادن «منبری» به شخصیت‌های بزرگ علمی که در مقام ‏‎ ‎‏اصلاح و تنظیم حوزه‌ها هستند آنان را از کار باز دارند. امروز در ‏‎ ‎‏بعضی حوزه‌ها شاید منبر رفتن و موعظه کردن را ننگ بدانند! ‏‎ ‎‏غافل از اینکه حضرت امیر (علیه‌السلام) منبری بودند و در منابر ‏‎ ‎‏مردم را نصیحت فرموده، آگاه، هوشیار و راهنمایی می‌کردند. ‏‎ ‎‏سایر ائمه (علیهم‌‌السلام) نیز چنین بودند.‏‎[5]‎

‏‏تنها در این صورت خواهد بود که این فقها، حصن و دیوار محکم ‏‎ ‎‏اسلام می‌گردند. امام امت در این زمینه چنین می‌فرمایند:‏

‏‏فقهایی «حصن اسلام» هستند که معرف عقاید و نظامات اسلام و ‏‎ ‎‏مدافع و حافظ آن باشند و این تعریف و دفاع و حفاظت را با ‏‎ ‎
‏‎

‎‏نطق‌های پر شور و بیدارکننده و رهبری مردم ثابت کنند.‏‎[6]‎

‏‏تنها مطلبی که توضیح مختصری در اینجا می‌طلبد، همان نظریه اصلی ‏‎ ‎‏حضرت امام خمینی(س) یعنی «ولایت فقیه» است.‏

‏‏ولی فقیه فردیست که علاوه بر شرایط عمومی مانند عقل و تدبیر و... ‏‎ ‎‏دارای دو شرط اساسی دیگر نیز باشد: علم به قانون و عدالت.‏‎[7]‎‏ در ‏‎ ‎‏صورت احراز این شرایط، تمامی اختیارات حضرت رسول اکرم(ص) در ‏‎ ‎‏امر اداره جامعه به وی منتقل می‌گردد:‏

‏‏اگر فرد لایقی که دارای این دو خصلت باشد بپاخاست وتشکیل ‏‎ ‎‏حکومت داد، همان ولایتی را که حضرت رسول اکرم(ص) در ‏‎ ‎‏امر اداره جامعه داشت دارا می‌باشد و بر همه مردم لازم است که ‏‎ ‎‏از او اطاعت کنند.‏‎[8]‎

‏‏این معنی، تقریباً همان معنای واژه «امام» است که بویژه در جریان ‏‎ ‎‏انقلاب اسلامی و در مورد حضرت امام خمینی مطرح شد. ایشان در ‏‎ ‎‏رابطه با معنای این کلمه و در پاسخ پرسش یکی از خبرنگاران خارجی ‏‎ ‎‏در سال 57 مبنی بر اینکه «ممکن است معنی دقیق امام را تشریح کنید؟ ‏‎ ‎‏در معنی کلی آن و در موقعیت خود شما لقب امام که در تظاهرات ‏‎ ‎‏میلیون‌ها ایرانی در ماه محرم به شما داده شده چیست؟ رابطه امام با ‏‎ ‎‏حزب‌الله چیست؟» چنین می‌فرمایند:‏

‏‏امام به معنی پیشوا و کسی که جمعی را در جهتی هدایت و ‏‎ ‎‏رهبری می‌کند و امام بیان‌کننده خط‌مشی شیعه و حزب‌الله و ‏‎ ‎
‏‎

‎‏رهبری‌کننده این تشکیلات بزرگ فراگیر است که تمامی ‏‎ ‎‏وظایف آنان را از قرآن و سنت پیامبر اسلام در زمان‌های مختلف ‏‎ ‎‏و شرایط مختلف، اجتهاد و استنباط می‌کند و به آنان ابلاغ ‏‎ ‎‏می‌نماید.‏‎[9]‎

‏‏2ـ2ـ1  روحانیان و مبلغان خاص اسلامی‏

‏‏همان‌طور که گفته شد یکی از مهم‌ترین ارکان شبکه سنتی مبلغان خاص ‏‎ ‎‏اسلامی هستند. در مورد این مبلغان نکاتی شایان توجه است.‏

‏‏تبلیغ دین اسلام اختصاص به قشر خاصی ندارد. حضرت امام ‏‎ ‎‏امت(س) در موارد مختلف گروه‌های مختلفی چون فقها، نوحه‌خوانان، ‏‎ ‎‏دانشجویان، پهلوانان و قهرمانان ورزشی و... را مبلغ دین اسلام ‏‎ ‎‏دانسته‌اند.‏‎[10]‎‏ اما از آنجا که علمای دینی اسلام و روحانیون «از اول اصل ‏‎ ‎‏شأنشان تبلیغ بوده است»‏‎[11]‎‏ این عمل مقدس درمورد آنان برجستگی ‏‎ ‎‏خاصی پیدا کرده است. از ایشان در جای جای کلام امام با عناوین ‏‎ ‎‏مختلفی همچون مبلغین اسلامی، علما و روحانیون، خطبا، وعاظ و... یاد ‏‎ ‎‏شده است.‏

‏‏حضرت امام امت(س) فلسفه وجود و شکل‌گیری این قشر خاص را ‏‎ ‎‏چنین بیان می‌نمایند:‏

‏‏در مورد کار روحانیت باید بگویم که مطالعه و تحقیق در ‏‎ ‎‏بحث‌های اسلامی و شناختن فقه شیعه به علت گسترش زمینه‌های ‏‎ ‎‏آن، بصورت تخصصی در آمده است که قهراً ایجاب می‌کند که ‏‎ ‎
‏‎

‎‏همیشه عده‌ای از مردم خود را برای درک و سپس ابلاغ این ‏‎ ‎‏مسائل آماده کنند. و کسانی که این مسئولیت را به عهده ‏‏گرفته‌اند، ‏‎ ‎‏روحانیون هستند که بر اساس دریافت‌های اسلامی خود همیشه ‏‎ ‎‏در ‏‏حرکت‌های اجتماعی و مبارزات سیاسی در سطح پیشتاز ‏‎ ‎‏بوده‌اند.‏‎[12]‎

‏‏در مورد ضرورت وجود روحانیون در بین مردم شواهد بسیار زیادی ‏‎ ‎‏در کلام امام امت(س) یافت می‌شود:‏

‏‏خود ملت به تنهایی نمی‌تواند کاری بکند، تا اتکال به اسلام ‏‎ ‎‏نداشته باشد، نمی‌تواند کاری انجام بدهد. اتکال به اسلام وقتی ‏‎ ‎‏می‌شود که کسانی که به اسلام دعوت می‌کنند، تمام مقصدشان ‏‎ ‎‏دعوت به اسلام است، آنها در کار باشند تا مردم را دعوت کنند و ‏‎ ‎‏بسیج کنند.‏‎[13]‎

‏‏شاید سرّ این مطلب را بتوان در یک جمله خلاصه نمود: اسلام از ‏‎ ‎‏زمان‌های گذشته به دست روحانیون حفظ شده است و همچنین ایشان ‏‎ ‎‏در طول انقلاب اسلامی در شناساندن آن نقش بسزایی داشته‌اند. امام ‏‎ ‎‏امت در این زمینه چنین می‌فرمایند:‏

‏‏از بعد از هجرت رسول اکرم و در طول زمان غیبت امام ـ سلام‌الله ‏‎ ‎‏علیه ـ تا حالا، آن که حفظ کرده است اسلام را و حفظ کرده ‏‎ ‎‏است ملت اسلامی را این طبقه روحانیون بوده‌اند. شماها بودید که ‏‎ ‎‏مردم را حفظ کردید، و اسلام را به مردم معرفی کردید و ملت ‏‎ ‎‏اسلام را روشن کردید و آن کسی که با شماها دشمنی داشته باشد ‏‎ ‎‏او با اسلام دشمنی دارد. آنهایی که مخالفت با شماها می‌کنند، ‏‎ ‎
‏‎

‎‏اولاً با ‏‏اسلام مخالف‌اند؛ و چون شما را خادم اسلام می‌دانند، با شما ‏‎ ‎‏مخالف‌اند.‏‎[14]‎

‏‏البته همان‌طور که وجود این قشر پراهمیت در بین مردم ضروری ‏‎ ‎‏می‌نماید، لزوم مراقبت در اعمال شخصی و اجتماعی خود از سوی آنان ‏‎ ‎‏نیز امری است انکارناپذیر. این مسئله در مورد تمامی اقشاری که به ‏‎ ‎‏نحوی در جامعه مطرح هستند، صدق می‌کند.‏

‏‏توجه داشته باشید که آخوند شغلش بزرگترین شغل‌ها و ‏‎ ‎‏مسئولیتش بزرگترین مسئولیت‌هاست. یک شخص روحانی ‏‎ ‎‏می‌تواند یک ملت را نجات بدهد؛ و یک شخص روحانی ‏‎ ‎‏می‌تواند یک ملت را به تباهی بکشد.‏‎[15]‎

‏‏در پایان این مبحث شایسته است به عنوان حسن ختام گوشه‌ای از ‏‎ ‎‏صفات روحانیان را از کلام امام(س) در اینجا نقل نماییم:‏

‏‏خصوصیات بزرگی چون قناعت و شجاعت و صبر و زهد و طلب ‏‎ ‎‏علم و عدم وابستگی به قدرت‌ها و مهم‌تر از همه احساس ‏‎ ‎‏مسئولیت در برابر توده‌ها، روحانیت را زنده و پایدار و محبوب ‏‎ ‎‏ساخته است و چه عزتی بالاتر از این که روحانیت با کمی ‏‎ ‎‏امکانات، تفکر اسلام ناب را بر سرزمین افکار و اندیشه مسلمانان ‏‎ ‎‏جاری ساخته است و نهال مقدس فقاهت در گلستان حیات و ‏‎ ‎‏معنویت هزاران محقق به شکوفه نشسته است.‏‎[16]‎

‏
‏‎

‎‏3ـ2ـ1  مردم‏

‏‏شاید در بین ارکانی که در شبکه سنتی مطرح است، آن رکنی که از جمله ‏‎ ‎‏ویژگی‌های بسیار جالب و قابل بررسی این شبکه باشد، رکن «مردم» و ‏‎ ‎‏نقش آنان در به ثمر رساندن فعالیت‌های تبلیغی در این شبکه باشد.‏

‏‏امام امت در زمینه اهمیت این رکن چنین می‌فرمایند:‏

‏‏در طول تاریخ هر چه بوده از روحانیون و مردم بوده است و هر ‏‎ ‎‏وقت این دو را از صحنه کنار گذاشته‌اند همه‌اش فساد بوده و در ‏‎ ‎‏همین پنجاه سال هم که ما شاهد آن بوده‌ایم آنچه که ما را در ‏‎ ‎‏دامن غرب انداخت این بود که روحانیون و مردم را سرکوب ‏‎ ‎‏کرده بودند.‏‎[17]‎

‏‏اهمیت این رکن در کاربرد دو بعدی آن است. در شبکه سنتی، مردم ‏‎ ‎‏هم به عنوان مبلغ مطرح هستند و هم به عنوان ابزاری جهت انتقال پیام.‏

‏‏کاربرد این رکن را به عنوان ابزار انتقال پیام در طول انقلاب اسلامی ‏‎ ‎‏در ایران شاهد بودیم. به عنوان مثال حضرت امام در پاسخ به این پرسش ‏‎ ‎‏یک خبرنگار آمریکایی که: «آوای شما چگونه به گوش میلیون‌ها نفر از ‏‎ ‎‏طرفداران شما در ایران می‌رسد؟» چنین می‌فرمایند:‏

‏‏مردم طرفدار من هستند و مسائلی که من مطرح می‌کنم  مسائلی ‏‎ ‎‏است مردمی که مربوط به مسائل خودشان است و همه خودشان ‏‎ ‎‏را موظف می‌دانند که مطالب ما را به همه جا برسانند.‏‎[18]‎

‏‏اما شاید در بین این دو بعد آنکه سبب اهمیت بسیار زیاد این رکن ‏‎ ‎‏شده باشد، نقش آن در شبکه به عنوان مبلغ باشد. امام امت در بسیاری از ‏‎ ‎
‏‎

‎‏موارد این نقش حساس را در مورد امت خویش وکلیه مسلمین جهان ‏‎ ‎‏متذکر شده و از آنان خواسته‌اند که به وظیفه خویش عمل نمایند:‏

‏‏باید بگویید به همه. همه ما مکلفیم که این مسائل را تبلیغ کنیم. ‏‎ ‎‏اهل علم و اهل منبر بیشتر، روشنفکر و اهل قلم بیشتر، دیگران هم ‏‎ ‎‏باید بگویند به همه.‏‎[19]‎

‏‏مسلمانان جهان باید به فکر تربیت وکنترل و اصلاح سران ‏‎ ‎‏خودفروخته بعض کشورها باشند و آنان را با نصیحت یا تهدید از ‏‎ ‎‏این خواب گرانی که هم خودشان و هم منافع ملت‌های اسلامی را ‏‎ ‎‏به باد فنا می‌دهد، بیدار نمایند.‏‎[20]‎

‏‏در میان قوانین و شیوه‌های مختلفی که امت اسلامی را به داشتن ‏‎ ‎‏نقش فعال در تبلیغات شبکه سنتی فرا می‌خواند، شاید مهم‌ترین آن، ‏‎ ‎‏مسئله «امر به معروف و نهی از منکر» باشد که به عنوان یکی از ‏‎ ‎‏جلوه‌های تبلیغ اسلامی مطرح است.‏

‏‏امام امت(س) با استعانت از روایتی از حضرت سیدالشهدا(ع)، این ‏‎ ‎‏نهاد اجتماعی اسلام را چنین تعریف می‌نمایند:‏

‏‏امر به معروف ونهی از منکر عبارت است از دعوت به اسلام؛ ‏‎ ‎‏(یعنی جهاد اعتقادی خارجی) به اضافه بازگرداندن حقوق ‏‎ ‎‏ستمدیدگان به ایشان؛ و مخالفت و مبارزه با ستمگران (داخلی)؛ و ‏‎ ‎‏کوشش برای این که ثروت‌های عمومی و درآمد جنگی طبق ‏‎ ‎‏قانون عادلانه اسلام توزیع شود و صدقات... از موارد صحیح و ‏‎ ‎‏واجب آن جمع‌آوری و گرفته شود و هم در موارد شرعی و ‏‎ ‎
‏‎

‎‏صحیح آن به مصرف برسد.‏‎[21]‎

‏‏پیرامون اهمیت این مسئله در کلام حضرت امام شواهد فراوانی یافت ‏‎ ‎‏می‌شود. به عنوان مثال ایشان در کتاب شریف «تحریرالوسیله» می‌فرمایند:‏

‏‏امر به معروف و نهی از منکر از بزرگترین و شریفترین واجبات ‏‎ ‎‏الهی است و دیگر واجبات به این دو برپا داشته می‌شود. وجوب ‏‎ ‎‏این دو از ضروریات دین است و منکر آن در صورتی که متوجه ‏‎ ‎‏لازم آن باشد و به آن ملتزم نیز باشد از کفار است.‏‎[22]‎

‏‏مسئله‌ای که در این خصوص بیشتر به موضوع مورد بحث ما ربط ‏‎ ‎‏دارد، مسئله نقش مردم است در این واجب الهی که در بسیاری از ‏‎ ‎‏جملات به یادگار مانده از حضرت امام(س) به صورت برجسته‌ای ‏‎ ‎‏وجود دارد. به عنوان مثال، ایشان در یکی از دیدارهایشان چنین ‏‎ ‎‏می‌فرمایند:‏

‏‏نهی از منکر اختصاص به روحانی ندارد. مال همه است. امت باید ‏‎ ‎‏نهی از منکر بکند، امر به معروف بکند.‏‎[23]‎

‏‏همان‌طور که می‌بینیم تمامی امت مسلمان مورد خطاب این امرند و ‏‎ ‎‏از آنجا که امر به معروف و نهی از منکر یکی از جلوه‌های تبلیغ در اسلام ‏‎ ‎‏است، می‌توان به این نکته پی‌برد که در شبکه سنتی، مردم و امت ‏‏مسلمان ‏‎ ‎‏به عنوان مبلغ از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند.‏

‏‏3ـ1  ابزار در شبکه سنتی‏

‏‏اگر ابزارها را به معنی کلیه اموری بدانیم که انسان را در کارهای مختلف ‏‎ ‎
‏‎

‎‏یاری می‌نمایند و انجام آن کار را برای وی راحت‌تر می‌سازند، آنگاه ‏‎ ‎‏می‌توان ادعا نمود که در شبکه سنتی تبلیغی و ارتباطی اسلام ابزارهای ‏‎ ‎‏ویژه‌ای در خدمت مبلغان این دین وجود دارد که شاید در هیچ نظام ‏‎ ‎‏ارتباطی دیگری نظیر آن یافت نشود.‏

‏‏امام امت در بسیاری از موارد از این ابزارها نام برده و اهمیت آن را ‏‎ ‎‏در موفقیت تبلیغات اسلامی گوشزد نموده‌اند. با نگاهی فراگیر به ‏‎ ‎‏جملاتی که از حضرت امام درخصوص این ابزارها باقی مانده است، ‏‎ ‎‏می‌توان آنها را در چهار دسته کلی قرار داد: مکان‌های ویژه، موسم‌های ‏‎ ‎‏ویژه، مراسم ویژه و متون ویژه.‏

‏‏1ـ3ـ1  مکان‌های ویژه‏

‏‏در شبکه سنتی مکان‌هایی وجود دارد که به عنوان پایگاه‌های ارتباطی و ‏‎ ‎‏تبلیغی تلقی می‌گردند. ویژگی‌های این مکان‌ها مخاطبان را با آمادگی ‏‎ ‎‏روحی ‏‏بیشتری در معرض ارتباط و تبلیغ دینی قرار می‌دهد. شاید از میان ‏‎ ‎‏این مکان‌ها مهم‌ترین مرکزی که بارها‏‏ در این خصوص مورد تذکر ‏‎ ‎‏حضرت امام(س) قرار گرفته است، مسجد باشد. ایشان در این زمینه ‏‎ ‎‏می‌فرمایند: «مساجد بهترین سنگرها... می‌باشند.»‏‎[24]‎

‏‏همچنین از منبر نیز به عنوان ابزاری که همواره نقش مهمی را در ‏‎ ‎‏تبلیغات سنتی اسلام به عهده داشته و دارد، بارها یاد شده است.‏‎[25]‎

‏‏فضای دو شهر مقدس مکه و مدینه نیز از جمله مکان‌هایی است که ‏‎ ‎‏آمادگی پذیرش در آن از سوی مخاطبان بسیار بالا است:‏

‏
‏‎

‎‏روحانیون و مدیران و مسئولین محترم کاروان‌ها و حج... از نقش ‏‎ ‎‏سازنده خود و تأثیر بزرگی که حج برای همیشه در سرنوشت ‏‎ ‎‏انسان می‌گذارد غافل نشوند، چرا که در آن فضا و شرایط معنوی ‏‎ ‎‏همه دل‌ها برای تحول و پذیرفتن حق آماده است.‏‎[26]‎

‏‏2ـ3ـ1  موسم‌های ویژه‏

‏‏همان‌طور که آمد موسم‌هایی خاص در اسلام و در شبکه سنتی وجود ‏‎ ‎‏دارند که ‏‏در موفقیت تبلیغات‏‏ اسلامی نقش زیادی دارند. امام امت(س) ‏‎ ‎‏به جمله‌ای از این موارد اشاره نموده‌اند و تأثیر این موسم‌های خاص را ‏‎ ‎‏در قلوب مخاطبان متذکر شده‌اند: دو ماه محرم و صفر که شامل ایام ‏‎ ‎‏تاسوعا و عاشورا و همچنین اربعین حسینی و وفات نبی‌اکرم(ص) و... ‏‎ ‎‏می‌باشد، ماه مبارک رمضان که شب‌های گرامی قدر نیز در آن است، ‏‎ ‎‏عیدین یعنی عید فطر و عید قربان (اضحی)، روز جمعه (البته بیشتر در ‏‎ ‎‏رابطه با مراسم نماز جمعه که خواهد آمد)، ایام حج و... .‏

‏‏همچنین روزهایی نیز در کلام امام امت(س) وجود دارد که از آن به ‏‎ ‎‏نام «ایام‌ا...» به معنی «روزهای خدا» یاد شده است. بنا به نظر مبارک ‏‎ ‎‏حضرت امام، این ایام نیز از موقعیت تبلیغی بسیار بالایی بر خوردارند. از ‏‎ ‎‏جمله این روزها که به صورت چهلم یا سالگرد وقایع مهم و نظایر آن در ‏‎ ‎‏کلام حضرت امام مطرح شده‌اند، واقعه هفدهم شهریورماه یا دوازدهم ‏‎ ‎‏فروردین است.‏

‏‏سرّ تأثیر عمیق این موسم‌های ویژه نیز همان است که در مورد ‏‎ ‎‏مکان‌ها گفته شد: آمادگی روحی مخاطبان برای پذیرش حق. امام امت ‏‎ ‎
‏‎

‎‏در این زمینه می‌فرمایند:‏

‏‏محرم ماهی است که در آن ماه، مردم برای شنیدن مطالب حق ‏‎ ‎‏آماده‌اند.‏‎[27]‎

‏‏3ـ3ـ1  مراسم ویژه‏

‏‏سومین ابزاری که در شبکه سنتی مطرح است مراسم ویژه اسلامی ‏‎ ‎‏می‌باشد. این مراسم که غالباً در زمان‌ها یا مکان‌های خاص بر پا ‏‎ ‎‏می‌گردند، به آمادگی روحی و روانی که آن مکان یا زمان و یا هر دو ‏‎ ‎‏برای مخاطب به ‏‏وجود می‌آورند، می‌افزایند و به موفقیت تبلیغات کمک ‏‎ ‎‏می‌نمایند. مهم‌ترین این مراسم‏‏ عبارتند از: عزاداری سالار شهیدان ‏‎ ‎‏حضرت ابی‌عبدا... الحسین(ع)، نمازهای جمعه و جماعت، مراسم حج و ‏‎ ‎‏مراسم راهپیمایی و تظاهرات در ایام ا... .‏

‏‏امام امت(س) این مراسم را پشتوانه‌ای محکم برای حفظ اسلام و ‏‎ ‎‏نظام مقدس جمهوری اسلامی می‌دانند. به عنوان مثال ایشان در مورد ‏‎ ‎‏نماز جمعه چنین می‌فرمایند:‏

‏‏نماز جمعه که نمایشی از قدرت سیاسی و اجتماعی اسلام است ‏‎ ‎‏باید هر چه شکوهمندتر و پرمحتوا‌تر اقامه شود. ملت ما گمان ‏‎ ‎‏نکنند که نماز جمعه یک نماز عادی است. امروز نماز جمعه با ‏‎ ‎‏شکوهمندی که دارد، برای نهضت کوتاه عمر ما یک پشتوانه ‏‎ ‎‏محکم و در پیشبرد انقلاب اسلامی ما عامل مؤثر و بزرگی ‏‎ ‎‏است‏‏.‏‎[28]‎

‏
‏‎

‎‏4ـ3ـ1  متون ویژه‏

‏‏آخرین ابزاری که در شبکه سنتی مطرح است، متون ویژه‌ای می‌باشد که ‏‎ ‎‏غالباً در مراسم خاص تبلیغی مورد استفاده قرار می‌گیرد یا به عنوان ‏‏متونی ‏‎ ‎‏اساسی که ‏‏محتوای تبلیغ را مشخص می‌نمایند‏‏ به مبلغین اسلامی جهت ‏‎ ‎‏لازم را می‌دهد. از میان این متون می‌توان به قرآن کریم، فقه غنی اسلامی ‏‎ ‎‏و نوحه‌ها و اشعار مرثیه و ثنای ائمه حق (علیهم‌السلام...) اشاره نمود:‏

‏‏باید بدانیم حکمت آنکه این کتاب جاوید ابدی که برای ‏‎ ‎‏راهنمایی بشر به هر رنگ و ملیت و در هر قطب و قطر، تا قیام ‏‎ ‎‏ساعت نازل گردیده است، آن است که مسائل مهم حیاتی را چه ‏‎ ‎‏در معنویات و چه در نظام ملکی زنده نگه دارد و بفهماند که ‏‎ ‎‏مسائل این کتاب برای یک عصر و یک ناحیه نیست.‏‎[29]‎

‏‏4ـ1  ویژگی‌های شبکه سنتی‏

‏‏پیش از این در ‏‏مبحث ارکان شبکه سنتی از یکی از ویژگی‌های این ‏‎ ‎‏شبکه، یعنی مردم و نقش و جایگاه‏‏ آنان در شبکه سخن راندیم. همچنین ‏‎ ‎‏بنا به تعبیری ابزار ویژه این شبکه را نیز می‌توانیم از جمله ویژگی‌های آن ‏‎ ‎‏به شمار آوریم یا به دیگر بیان همه آنچه در مورد این شبکه گذشت را ‏‎ ‎‏ـ‌ از آنجا که موارد مشابه آن در هیچ شبکه‌ای به چشم نمی‌خورد و از ‏‎ ‎‏ویژگی‌های منحصر به فرد این شبکه است ـ به نام ویژگی‌های شبکه ‏‎ ‎‏سنتی تبلیغی و ارتباطی اسلام بدانیم. در ادامه شایسته می‌نماید که به ‏‎ ‎‏بررسی دیگر ویژگی‌های این شبکه بپردازیم.‏

‏
‏‎

‎‏1ـ4ـ1  دامنه و سرعت انتقال پیام‏

‏‏نخستین ویژگی شبکه سنتی دامنه و سرعت انتقال پیام در آن است، بدین ‏‎ ‎‏معنی که در این شبکه، پیام با استفاده از ارکان و ابزارهای گوناگون با ‏‎ ‎‏سرعت بسیار زیادی در میان تمامی مخاطبان پخش می‌شود. با در نظر ‏‎ ‎‏داشتن مطالبی که پیش از این در مورد شبکه سنتی آمد و به‌ویژه ‏‎ ‎‏گستردگی ابزاری چون مساجد و مراسم گوناگون مذهبی در میان مردم ‏‎ ‎‏که خود نیز عامل مهمی در انتقال پیام هستند، این مطلب به سادگی قابل ‏‎ ‎‏توجیه است. امام امت(س) در این زمینه می‌فرمایند:‏

‏‏اگر یک مطلبی‏‏ ‏‏بخواهد برای اسلام‏‏ ‏‏خدمتی بکند‏‏ و شخصی ‏‏بخواهد ‏‎ ‎‏که مطلبی را بگوید، سرتاسر کشور به واسطه همین گویندگان و ‏‎ ‎‏خطبا و ائمه جمعه و جماعات یکدفعه منتشر می‌شود.‏‎[30]‎

‏‏آنچه در این مورد شایان ذکر است، آن است که این ویژگی مربوط به ‏‎ ‎‏هنگامی است که عوامل گوناگون شبکه سنتی در ارتباط با یکدیگر و ‏‎ ‎‏هماهنگ با هم مسئله‌ای را تعقیب نمایند. در اینجا به ذکر نمونه‌ای از ‏‎ ‎‏فرمایشات حضرت امام(س) در مورد حالت عدم وجود ارتباط میان ‏‎ ‎‏عوامل شبکه بسنده می‌کنیم:‏

‏‏سابق تبلیغات عبارت از‏‏ این بود که اهل منبر یا علما در همان محل ‏‎ ‎‏محدودی که داشتند، در‏‏ مسجدی که داشتند، می‌رفتند و برای یک‏‏ ‏‎ ‎‏چند نفری یا یک عده‌ای صحبت می‌کردند و ارشاد می‌کردند.‏‎[31]‎

‏‏2ـ4ـ1  سهولت ارتباط‏

‏‏از دیگر ویژگی‌های شبکه سنتی سهولت ارتباط در آن است. این مسئله ‏‎ ‎
‏‎

‎‏هم در مورد تلاشی که متصدیان تبلیغ و ارتباط برای انتقال پیام مبذول ‏‎ ‎‏می‌کنند و هم در مورد هزینه‌‌ای که در این راه صرف می‌شود، مصداق ‏‎ ‎‏می‌یابد. ارکان و ابزارهای ویژه شبکه سنتی این امکان را ایجاد می‌نمایند ‏‎ ‎‏که با حداقل فعالیت و صرف حداقل هزینه، پوشش گسترده‌ای را که در ‏‎ ‎‏مبحث پیشین از آن سخن رفت به وجود بیاورند. امام خمینی(س) در ‏‎ ‎‏این مورد می‌فرمایند:‏

‏‏این مجالس عزایی که مردم را به هم جوش داده است، به مجرد ‏‎ ‎‏این که یک مطلبی پیش می‌آید در یک شهر نه در سرتاسر کشور ‏‎ ‎‏تمام قشرهای مردم و عزاداران حضرت سیدالشهدا مجتمع ‏‎ ‎‏می‌شوند و احتیاج به این که زیاد زحمت کشیده بشود و تبلیغات ‏‎ ‎‏بشود ندارد.‏‎[32]‎

‏‏ایشان همچنین در مورد هزینه این تبلیغات می‌فرمایند:‏

‏‏این اجتماع که برای دیگران خرج دارد، برای ما با یک کلمه تهیه ‏‎ ‎‏می‌شود.‏‎[33]‎

‏‏3ـ4ـ1  عدم انحصار به زمان یا مکانی خاص‏

‏‏سومین ویژگی که در این بخش مطرح می‌کنیم، عدم تقید و انحصار ‏‎ ‎‏فعالیت شبکه سنتی به مکان و زمانی خاص است، بدین معنی که متون و ‏‎ ‎‏مراسم ویژه‌ای که در این شبکه وجود دارد، اگرچه ممکن است به ‏‎ ‎‏صورت دوره‌ای عمل کنند، اما هیچگاه کهنه نمی‌شوند و از بین ‏‏نمی‌روند. ‏‎ ‎‏این متون و این مراسم اگرچه ممکن است در زمان یا مکانی خاص ‏‎ ‎‏برگزار گردد، اما ویژه سرزمین، مناسبت یا موقعیت خاصی نیست و ‏‎ ‎
‏‎

‎‏همیشه در بستر تاریخ جریان دارد. به عنوان مثال حضرت امام(س) در ‏‎ ‎‏مورد قرآن کریم چنین می‌فرمایند:‏

‏‏باید بدانیم حکمت آنکه این کتاب جاوید ابدی که برای ‏‎ ‎‏راهنمایی بشر به هر رنگ و ملیت و در هر قطب و قطر تا قیام ‏‎ ‎‏ساعت نازل گردیده است، آن است که مسائل مهم حیاتی را چه ‏‎ ‎‏در معنویات و چه در نظام ملکی زنده نگه دارد و بفهماند که ‏‎ ‎‏مسائل این کتاب برای یک عصر و یک ناحیه نیست.‏‎[34]‎

‏‏یا در مورد عزاداری سالار شهیدان می‌فرمایند:‏

‏‏... و بدانند آنچه دستور ائمه علیهم‌السلام برای بزرگداشت این ‏‎ ‎‏حماسه تاریخی اسلام است و آنچه لعن و نفرین بر ستمگران آل ‏‎ ‎‏بیت است، تمام فریاد قهرمانانه ملت‌ها است بر سردمداران ‏‎ ‎‏ستم‌پیشه در طول تاریخ الی‌الابد. و می‌دانید که لعن و نفرین و ‏‎ ‎‏فریاد از بیداد بنی‌امیه لعنة‌ا... علیهم با آنکه آنان منقرض و به جهنم ‏‎ ‎‏رهسپار شده‌اند، فریاد بر ستمگران جهان و زنده نگه داشتن این ‏‎ ‎‏فریاد ستم‌شکن است.‏‎[35]‎

‏‏4ـ4ـ1  مسئولیت مبلغ‏

‏‏آخرین ویژگی که در این مبحث مطرح می‌کنیم ـ که در عین حال شاید ‏‎ ‎‏مهم‌ترین ویژگی این شبکه نیز باشد ـ مسئله مسئولیت مبلغ در سیر تبلیغ ‏‎ ‎‏و ارتباط در این شبکه است. در شبکه سنتی، مبلغ علاوه بر این که به ‏‎ ‎‏دنبال پیدا نمودن راه‌هایی جهت تضمین موفقیت تبلیغ خود است، از ‏‎ ‎‏ناحیه شرع مقدس نیز در قبال این تلاش مسئول است. با این شکل، وی ‏‎ ‎
‏‎

‎‏انگیزه‌ای به مراتب قوی‌تر از انگیزه نخست پیدا خواهد نمود.‏

‏‏امام امت(س) در دیدار با گروهی از روحانیان در این مورد چنین ‏‎ ‎‏می‌فرمایند:‏

‏‏همان قدری که شما شغلتان شریف است، به اندازه شرافت شغل، ‏‎ ‎‏مسئولیتتان زیاد است، همان‌طوری که انبیا شغلشان بزرگ بود، ‏‎ ‎‏مسئولیتشان بزرگ بود.‏‎[36]‎

‏‏در پایان این مباحث، نکته‌ای که درخصوص ویژگی‌های شبکه سنتی ‏‎ ‎‏شایان ذکر است، این است که از نظر مبارک حضرت امام(س) حفظ ‏‎ ‎‏قدرت تبلیغی و ارتباطی این شبکه بسته به این مسئله است که سنت‌های ‏‎ ‎‏اسلامی به همان شکل سنتی خویش باقی بماند و تنها تغییرات سطحی ‏‎ ‎‏مانند تصفیه امور ناروا یا تغییر الفاظ در آن ایجاد گردد. ایشان در این ‏‎ ‎‏مورد چنین می‌فرمایند:‏

‏‏ما باید حافظ این سنت‌های اسلامی، حافظ این دستجات مبارک ‏‎ ‎‏اسلامی که در عاشورا، در محرم و صفر، در مواقع مقتضی به راه ‏‎ ‎‏می‌افتند، ‏‎]‎‏باشیم‏‎[‎‏، تأکید کنیم که بیشتر دنبالش باشند. محرم و ‏‎ ‎‏صفر است که اسلام را نگه داشته است... زنده نگه داشتن عاشورا ‏‎ ‎‏با همان وضع سنتی خودش از طرف روحانیون، از طرف خطبا با ‏‎ ‎‏همان وضع سابق... که دستجات معظم و منظم، دستجات عزاداری ‏‎ ‎‏به عنوان عزاداری راه می‌افتاد. باید بدانید که اگر بخواهید نهضت ‏‎ ‎‏شما محفوظ بماند، باید این سنت‌ها را حفظ کنید. البته اگر یک ‏‎ ‎‏چیزهای ناروایی بوده است سابق و دست اشخاص بی‌اطلاع از ‏‎ ‎‏مسائل اسلام بوده، آنها باید یک قدری تصفیه بشود، لکن ‏‎ ‎
‏‎

‎‏عزاداری به همان قوت خودش باید باقی بماند و گویندگان پس ‏‎ ‎‏از این که مسائل روز را گفتند، روضه را همان‌طور که سابق ‏‎ ‎‏می‌خواندند... بخوانند و مردم را مهیا کنند برای فداکاری.‏‎[37]‎

‏‏2ـ شبکه نوین‏

‏‏در توضیحات مختصری که در ابتدای این قسمت پیرامون هر یک از دو ‏‎ ‎‏پایه شبکه تبلیغی و ارتباطی اسلام یعنی شبکه سنتی و نوین دادیم، ذکر ‏‎ ‎‏نمودیم که غالباً استفاده از شبکه نوین به علت گران بودن آن، منحصر به ‏‎ ‎‏زمان تشکیل حکومت است. همچنین ذکر نمودیم که در صورت تشکیل ‏‎ ‎‏حکومت، شبکه سنتی متروک نمی‌شود و در تلفیق با شبکه نوین از ‏‎ ‎‏کارآیی بیشتری نیز برخوردار می‌گردد.‏

‏‏آنچه در اینجا لازم است به مطالب پیشین اضافه نماییم، آن است که ‏‎ ‎‏تلفیق این دو شبکه اگر چه غالباً در زمان حکومت است ولی با توجه به ‏‎ ‎‏امکانات پیش از حکومت، این تلفیق در آن زمان نیز ممکن است رخ ‏‎ ‎‏دهد. نمونه بارز این امر را در انقلاب اسلامی ایران شاهد می‌باشیم. به ‏‎ ‎‏عنوان مثال هنگامی که از حضرت امام(س) در پاریس پرسیده می‌شود ‏‏که ‏‎ ‎‏«پیام‌های خود را چگونه به ایران می‌فرستید؟»‏

‏‏ایشان در پاسخ می‌فرمایند: «فعلاً توسط تلفن و اشخاص»‏‎[38]‎

‏‏در اینجا می‌بینیم که علاوه بر اشخاص ـ که همانگونه که ذکر شد از ‏‎ ‎‏ارکان تبلیغ در شبکه سنتی هستند ـ از ابزار دیگری نیز به نام «تلفن» یاد ‏‎ ‎‏شده است که در این مورد خاص تنها در تلفیق با شبکه سنتی می‌تواند ‏‎ ‎
‏‎

‎‏عمل نماید. این تلفیق می‌تواند باز با «مردم» که گیرندگان و نشردهندگان ‏‎ ‎‏پیام‌های ایشان در ایران بودند، باشد یا حتی با پیام‌های ایشان که ـ با ‏‎ ‎‏توجه به قداستی که این پیام‌ها در بین مردم از آن برخوردار بود ـ ‏‎ ‎‏می‌تواند از‏‏ متون ویژه یا به عبارتی ابزار تبلیغ در شبکه سنتی به شمار آید‏‏.‏

‏‏اما آنچه در سطح وسیع‌تری در این مورد شاهد می‌باشیم، استفاده از ‏‎ ‎‏شبکه نوین و تلفیق آن با شبکه سنتی پس از تشکیل حکومت است. ‏‎ ‎‏امکانات حکومتی و دستگاه‌های اجرایی عهده‌دار تبلیغات کشور پس از ‏‎ ‎‏تشکیل حکومت در تلفیق با امکانات شبکه سنتی می‌توانند موفقیت‌های ‏‎ ‎‏بسیاری را به دنبال داشته باشند. حضرت امام(س) در مواردی به برخی ‏‎ ‎‏از این دستگاه‌ها از جمله وزارت ارشاد، وزارت امور خارجه و ‏‎ ‎‏سفارتخانه‌ها، مجلس شورای اسلامی و... اشاره نموده‌اند.‏

‏‏این دستگاه‌ها با توجه به امکاناتی که دارند می‌توانند در تسهیل ‏‎ ‎‏شیوه‌های شبکه سنتی کمک بسزایی به تبلیغات کشور بنمایند. به عنوان ‏‎ ‎‏مثال امام امت(س) در مورد «اعزام مبلغ» که از روش‌های سنتی محسوب ‏‎ ‎‏می‌شود چنین می‌فرمایند:‏

‏‏اصولاً کسی به این فکر نبود که چه چیزهایی باشد و چه چیزهایی ‏‎ ‎‏نباشد، حرکت در حوزه‌ها نبود. حوزه کسی را به عنوان مبلغ ‏‎ ‎‏اعزام نمی‌کرد. البته افراد خودشان برای تبلیغ می‌رفتند، ولی حوزه ‏‎ ‎‏کسی را نمی‌فرستاد. اعزام به خارج که در ذهن‌ها نبود و هیچ ‏‎ ‎‏کس هم فکر نمی‌کرد که امکان دارد کسی را به خارج فرستاد، ‏‎ ‎‏ولی بحمدا... امروز در حوزه‌ها این مسائل حل شده است.‏‎[39]‎

‏‏همچنین ایشان در موارد متعددی از هر دو شبکه سنتی و نوین ‏‎ ‎
‏‎

‎‏خواسته‌اند که برای تبلیغات قیام کنند یا استفاده از شیوه‌های سنتی و ‏‎ ‎‏نوین را توأم با یکدیگر توصیه نموده‌اند. به عنوان مثال در موردی چنین ‏‎ ‎‏می‌فرمایند:‏

‏‏برای رساندن صدای مظلومان به جهان در توسعه شبکه‌های ‏‎ ‎‏رادیویی جدیت نمایند تا ملت‌ها هرچند مختصر از آنچه بر ما ‏‎ ‎‏گذشته است و می‌گذرد مطلع شوند و گروه‌هایی برای روشنگری ‏‎ ‎‏و تبلیغ در فرصت‌های مناسب به کشورها اعزام که صدای ‏‎ ‎‏مظلومیت ملت و جرایم قدرتمندان ستمگر را به اطلاع ملت‌ها و ‏‎ ‎‏مظلومان جهان برسانند.‏‎[40]‎

‏‏پس از این توضیحات مختصر پیرامون نحوه استفاده از شبکه نوین ‏‎ ‎‏به‌ویژه پس از تشکیل حکومت، شایسته است به بررسی چند مسئله ‏‎ ‎‏بپردازیم که در شبکه نوین مطرح است.‏

‏‏1ـ2  محتوا و قالب در شبکه نوین‏

‏‏همانگونه که دیدیم در شبکه سنتی به این دلیل که ابزار و شیوه تا حد ‏‎ ‎‏نسبتاً ‏‏زیادی از ثبات و تشخص‏‏ برخوردار است و نحوه عملکرد هر یک ‏‎ ‎‏تعریف شده است، محتوا از اهمیت زیادی برخوردار می‌گردد. با توجه به ‏‎ ‎‏فرهنگی غنی که محتوای تبلیغ اسلامی بر آن تکیه دارد، این مطلب بیشتر ‏‎ ‎‏قابل توجیه می‌نماید. امام امت(س) به عنوان مثال در مورد خطبه‌های ‏‎ ‎‏نماز جمعه می‌فرمایند: و شما اگر خطبه‌های آن زمان را مطالعه کنید ‏‎ ‎‏می‌بینید که چقدر آنها پرمحتوا بودند که متأسفانه دست‌های خائنین به ‏‎ ‎‏تدریج به‏‏ ‏‏کار افتاد و طایفه‌ای از مسلمانان اصلاً اقامه جمعه را کنار ‏‎ ‎
‏‎

‎‏گذاشتند و طوایف دیگری هم که اقامه می‌کردند، بسیار محدود و ‏‎ ‎‏بی‌محتوا و تقریباً مسائل آنان به چند جمله نصیحت ختم می‌شد‏‏.‏‎[41]‎

‏‏البته این بدان معنی نیست که در شبکه سنتی ابزار و شیوه تبلیغات یا ‏‎ ‎‏به عبارتی قالب و فرم آن اصلاً مطرح نیست، بلکه مخصوصاً در مواردی ‏‎ ‎‏که به ابداع احتیاج است، قالب تبلیغات نیز اهمیت می‌یابد. به عنوان مثال ‏‎ ‎‏امام امت(س) خطاب به حوزه‌های علمیه می‌فرمایند: «روش و طرز تبلیغ ‏‎ ‎‏و فعالیت خودتان را تکمیل کنید.»‏‎[42]‎

‏‏در مورد شبکه نوین ظاهراً مسئله فرق می‌کند. پیچیدگی ابزارها و ‏‎ ‎‏شیوه‌ها در جهان کنونی و قدرتی که این ابزارها از آن برخوردارند، سبب ‏‎ ‎‏شده است که در شبکه نوین ابزار و شیوه‌های تبلیغات یا به عبارتی قالب ‏‎ ‎‏تبلیغات از اهمیت بسیار زیادی برخوردار باشد. امام امت(س) در مورد ‏‎ ‎‏ابزارهای نوین می‌فرمایند:‏

‏‏البته ما وسایل نداریم، این هم از بی‌عرضگی ماست؛ ما وسایل ‏‎ ‎‏نداریم، همه وسایل دست دیگران است. مسلمین بِماهُم مُسلِمین، ‏‎ ‎‏و علما بِماهُم علما، ندارند یک دستگاهی که اسلام را ابلاغ کنند ‏‎ ‎‏به دنیا و بگویند اسلام این است. یک کالای به این خوبی ... ‏‎ ‎‏دست شما هست و نمی‌توانید عرضه کنید به عالَم که ما این را ‏‎ ‎‏داریم.‏‎[43]‎

‏‏همچنین ایشان در مورد شیوه و نحوه ارائه چنین می‌فرمایند:‏

‏‏در این مورد آنچه که بیش از همه در فرهنگ مردم تأثیر ‏‎ ‎‏می‌گذارد، مجله و فرهنگ مجله است. برای اینکه مجله و نحوه ‏‎ ‎
‏‎

‎‏ارائه آن خیلی تأثیر دارد. این حتی خودش اگر مجله را هم ‏‎ ‎‏نخواند، ورق زدن مجله، این خودش در روحیه‌اش تأثیر می‌کند.‏‎[44]‎

‏‏البته همانگونه که در مورد شبکه سنتی نیز گفته شد، تأکید بر یک ‏‎ ‎‏سوی این جریان دلالت بر کم‌اهمیتی طرف دیگر نمی‌نماید. در این مورد ‏‎ ‎‏نیز تأکید بر اهمیت قالب و ابزار به هیچ وجه بیانگر کم اهمیت بودن ‏‎ ‎‏محتوا نیست، بلکه لازم است که در انتخاب محتوای تبلیغات نیز دقت ‏‎ ‎‏لازم به عمل آید. حضرت امام(س) در این زمینه نیز می‌فرمایند:‏

‏‏باید ما دست برداریم از این افکاری که داشتیم و داریم که ما هر ‏‎ ‎‏چه دلمان می‌خواهد بنویسیم ... چون خوب می‌نویسم ... فکر این ‏‎ ‎‏نباشم که چه چیز می‌نویسم. گاهی نویسنده‌ها اینطوری هستند. ‏‎ ‎‏نویسنده‌اند، خوب چیز می‌نویسند... یک مسئله مضرِّ به مملکت را ‏‎ ‎‏خیلی قشنگ و آب و تاب‌دار و طوری که پسند مثلاً بعضی ‏‎ ‎‏جوان‌ها باشد می‌نویسند، لکن محتوایش مضر به مملکت.‏‎[45]‎

‏‏2ـ2  ویژگی ابزار در شبکه نوین‏

‏‏در میان ویژگی‌هایی که ابزارهای نوین از آن برخوردارند، شاید مهم‌ترین ‏‎ ‎‏ویژگی، سرعت و برد بسیار زیاد و پوشش گسترده‌ای باشد که این ‏‎ ‎‏ابزارها دارند. این مطلب عملاً طیف مخاطبان را وسعت می‌بخشد و ‏‎ ‎‏نتیجه تبلیغ را به مراتب بیشتر می‌نماید. در میان ابزاری که این ویژگی در ‏‎ ‎‏آنها به چشم می‌خورد، به فرمایش حضرت امام(س) رادیو و به‌ویژه ‏‎ ‎‏تلویزیون از ‏‏برجستگی خاصی برخوردار می‌باشد. علت‏‏ این امر را بهتر ‏‎ ‎
‏‎

‎‏است از کلام خود ایشان جویا شویم: این رسانه‌هایی که ما الآن داریم، ‏‎ ‎‏چه مجلات و روزنامه‌ها، چه سینماها، تئاترها و امثال ذلک و چه رادیو و ‏‎ ‎‏تلویزیون، اینها آنچه از همه آن دستگاه‌ها بیشتر با انسان رابطه دارد، ‏‎ ‎‏تلویزیون است از دو جهت. یک جهت این که مطبوعات هر چه هم ‏‎ ‎‏تیراژش زیاد باشد اولاً در سطح یک مملکتی نیست و ثانیاً همه افراد ‏‎ ‎‏نمی‌توانند از این استفاده کنند، برای اینکه تقریباً نیمی از جمعیت ما سواد ‏‎ ‎‏خواندن ندارند تا از مطبوعات و نوشته‌ها استفاده کنند. سینماها در یک ‏‎ ‎‏محیط محدود می‌توانند کار خودشان را انجام بدهند. رادیو هم در همه ‏‎ ‎‏جا هست، در همه چیز هست، لکن فقط از راه سمع است. آنچه که در ‏‎ ‎‏همه کشور یعنی آن دهاتی که در خانه است توی مرز هیچ هم سواد ‏‎ ‎‏ندارد لکن چشم و گوش دارد، این از رادیو تلویزیون استفاده می‌کند. هم ‏‎ ‎‏استفاده سمعی می‌کند، هم استفاده بصری. یعنی رادیو فقط استفاده ‏‎ ‎‏سمعی دارد، تلویزیون استفاده سمعی و بصری دارد.‏‎[46]‎

‏‏3ـ2  ماهیت خنثای ابزار‏

‏‏حضرت امام(س) در مورد این مسئله در کتاب شریف «تحریرالوسیله» ‏‎ ‎‏می‌فرمایند: این ابزارهای جدید هم استفاده‌های حلال عقلائی و هم منافع ‏‎ ‎‏حرام نامشروع دارند و هر کدام حکم خاص خویش را دارد. استفاده ‏‎ ‎‏حلال مانند اخبار و مواعظ و مانند آن از رادیو و نشان دادن تصاویر ‏‎ ‎‏حلال برای آموزش حرفه‌ای حلال یا نمایش کالایی حلال یا نشان دادن ‏‎ ‎‏اسرار خلقت در دریاها و زمین جایز است و استفاده حرام مانند شنیدن و ‏‎ ‎
‏‎

‎‏پخش غنا و پخش آنچه مخالف شریعت مطهر است، مانند احکام ‏‎ ‎‏صادرشده از سوی منابع ناصالح که مخالف با احکام اسلام باشد و نشان ‏‎ ‎‏دادن آنچه مخالف شرع و فاسدکننده اعتقادات و اخلاق جامعه است، ‏‎ ‎‏جایز نمی‌باشد.‏‎[47]‎

‏‏همان‌طور که به روشنی از عبارت نمایان است، از دیدگاه حضرت ‏‎ ‎‏امام(س) ابزارهای نوین یا به عبارتی رسانه‌های گروهی دارای ماهیتی ‏‎ ‎‏خنثی هستند، بدین معنی که نه لزوماً هدایتگرند و نه لزوماً فاسدکننده. ‏‎ ‎‏این رسانه‌ها ماهیتی فارغ از کیفیت استفاده از آنها ندارند. اگر در دست ‏‎ ‎‏افراد صالح و شایسته و برای مقاصد شایسته از آنها استفاده شود، ‏‎ ‎‏رسانه‌ها و ابزارهایی مفید خواهند بود در جهت هدایت جامعه و اگر در ‏‎ ‎‏دست افراد ناشایست و برای مقاصد فاسد از آنها استفاده شود، ابزاری ‏‎ ‎‏مضر خواهند بود که در آسیب رساندن به جامعه هیچ چیز همانند آنها ‏‎ ‎‏نخواهد بود. علت مخالفت حضرت امام(س) با این وسایل و ابزارها در ‏‎ ‎‏زمان سابق و استفاده حکومت اسلامی از آنها همین است. خود ایشان در ‏‎ ‎‏این مورد چنین فرموده‌اند:‏

‏‏سینمای ما مرکز فحشاست، ما با سینما مخالف نیستیم ما با مرکز ‏‎ ‎‏فحشا مخالفیم، ما با رادیو مخالف نیستیم، ما با فحشا مخالفیم، ما با ‏‎ ‎‏تلویزیون مخالف نیستیم، ما با آن چیزی که در خدمت اجانب ‏‎ ‎‏برای عقب نگه داشتن جوانان ما و از دست دادن نیروی انسانی ‏‎ ‎‏ماست، با آن مخالف هستیم.‏‎[48]‎‏ ‏

‏‏به دلیل وجود این ماهیت دوگانه و قدرت اسرارآمیزی که رسانه‌های ‏‎ ‎
‏‎

‎‏گروهی از آن برخوردارند، این رسانه‌ها می‌توانند نقشی بسیار اساسی در ‏‎ ‎‏اصلاح یا افساد هر جامعه داشته باشند. به عنوان مثال امام امت(س) در ‏‎ ‎‏مورد مطبوعات چنین می‌فرمایند:‏

‏‏مطبوعات در هر کشوری نقش اساسی را در ایجاد جوی سالم و ‏‎ ‎‏یا ناسالم دارند.‏‎[49]‎

‏‏اما در این مورد نیاز باز رادیو و تلویزیون به دلیل همان ویژگی ‏‎ ‎‏خاص که از آن صحبت شد، بیش از دیگر رسانه‌ها مطرحند و در این ‏‎ ‎‏مورد از حساسیت بیشتری برخوردار می‌باشند. معظمٌ‌له در این مورد نیز ‏‎ ‎‏می‌فرمایند:‏

‏‏رادیو تلویزیون از تمام رسانه‌هایی که هست، حساس‌تر است. ‏‎ ‎‏رادیو تلویزیون می‌تواند یک مملکت را اصلاح کند و می‌تواند ‏‎ ‎‏به فساد بکشد. این را نه روزنامه می‌تواند، نه سینما می‌تواند، نه ‏‎ ‎‏تئاتر می‌تواند، نه تبلیغات لفظی که در منابر است می‌تواند، برای ‏‎ ‎‏اینکه اینها همه شعاعشان محدود است.‏‎[50]‎

‏‏4ـ2  رسالت ابزار‏

‏‏پس از رسیدن به این نتیجه که ابزارهای نوین به خودی خود نه ماهیتی ‏‎ ‎‏فاسد دارند و نه ماهیتی صالح وسالم، این پرسش مطرح می‌گردد که این ‏‎ ‎‏ابزارها در حکومت اسلامی و در شبکه تبلیغی و ارتباطی اسلام چه ‏‎ ‎‏رسالتی را بر دوش می‌کشند. آیا این ابزارها باید ماهیت خنثای خود را ‏‎ ‎‏به فعلیت نیز تبدیل نمایند یا این که در حکومت اسلامی لازم است ‏‎ ‎
‏‎

‎‏جهت‌گیری خاصی داشته باشند.‏

‏‏نخستین و ابتدایی‌ترین پاسخی که می‌توان به این پرسش داد این ‏‎ ‎‏است که از نظر مبارک امام(س)، این دستگاه‌ها باید اسلامی شوند و در ‏‎ ‎‏راه خدمت به اسلام از آنها بهره‌برداری شود:‏

‏‏ما باید خیلی به فکر این باشیم که این دستگاهی که مهم‌ترین ‏‎ ‎‏دستگاه شاید باشد در تبلیغات ما این دستگاه از حیث سیما و از ‏‎ ‎‏حیث صدا هر دو اسلامی‌ باشد. یعنی کوشش بشود در این که هر ‏‎ ‎‏قدمی که برمی‌دارید یک قدمی ‌باشد برای اسلام بردارید تا اینکه ‏‎ ‎‏کارتان عبادت باشد.‏‎[51]‎

‏‏پرسش از این که «اسلامی شدن» این دستگاه‌ها به چه چیز می‌تواند ‏‎ ‎‏باشد، دومین پرسش ما در این مورد است. در پاسخ به این پرسش باید ‏‎ ‎‏گفت در کلام حضرت امام(س) رسالتی که برای این ابزار عنوان شده ‏‎ ‎‏است، جلوه‌های مختلف تبلیغ اسلامی از قبیل آموزش، ارشاد، معرفی، ‏‎ ‎‏نصیحت، هدایت و... است که در عین حال بیشترین تأکید بر جنبه ‏‎ ‎‏تربیتی آن قرار داده شده است:‏

‏‏رسانه‌های گروهی به‌ویژه صدا و سیما این مراکز آموزش و ‏‎ ‎‏پرورش عمومی می‌توانند خدمت‌های گرانمایه‌ای را به فرهنگ ‏‎ ‎‏اسلام و ایران نمایند. بنگاه‌هایی که شب و روز ملت در سراسر ‏‎ ‎‏کشور با آنها تماس سمعی و بصری دارند، چه مطبوعات در ‏‎ ‎‏مقالات و نوشتارهای خود و چه صدا و سیما در برنامه‌ها و ‏‎ ‎‏نمایشنامه‌ها و انعکاس هنرها و انتخاب فیلم‌ها و هنرهای آموزنده ‏‎ ‎‏باید همت گمارند و بیشتر کار کنند و از گردانندگان و هنرمندان ‏‎ ‎
‏‎

‎‏متعهد بخواهند تا در راه تربیت صحیح و تهذیب جامعه وضعیت ‏‎ ‎‏تمام قشرها را در نظر گرفته و راه و روش زندگی شرافتمندانه ‏‎ ‎‏وآزادمنشانه را با هنرها و نمایشنامه‌ها به ملت بیاموزند.‏‎[52]‎

‏‏منابع و مآخذ‏

‏‏1ـ تحریرالوسیله؛ قم: مؤسسۀ النشرالاسلامی، 1363.‏

‏‏2ـ توضیح‌المسائل؛ کانون انتشارات محراب، بی‌تا.‏

‏‏3ـ ولایت فقیه (حکومت اسلامی)؛ امام خمینی، تهران: مؤسسه تنظیم ‏‎ ‎‏و نشر آثار امام خمینی(س)، 1385.‏

‏‏4ـ صحیفه امام؛ تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، ‏‎ ‎‏1385.‏

‏‏5ـ روزنامه‌های اطلاعات، رسالت، جمهوری اسلامی و کیهان از ‏‎ ‎‏تاریخ 1 / 3 / 63 تا 15 / 3 / 68.‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‎ ‎

‏‎

‎

• . نویسنده و پژوهشگر.
• . صحیفه امام؛ ج1، ص121.
• . صحیفه امام؛ ج1، ص120.
• . حکومت اسلامی؛ ص113ـ114.
• . جهاد اکبر؛ ص 25ـ26.
• . حکومت اسلامی؛ ص133.
• . ر.ک: حکومت اسلامی؛ ص 47ـ50.
• . همان؛ ص50.
• . صحیفه امام؛ ج5، ص 408ـ409.
• . ر.ک: همان؛ ج15، ص 422.
• . همان؛ ج16، ص 253.
• . صحیفه امام؛ ج5، ص 408.
• . همان؛ ج10، ص135.
• . همان؛ ج9، ص 474.
• . اطلاعات؛ 6 / 12 / 67، صحیفه امام؛ ج8، ص 262.
• . صحیفه امام؛ ج21، ص277.
• . صحیفه امام؛ ج16، ص491.
• . همان؛ ج5، ص146.
• . صحیفه امام؛ ج11، ص521.
• . رسالت، 10 / 5 / 66، صحیفه امام؛ ج20، ص 319.
• . حکومت اسلامی؛ ص109.
• . تحریرالوسیله؛ ج1، ص424، ر.ک: تحریرالوسیله (ترجمه فارسی)؛ ج1، ص525ـ526.
• . صحیفه امام؛ ج8، ص 488.
• . رسالت؛ 10 / 5 / 66، صحیفه امام؛ ج20، ص338.
• . ر.ک: صحیفه امام؛ ج18، ص362.
• . رسالت، 10 / 5 / 66، صحیفه امام؛ ج20 ص334.
• . صحیفه امام؛ ج5، ص146.
• . صحیفه امام؛ ج9، ص492.
• . رسالت؛ 18 / 5 / 65، صحیفه امام؛ ج20، ص93.
• . صحیفه امام؛ ج16، ص344ـ345.
• . همان؛ ج18، ص362.
• . صحیفه امام؛ ج16، ص345.
• . همان؛ ج1، ص120.
• . صحیفه امام؛ ج20، ص 93.
• . همان؛ ج21، ص400.
• . صحیفه امام؛ ج9، ص476.
• . همان؛ ج15، ص330ـ331.
• . صحیفه امام؛ ج5، ص301.
• . صحیفه امام؛ ج18، ص72.
• . صحیفه امام؛ ج16، ص44.
• . ر.ک: همان؛ ج17، ص37.
• . حکومت اسلامی؛ ص21ـ22.
• . صحیفه امام؛ ج2، ص35.
• . همان؛ ج14، ص496.
• . صحیفه امام؛ ج10، ص376.
• . ر.ک: صحیفه امام؛ ج9، ص153ـ154.
• . تحریرالوسیله؛ ج2، ص565 ر.ک: تحریرالوسیله (ترجمه فارسی)؛ ج2، ص665.
• . صحیفه امام؛ ج 6، ص 15.
• . صحیفه امام؛ ج12، ص208.
• . همان؛ ج9، ص154.
• . صحیفه امام؛ ج16، ص403.
• . جمهوری اسلامی؛ 23 / 11 / 63، صحیفه امام؛ ج19، ص159.