مقدمه
جهان آفرینش برپایه علم و حکمت بنا شده است و این همان علم و حکمت الهی است که در تحقق کل هستی و طبیعت و آفرینش انسان متجلی و سبب ایجاد نظامی هماهنگ و هدفمند گردیده است.
انسان به عنوان نقطۀ دایرۀ هستی و خلیفه الهی در پی کشف این نظام هدفمند و تدوین قانونمندیهای آن در خود و سایر پدیده ها است. مهمترین پدیده، خود انسان و تحقیق در مورد انسان و کشف استعدادهای او به عبارتی آغاز ورود انسان به قدرت شناخت جهان هستی است.
نتیجۀ شناخت و کشف روابط پدیده ها بنا به آیۀ شریفه (و سخر لکم الشمس و القمر...) تسلط و بهره گیری انسان از طبیعت می باشد که نتیجه آن بهره مندی بیشتر از مواهب الهی است.
از دیدگاه تعلیم و تربیت امروز، شناخت و کشف روابط پدیده ها بویژه در زمینۀ رفتار آدمی به منظور سازگاری هر چه بیشتر انسان با محیط می باشد، روانشناسان معتقدند در صورت تامین نیازهای بدنی، روانی و عاطفی، انسان خوشبخت و موفق و سعادتمند خواهد شد.
اما برای درک و وصول به جریان حقیقت الهیه و تربیت انسان کامل و رسیدن به لقای پروردگار که غایت تربیت اسلامی و سعادت حقیقی است، نیاز به وحی و تدبر و بهره گیری از آن را داریم.
کتابتعلیم و تربیت از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه ا
با مطالعه و بهره گیری از سیرۀ پیامبران ـ صلی الله علیهم اجمعین ـ و ائمه معصومین ـ علهیم السلام ـ که به فرمایش قرآن کریم الگوی حسنه می باشند سعادت دنیا و آخرت فراهم خواهد شد که البته سیره پیامبران، بویژه خاتم ایشان مخالفتی با کارهای علمی و تحقیقی و ثمرات عاقلانه آنها ندارد.
با این توصیف اهمیت و جایگاه تعلیم و تربیت اسلامی و ضرورت تربیت انسان روشن می شود. در این عصر حضرت امام خمینی(س) این وارث بحق انبیا و اولیا ـ علیهم السلام ـ با استفاده از نفحات جان بخش تعلیم و تربیت اسلامی خواست با دم مسیحایی خود، انسان رنجور و خسته از جهل و ستم قدرتها را رها ساخته و آنها را حیاتی دوباره بخشد و جان تشنۀ آنان را سیراب کند و آنان را متوجه تعلیم و تربیت حقیقی بنماید. حضرتش در کلام و نوشته و عمل یکسان بود و تجلی ایمان او به عنوان یک مومن واقعی در این راز و رمزها می باشد.
هدف این مجموعه تنظیم رهنمودهای آن امام همام پیرامون اهمیت و جایگاه و عوامل موثر بر تعلیم و تربیت است که نشات گرفته از اندیشه اسلام ناب محمدی(ص) است.
رجای واثق داریم تبیین آرا و اندیشه ها و عملکردهای آن سالک فرزانه که خود سالها طی طریق کرده و محبوب دلها شده بود و پیروی از آنها موجب فلاح و سعادت دنیا و آخرت خواهد بود که این رستگاری زمینه ساز نزول برکات بیشتر و امید و پیروزی برای مسلمانان و آزاد اندیشان سراسر جهان می باشد. چنانچه لازم باشد به اختصار چکیده ای از نظرات آن معلّم بزرگ و امام عارفان را پیرامون اهمیت و جایگاه و عوامل موثر بر تعلیم و تربیت برشماریم به نکات زیر می توان اشاره نمود.
به پژوهشگران و رهروان حضرتش توصیه می شود برای مطالعه و جستجوی بیشتر به کتاب مراجعه نمایند.
1. از دیدگاه حضرت امام خمینی(س) اسلام، قرآن، انبیا و ائمه ـ علیهم السلام همگی در تربیت انسان نقش مهمی دارند. به طور مثال قرآن کتاب تربیت و انسان سازی است. اسلام و مکتب توحیدی می تواند انسان را در همۀ ابعاد وجودی اش تربیت کند.
کتابتعلیم و تربیت از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه ب
در تایید فرمایشات حضرت امام با نگاهی به وضعیت اجتماعی اکثر جوامع و بخصوص اروپای صنعتی موج افزایش مشکلات فرهنگی، اجتماعی و احساس عدم هویت واقعی و خلا معنویت را شاهدیم. حتی زندگی مرفه اروپایی و آزادیهای موجود نتوانسته است آرامش واقعی را به آنان عرضه کند. از این رو در سالهای اخیر مردم و علی الخصوص زنان برای کسب آرامش و رهایی از آلودگیهای اخلاقی و حفظ خود و رسیدن به سعادت واقعی رویکردهایی به طرف دین و زندگی دینی و معنویت داشته اند بخصوص گرایش به اسلام عزیز رو به فزونی است.
2. یکی از عوامل بسیار مهم که تاکنون کمتر مورد نظر اندیشمندان بوده است و حضرت امام خمینی(س) آن را مطرح کرده اند تاثیر اراده و عنایات الهی بر تحول و تربیت انسان است. ایشان اندیشمندان، فیلسوفان، جامعه شناسان و انسان یابان را به حل این معما دعوت می کند که چگونه علی رغم آن عفونت رژیم ستمشاهی که تنها یک گوشه از آن می توانست جوانان و مردم را به تباهی بکشد، جوانان با کسب معرفت الله و عشق به لقای پروردگار با تربیت نفوس، جان نثار اسلام شده و متحول شدند. نهایتاً ایشان سوال می کنند آیا با صرف سالهای طولانی و با مربیان مهذّب امکان چنین تربیت الهی وجود داشت؟ و پاسخ می دهند که جز اینکه دست غیبی و دستگیری الهی و تصرف ربوبی در کار بوده است.
3. حضرت امام خمینی(س) پیرامون اهمیت تعلیم و تربیت بارها به این موضوع اشاره دارند که گرفتاری همۀ ما برای این است که تزکیه و تربیت نشده ایم. اشتغال به تهذیب نفس و تصفیه اخلاق را از بزرگترین مهمّات و اوجب واجبات عقلیه می دانند. در اهمیت تربیت همین بس که ایشان غایت بعثت انبیا را تعلیم و تربیت انسانها گفته اند.
4. در زمینۀ جایگاه علم و آموزش حضرت امام(س) نقش علم را تامین سعادت دنیا و آخرت دانسته و سفارش می کنند آموزش را باید به خدمت تربیت گرفت. اما به این نکته توجه شود که ایشان علم و آموزشی را سفارش می کنند که جهت دار باشد و جهت آن اسم رب و توجه به خدا باشد.
5. اگر چه کار انبیا که در اصل تربیت مردم بوده است، مع هذا حضرت امام تاکید
کتابتعلیم و تربیت از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه ج
دارند که ایجاد استقامت در کارها و جنبه های عملی زندگی، تربیت نیروهای متعهد و متخصص برای استقلال و شکوفایی کشورها نیز از محورهای اساسی برنامه های انبیا بوده است.
6. حضرت امام(س) با اعتقاد به تاثیر و انتقال خصوصیات اخلاقی و... پدر و مادر به فرزندان از طریق ارثی، توصیه ها و رهنمودهایی پیرامون رعایت آداب ازدواج از مرحلۀ انتخاب همسر (حتی قبل از آن، یعنی توجه به محیط و شرایط دینی، اخلاقی و تربیتی همسر) تا مرحلۀ تشکیل نطفه و آداب دوران بارداری و تولد دارند.
حضرتش در پاسخ و رد نظر محقق خراسانی در مورد اشکالی که به حدیث «السعید سعید فی بطن امّه و الشقی شقی فی بطن امّه» می کنند، ضمن اثبات تربیت پذیری انسان با بیان تفاوتهای آدمی در شخصیت و اخلاق و ... نقش روزی حلال و حرام، شیردادن زن مومنه و غیرمومنه، آمیزش حلال و حرام و عوامل دیگر را در تکوین شخصیت انسان، علت این تفاوتها می دانند.
همین طور خصوصیتهای اخلاقی پدر و مادر را از جمله علتهای تفاوت آدمی برمی شمارند.
7. یکی از موضوعات مهم تعلیم و تربیت را که از فرمایشات حضرت امام(س) می توان فهمید موضوع تعامل یا تاثیر متقابل رفتارها در یکدیگر و یا رفتارها و اندیشه ها با یکدیگر می باشد. مثلاً اعتقاد به توحید را موجب تربیت می دانند و بالعکس مطرح می کنند که با تعلیم و تربیت اسلامی و تهذیب نفس نیز می توان به توحید رسید.
8. اکثر روانشناسان محیط را یکی از عوامل موثر بر تعلیم و تربیت می دانند و بعضی (محیط گرایان) به تاثیر مطلق محیط بر جریان تعلیم و تربیت قائل هستند. حضرت امام(س) تاثیر عناصر محیطی چون فرهنگ، حکومت، خانواده، مدرسه و... را در تربیت صحیح و غلط انسان مورد توجه قرار داده و معتقدند محیط سالم و صحیح اسلامی مدرسه، دانشگاه و حوزه ها برای جامعه و استقلال کشور و شکوفایی آن بسیار مهم
کتابتعلیم و تربیت از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه د
می باشد.
اینک در پایان، مقدمه را با این سخن گوهربار و عارفانه آن پیر مراد و انسان کامل به آخر می بریم که فرمودند: «عالم محضر خداست، در محضر خدا معصیت نکنید». حضرتش در حقیقت تاثیر این اندیشۀ توحیدی را مطرح می کنند که با چنین نگرشی به عنوان جزئی از این کثرت، وجود خود را باید در محضر دوست بدانیم و ذوب در او شویم آنگاه دیگر در چنین محیط و فضایی معصیت نیست زیرا که خداوند سبحان را با آن جمال و زیبایی حاضر و ناظر می دانیم.
ویژگیهای این مجموعه
این مجموعه که در گروه تعلیم و تربیت حوزه معاونت پژوهشی موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) استخراج و تنظیم شده است مشتمل بر دو فصل است.
فصل اول که «اهمیت و جایگاه تعلیم و تربیت» عنوان آن است به مباحثی پیرامون اهمیت تربیت، ضرورت تربیت انسان، تربیت پذیری انسان، علم و آموزش جهت دار و آموزش و پرورش محور برنامه های انبیا پرداخته شده است.
در فصل دوم عوامل موثر بر تعلیم و تربیت در سه بعد دینی، فردی، اجتماعی و محیطی مطرح گردیده است که مطالبی پیرامون اراده و عنایات الهی، انبیا و ائمه اطهار(ع)، اسلام و قرآن و ایام الله ، زمینه وراثتی قبل از تولد، فضایل و رذایل اخلاقی، فرهنگ، مکتب، حکومت و قانون، خانواده، دانشگاه و حوزه های علمیه، رسانه ها و نهادهای تادیبی گردآوری شده است.
در تنظیم این مجموعه کوشیده ایم:
1. علاوه بر عناوین و سرفصلهای مطالب این کتاب، برای هر یک از قطعات منتخب نیز جمله یا عنوانی در نظر گرفته شده است که عبارت آن لزوماً عین عبارت حضرت امام نیست هر چند کوشش شده است به تعابیر نزدیک باشد، لذا خوانندگان و محققان
کتابتعلیم و تربیت از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه ه
محترم باید توجه داشته باشند که عناوین هر یک از قطعات منتخب از تدوین کننده این مجموعه می باشد و نباید به حضرت امام منتسب گردد.
2. در تنظیم قطعات منتخب داخلی هر یک از فصول و عناوین فرعی ترتیب و توالی تاریخی صدور آنها از طرف حضرت امام ملاک بوده نه توالی منطقی مطالب.
3. تاریخ صدور پیامها و سخنرانیهای حضرت امام ماخوذ از مجموعۀ صحیفه امام و منابع موجود در موسسه می باشد و مشخصات کامل مآخذ براساس شماره مسلسل ذکرشده در پایان هر قطعه در انتهای کتاب آورده شده است.
4. از آنجا که ترتیب و تفکیک موضوعات این مجموعه توسط خود حضرت امام صورت نگرفته به ناچار جمع آوری و تنظیم آنها به صورت فعلی دارای کاستیهای اجتناب ناپذیر است که مسئولیت آن بر عهده تنظیم کنندگان و تدوین کننده است.
5. کوشیده ایم با حداقل تداخل و تکرار مواضع حضرت امام را ذیل هر یک از عناوین و فصول این مجموعه گردآوریم ولی به لحاظ ماهیت چند بعدی بودن و تفکیک ناپذیری بخشی از آثار در موارد معدود از تکرار مطلب در فصول مختلف ناگزیر شده ایم؛ ولی غالباً مطلب را در عمده ترین جایگاه خود آورده و در بقیه موضوعات در پایان هر فصل به آن ارجاع داده ایم.
در پایان لازم می دانیم از تلاشهای بی شائبه محقق محترم جناب آقای مجتبی فراهانی که در تدوین این مجموعه کوشیده اند سپاسگزاری نماییم.
معاونت پژوهشی
موسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی (س)
کتابتعلیم و تربیت از دیدگاه امام خمینی (س)صفحه و