پاسخ و توضیحات کارشناس:
یکی از اقسام زکات واجب «زکات بدن» است که «زکات فطره» نامیده می‌شود، امام خمینی ره در کتاب تحریرالوسیله در بیان اهمیت آن می‌فرماید:
«قد ورد فیها: إنه یتخوف الفوت علی من لم تدفع عنه» و «إنها من تمام الصوم کما أن الصلاة علی النبی صلّی اللّٰه علیه و آله من تمام الصلاة»
یعنی: دربارۀ آن حدیث وارد شده که «همانا خوف فوت بر کسی می‌رود که زکات فطره او داده نشده است». و «همانا زکات فطره جزء کامل کننده روزه است، همان‌گونه که صلوات بر پیامبر (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) تکمیل کننده نماز است».
دربارۀ زکات فطره مباحث مختلفی مطرح است؛ مانند: کسی که زکات فطره بر او واجب است، موارد مصرف، جنس، مقدار و وقت وجوب آن.
از جمله فروعاتی که در این باب آمده است، مسأله میهمان شدن در شب عید فطر است.
بسیار اتفاق می‌افتد که افراد به وقت وجوب زکات فطر یعنی در غروب شب عید فطر خواسته و ناخواسته میهمان دیگری هستند و بر سر سفره دیگری افطار می‌کنند.
همین امر، موضوع این پرسش است: که زکات فطره آنان بر عهده کیست؟ آیا به گردن میزبان است یا بر عهده خود اشخاص؟
پاسخ به این سؤال در گرو روشن شدن ملاکی است که به واسطه آن فطریه دیگران بر انسان واجب می‌باشد. یعنی اول باید ببینیم که در چه صورتی زکات فطره شخصی بر دیگری واجب می‌شود. اگر ضابطه آن در دست باشد پاسخ فرع پیش رو نیز معلوم خواهد بود.
در ارتباط با این مطلب، امام خمینی ره در تحریرالوسیله، ج1، ص: 347 مسأله‌ای دارند که ملاک لازم را به دست می‌دهد، می‌فرمایند:
«مسألة 6 - الظاهر أن المدار فی العیال هو فعلیة العیلولة لا علی وجوب النفقة و إن کان الأحوط مراعاة أحد الأمرین، فلو کانت له زوجة دائمة فی عیلولة الغیر تجب علی ذلک الغیر فطرتها لا علیه، و لو لم تکن فی عیلولة أحد تجب علیها مع اجتماع الشرائط، و مع عدمه لا تجب علی أحد، و کذا الحال فی المملوک»
طبق این فتوا: میزان در وجوب زکات فطره عیال بر انسان، نان خور بودن فعلی آنان است نه واجب النفقه بودن تنها، هر چند که احتیاط استحبابی در مراعات یکی از دو امر است.
از این روی اگر انسان همسر دائمی داشته باشد که نان خور شخص دیگر است نه شوهر، فطره‌اش نه بر شوهر، که بر عهده همان کسی می‌باشد که زن نان خور اوست.
و اگر زن نان خور هیچ کس نباشد، با اجتماع سایر شرایط زکات فطره بر خود وی واجب است، و در صورت جمع نبودن شرایط، بر هیچ کس واجب نیست.
بنا بر این: ملاک در واجب بودن زکات دیگران، صدق نان‌خور بودن است. پس آن کسی که در غروب شب عید فطر نان‌خور ما محسوب می‌شود پرداخت فطریه‌اش بر ما واجب است گرچه غروب شب عید جای دیگر باشد؛ و اگر نان‌خور ما نباشد زکاتش بر عهده خود او یا کسی است که نان‌خور او می‌باشد.
در موضوع میهمان بودن نیز همن‌طور است. ملاک نان‌خور بودن است که البته هیچ ملازمه‌ای بین آن و میهمان بودن نیست. لذا:
1- اگر شخصی چند روز است که بر میزبان وارد شده و بر سر سفره اوست به گونه‌ای که عرف در غروب عید فطر کما کان نان‌خور صاحب خانه محسوب شود، فطریه او را میزبان باید پرداخت کند هر چند که غروب شب عید در خانه میزبان نبوده و آن‌جا افطار نکرده باشد.
البته میهمانی که قبل از ورود نان خور به حساب نمی‌آید اما بعد از ورود نان خور می‌شود مثل کسی که آمده است تا چند روزه نزد میزبان میهمان باشد، در صورتی که قبل از غروب شب عید وارد شده باشد فطره‌اش با میزبان است و اگر بعد از غروب وارد شود با خود اوست. به همین جهت است که در متن رساله نجاة العباد امام خمینی ره (ص: 189) چنین آمده است:
مسأله 6 - فطرۀ مهمانی که پیش از غروب شب عید وارد شده و نان خور صاحب خانه حساب می‌شود بر او واجب است.
2- اقوی آن است که دادن زکات فطره بر خود میهمان واجب است در جایی که صدق نمی‌کند که وی جزو کسانی است که میزبان نانشان را می‌دهد، مثل کسی که فقط شب عید و یک وعده میهمان است؛ و لیکن سزاوار است میزبان نیز احتیاط را ترک نکرده و فطره میهمان را بپردازد. علاوه بر آنکه خود میهمان نیز می‌پردازد.
همین مضمون در استفتاء ذیل نیز بدین شرح آمده است:
س 106- پرداخت فطریه برای فرزندانی که دارای عیال و اولاد بوده و جدا از پدر زندگی می‌کنند در صورتی که شب عید فطر در منزل پدر باشند باز غیر از پرداخت فطریه به وسیله پدر برای اولاد و عیالش واجب است یا خیر؟
ج- در صورتی که پیش از غروب روز آخر ماه رمضان بر منزل پدر وارد شوند و جزو عائله نان خور او محسوب شوند فطریه‌شان بر عهده پدر است.
استفتاءات امام خمینی؛ ج1، ص: 338
13/5/1392