توضیحات کارشناس:
نماز و روزه از عبادت‌های مهم و بزرگ الهی است. و اگر در وقت مقرر انجام نشوند بجا آورن قضای آنها لازم و واجب است مگر در بعض موارد مثل نمازهای دوره ماهانه زنان و روزه کسی که در ماه رمضان مریض بوده و بیماری او تا ماه رمضان بعد ادامه پیدا کرده است.
ابهام و تردید انسان گاه در اصل وجود نماز و روزه قضا است و گاه در تعداد و مقدار آن. در صورت اول اصل تکلیف مورد شک می‌باشد در حالی که در حالت دوم اصل وجوب قضا مورد تردید نیست.
تکلیف کسی که تعداد نماز و روزه‌های قضا شک دارد
بسیارند کسانی که مقدار نماز یا روزه‌ای که در وقت انجام نداده‌اند را بیاد ندارند. می‌توان گفت که این موضوع نسبت به نماز صبح بیشتر شایع است. چنین کسانی در مقام جبران و قضا با این پرسش مواجه می‌شوند که بنا را بر حداکثر و لزوم تحصیل ظن غالب یا یقین به فراغ باید گذاشت، یا این که بسنده کردن به حداقل که قدر متیقن می‌باشد، جایز است؟
فتوا و نظر شرعی امام خمینی ره برای کسانی که در چنین وضعیتی واقع شده‌اند، نسبت به نماز در کتاب الصلاة و نسبت به روزه در کتاب الصوم به صورت مجزا به شرح ذیل آمده است:
إذا علم بفوات صلاة معینة کالصبح مثلا مرّات و لم یعلم عددها یجوز الاکتفاء بالقدر المعلوم علی الأقوی، لکن الأحوط التکرار حتی یغلب علی ظنّه الفراغ، و أحوط و أحسن منه التکرار حتی حصل العلم بالفراغ خصوصا مع سبق العلم بالمقدار و حصول النسیان بعده، و کذلک الحال فیما إذا فاتت منه صلوات أیام لا یعلم عددها
(تحریرالوسیله؛ ج 1، کتاب الصلاة، القول فی صلاة القضا، مسأله 10)
إذا علم أنّه فاته أیّام من شهر رمضان، و دار بین الأقلّ والأکثر، یجوز له الاکتفاء بالأقلّ، و لکن الأحوط قضاء الأکثر، خصوصاً إذا کان الفوت لمانع؛ من مرض أو سفر أو نحو ذلک، و کان شکّه فی زمان زواله؛ کأن یشکّ فی أنّه حضرمن سفره بعد أربعة أیّام أو بعد خمسة أیّام- مثلًا- من شهر رمضان.
(العروة الوثقی مع تعالیق الإمام الخمینی؛ ص: 574، مسأله 6)
بنابر این:
وقتی اصل وجود نماز و روزه قضا معلوم و یقینی، اما تعداد آن مبهم و مردد بین اقل و اکثر باشد، بجا آوردن قضا به اندازه کمتر که قدر متیقن و وجوب آن معلوم است کفایت می‌کند؛ گرچه احوط آن است که به اندازه‌ای قضا شود که ظن غالب حاصل شود به این که چیزی بر عهده نمانده است. و بهتر از آن این است که به مقداری قضا شود که یقین به فراغ ذمه حاصل آید.
وظیفه کسی که در اصل وجود نماز و روزه قضا شک دارد
آن‌چه که گذشت در جایی بود که انسان به اصل تکلیف یقین و نسبت به کم و زیاد آن شک داشته باشد؛ اما اگر اصل تکلیف یقینی نباشد بلکه صرفا احتمال دهد که نماز یا روزه فوت شده به ذمه دارد، در این صورت تحصیل فراغ ذمه مستحب بوده و هیچ تکلیف وجوبی متوجه انسان نیست
إذا احتمل اشتغال ذمّته بفائتة أو فوائت یستحبّ له تحصیل التفریغ بإتیانها احتیاطاً، و کذا لو احتمل خللًا فیها و إن علم بإتیانها.
(العروة الوثقی مع تعالیق الإمام الخمینی؛ ص: 410، مسأله 30)
1392/11/03