توضیحات کارشناس:
شرایط واجب شدن حَجَّة الاسلام
حج از ارکان دین و ترک آن از گناهان کبیره است. و به حکم اصل شرع، در طول عمر انسان جز یک بار واجب نمی‌گردد و در اصطلاح به آن حَجَّةُ الاسلام گفته می‌شود.
وجوب حج در صورتی است که انسان همه شرایطی که خواهد آمد را داشته باشد.
پس برای اشخاصی که واجد شرایط بوده و به حج واجب رفته‌اند و نیز کسانی که شرایط وجوب آن برایشان فراهم نیست حج رفتن و تکرار آن مستحب است.
از آن‌جا که به هنگام احرام بستن، تعیین نوع حج و نیز تعیین واجب یا مستحب بودن آن در صورت توقف تعیین نوع حج بر آن، لازم و واجب است، به همین جهت دانستن شرایط وجوب حج برای تعیین آن از حیث حَجَّة‌الاسلام یا نذری و استحبابی بودن مهم و ضروری است.
اگر از این وجه صرف نظر شود، دانستن شرایط وجوب آن، از جهت دیگر نیز اجتناب ناپذیر می‌باشد؛ زیرا که حج استحبابی کفایت از حَجَّة الاسلام نمی‌کند پس بر کسی که حج انجام می دهد باید معلوم باشد حج که می‌رود بدان موظف است یا نه؟ تا بداند که در آینده وظیفه‌ای متوجه او خواهد بود یا خیر؟
پیرامون شرایط وجوب حج در کتاب تحریرالوسیله ج 1 ص 340 و 341 چنین آمده است:
«القول فی شرائط وجوب حَجَّة الإسلام و هی أمور:
أحدها- الکمال بالبلوغ و العقل، ...
ثانیها- الحریة
ثالثها- الاستطاعة من حیث المال و صحة البدن و قوته و تخلیة السرب و سلامته و سعة الوقت و کفایته.»
بنا بر این؛ شرایط وجوب حج بنا بر فتوای امام خمینی ره عبارت است از:
1- کامل بودن انسان به واسطه داشتن عقل و به بلوغ رسیدن، بنا بر این بر بچه، هرچند نزدیک بلوغ باشد، و بر شخص دیوانه واجب نیست.
2- حرّ بودن یعنی برده نبودن
3- استطاعت که آیه 97 سوره مبارکه آل عمران آن را چنین بیان کرده است:
فِیهِ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِیمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ کَانَ آمِناً وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعَالَمِینَ
مراد از استطاعت، داشتن توانایی مالی؛ و برخورداری از سلامت و قدرت بدنی؛ و باز بودن راه و امنیت مسیر؛ و وسعت وقت و کافی بودن آن برای حج است؛ پس در وجوب حج استطاعت شرعی معتبر بوده و قدرت عقلی داشتن کافی نمی‌باشد.
نکته دیگری که در حصول استطاعت دخیل و شرط آن است، فراهم و تامین بودن هزینه افراد تحت تکفل انسان در طول سفر است.
امام خمینی ره در تحریر الوسیلة؛ ج1، ص: 379 در این باره چنین فتوا داده‌اند:
مسألة 38- یشترط فی الاستطاعة وجود ما یمون به عیاله حتی یرجع، و المراد بهم من یلزمه نفقته لزوما عرفیا و إن لم یکن واجب النفقة شرعا علی الأقوی.
یعنی: وجود چیزی که عائله انسان تا مراجعت وی از حج با آن امرار معاش کند، در استطاعت شرط است، و بنابر اقوی مقصود از عائله کسانی هستند که عرفا نفقه آنها بر او لازم باشد اگر چه شرعا واجب النفقة او نباشد.
4- رجوع به کفایت شرط دیگری است که بر اساس آن وجوب حج به هیچ وجه مشتلزم محتاج خلق شدن و دست نیاز به سوی دیگران دراز نمودن بعد از مراجعت نمی‌باشد؛ و امام خمینی ره بر خلاف بعض از فقهاء بدان قائل بوده و آن را در وجوب حج لازم و معتبر می‌داند.
این فتوا که به لحاظ اجتماعی و وضعیت اقتصادی و وضع و حال مردم با اصل کرامت انسان و حفظ و پاسداری از آن سازگاری بیشتری دارد، در کتاب الحج تحریر مسأله 39 از مسائل مبحث "القول فی شرائط وجوب حَجّة الاسلام" بدین شرح آمده است:
مسألة 39- الأقوی اعتبار الرجوع إلی الکفایة من تجارة أو زراعة أو صنعة أو منفعة ملک کبستان و دکان و نحوهما بحیث لا یحتاج إلی التکفف و لا یقع فی الشدة و الحرج، و یکفی کونه قادرا علی التکسب اللائق بحاله أو التجارة باعتباره و وجاهته، و لا یکفی أن یمضی أمره بمثل الزکاة و الخمس. و کذا من الاستعطاء کالفقیر الذی من عادته ذلک و لم یقدر علی التکسب، و کذا من لا یتفاوت حاله قبل الحج و بعده علی الأقوی، فإذا کان لهم مئونة الذهاب و الإیاب و مؤونة عیالهم لم یکونوا مستطیعین، و لم یجز حجهم عن حجة الإسلام
رجوع به کفایت یعنی این که: شخص بعد از برگشت و مراجعت از حج، کاری یا چیزی که زندگی او را کفایت می‌کند داشته باشد، از قبیل تجارت، کشاورزی، صنعت، یا منافع ملکی مانند باغ و دکّان و مانند این‌ها، بطوری که بعد از برگشتن نیازمند دست دراز کردن جلوی مردم نباشد و به مشقت و سختی و حرج نیفتد.
در پایان تذکر این نکته لازم است که شرطیّت زاد و راحله و رجوع به کفایت در وجوب حج که به اختصار شرح آن رفت، اجمالا هنگامی است که انسان با صرف دارایی خویش و بدون دریافت کمک هزینه حج از دیگران به سفر برود، نه در حج بذلی که تمام یا قسمتی از هزینه حج و مخارج عائله از سوی شخص یا اشخاص دیگر تامین می‌گردد.
تاریخ انتشار: 1391/10/04
تاریخ آخرین ویرایش: 1392/08/20