توضیحات کارشناس:
در هر رکعت نماز دو سجده واجب است. در سجده کردن لازم است که انسان سر فرود آورده و پیشانی را به گونه‌ای بگذارد که مسمای سجده تحقق یابد. این دو سجده با هم رکن نماز به شمار می‌روند.
در سجده امور دیگری نیز لازم است که دخالتی در رکن بودن آن ندارد. یکی از آنها این است که به هنگام سجده و در حال اختیار باید پیشانی را بر روی چیزی نهاد که سجده بر آن صحیح است.
هنگامی که گفته می‌شود این واجب مربوط به حال اختیار است، سؤالی که جای طرح دارد این است که: پس تکلیف انسان در وقتی که اختیاری ندارد چیست؟ آیا به چیزهای مشخص دیگری باید سجده کند یا این که به بر هر چیزی می‌توان سجده کرد؟
به عبارت دیگر، وقتی چیزی که سجده بر آن صحیح است وجود نداشت، یا وجود داشت امّابه جهت عذری مانند تقیه و نظایر آن قادر نبودیم بر آن سجده کنیم یا این که وسط نماز مثلا بچه‌ای مهر را برداشت و رفت، خوب در چنین شرایطی چه باید کرد؟ آیا برای تهیه مهر و امثال آن نماز را رها باید کرد؟ یا این که برای چنین مواقعی تکلیف دیگری معین شده است؟
طبق فتوای حضرت امام س برای چنین حالت و وضعیتی نیز وظیفه معین و مشخصی است که رعایت آن لازم می‌باشد و به هر چیزی نمی‌توان سجده کرد.
بنا بر این "چیزهایی که سجده کردن بر آنها صحیح است" را در یک دسته‌بندی کلی به دو نوع می‌توان تقسیم کرد.
نوع اول: چیزهایی است که در شرایط عادی و حالت اختیار، سجده کردن بر هر یک از آنها صحیح است و کفایت می‌کند؛ و سجده بر غیر آنها صحیح نیست. هر چند سجده بر بعضی افضل از سجده بر بعض دیگر است و سجده بر تربت مقدس حضرت سیدالشهدا نیز بر همه فضیلت دارد. یعنی ترتیبی بین آنها از حیث فضیلت است نه از حیث صحت.
این اشیاء را که در اصطلاح فقهی از آنها به "ما یصح السجود علیه" تعبیر می‌شود، امام خمینی س در کتاب ارزشمند تحریرالوسیله مشخص و جزئیات احکام آنها را بیان فرموده‌اند. علاقه‌مندان می‌توانند به ص 135 تحریر ("کتاب الصلاة"، مبحث"المقدمة الرابعة فی المکان"، مسأله 10) مراجعه نمایند.
نوع دوم: اشیایی که معین شده‌اند برای سجده کردن در وقتی که انسان از خود اختیاری ندارد. به بیان دیگر سجده بر این‌ها وقتی درست است که خاک، سنگ، شن، گیاه غیر خوردنی و کاغذ و مانند این‌ها موجود نباشد و اگر هم وجود دارد به دلیلی مانند تقیه و همانند آن، نتوان بر آنها سجده کرد. این اشیاء از حیث صحت دارای ترتیب هستند لذا با فرض امکان سجده بر اشیاء یک رتبه بر چیزهای معین در مرتبه بعد نمی‌توان سجده کرد.
چیزهایی که انسان فاقد اختیار بر آنها باید سجده نماید را امام امت س در کتاب شریف تحریرالوسیله به ترتیب ذیل بیان نموده‌اند:
«مسألة 13 - إن لم یکن عنده ما یصح السجود علیه أو کان و لم یتمکن من السجود علیه لعذر من تقیة و نحوها سجد علی ثوب القطن أو الکتان، و مع فقده سجد علی ثوبه من غیر جنسهما، و مع فقده سجد علی ظهر کفه، و إن لم یتمکن فعلی المعادن»
تحریر الوسیلة؛ ج1، ص: 137
یعنی اگر نزد انسان، چیزی که سجده بر آن صحیح است موجود نبود، یا وجود داشت اما سجده بر آن به جهت عذری مانند تقیه و امثال آن مقدور نبود
اولاً: بر لباسی که از جنس پنبه و کتان است باید سجده کند.
ثانیاً: اگر لباسی که از پنبه و کتان است نبود بر لباس خویش که از جنس دیگر است سجده نماید.
ثالثاً: در صورتی که هیچ لباسی نداشته باشد، آن‌گاه بر پشت کف دست سجده می‌نماید.
رابعاً: اگر سجده بر پشت دست نیز ممکن نبود، بر چیزی که از معدن به دست می‌آید باید سجده کند.
آشکار است که مسأله فوق وظیفه انسان قبل از ورود به نماز را تشریح می‌کند. در مساله بعدی حضرت امام س فرع دیگری را مطرح فرموده و حکم آن را نیز بیان کرده‌اند. حکم حالتی که انسان در حال نماز است و در همین حال چیزی که سجده بر آن صحیح است مفقود می‌شود. مثلا بچه بازی‌گوشی مهر را برداشته و می‌برد یا در صف جماعت و بر اثر برخورد پای فردی که در حال عبور است، مهر به میان جمعیت رفته و مفقود می‌گردد.
متن مسأله مذکور چنین است:
«مسألة 14 - لو فقد ما یصح السجود علیه فی أثناء الصلاة قطعها فی سعة الوقت، و فی الضیق سجد علی غیره بالترتیب المتقدّم»
تحریر الوسیلة؛ ج1، ص: 137
یعنی اگر چیزی که سجده بر آن صحیح است در بین نماز مفقود گردد، نماز را در وسعت وقت باید قطع کرد و در تنگی وقت نماز، به ترتیبی که گذشت بر غیر آن باید سجده کرد.
بنا بر این: وقتی مشغول نماز هستیم و به هر دلیلی چیزی که سجده بر آن صحیح است مفقود می‌شود، اگر وقت وسعت دارد نماز را رها کرده و بعد از تهیه مهر و مانند آن، نماز را دو باره و از نو شروع می‌کنیم.
و اگر وقت نماز تنگ است پس بر لباسی که از جنس پنبه و کتان است سجده باید کرد و در نبود آن سجده بر لباس خویش که از جنس دیگر است؛ و در مرحله سوم است که نوبت به سجده بر پشت کف دست می رسد که اگر این هم ممکن نبود بر چیزهایی که از معادن به دست می‌آید باید سجده کرد.
1391/11/21