توضیحات کارشناس:
سؤال فوق از سؤالات پرکاربرد و به اصطلاح مبتلابه است؛ مخصوصا در دنیای مدرن امروز که انواع و اقسام ماهی‌های بسته بندی شده, کنسرو ماهی و خاویار در بازار عرضه می‌گردد و چه بسا خریداران نسبت به حلال بودن آن دچار تردید می‌شوند. بسیارند کسانی که در مهمانی‌ها و رستوران‌ها با این مسأله مواجه می‌شوند و یا در کشورهای غیر اسلامی زندگی می‌کنند و یا بدان‌جا سفر می‌نمایند و با چنین مسأله‌ای برخورد دارند. به همین جهت روشن شدن ابعاد فقهی مسأله منشأ آثار عملی زیادی بوده و در راحتی زندگی مؤمنین و سلامتی آنان مؤثر می‌باشد.
برای ارایه پاسخ دقیق به این پرسش در ابتدا بیان و ذکر ملاک و معیار حلال بودن ماهی لازم و سودمند است
از نظر فقهی و به فتوای امام خمینی س خوردن ماهی با دو شرط حلال می‌باشد:
1- ذاتا و به حسب خلقت دارای فلس و پوست باشد اگر چه باقی نمانده و به سبب عارضی از بین رفته باشد مانند «کنعت»؛ زیرا این ماهی بنا بر آن‌چه در باره آن وارد شده است، ماهی بد خلقی است که به سرعت می‌رود و به هر چیز برخورد می‌کند و این سبب از بین رفتن فلس او می‌شود، و به همین جهت اگر به اصل گوش آن نگاه کنی فلس را در آن می‌بینی. و بین اقسام ماهی صاحب پوسته فرقی نیست؛ پس همه آنها، کوچک و بزرگ، از ماهی ریز قنات و ریش دار و کپور و غیر اینها حلال می‌باشد. و آن‌چه ذاتا دارای فلس نمی‌باشد از آن خورده نمی‌شود مانند ماهی نهر که طویل است و ماهی خاردار و مار ماهی و غیر اینها. (مراجعه شود به تحریرالوسیله، ج2، کتاب الأطعمة و الأشربة، مسأله 2)
2- به روش شرعی تذکیه شده باشد.
تذکیه ماهی به این است که؛ توسط شخصی، هرچند غیر مسلمان، زنده از آب گرفته شده و بیرون از آب جان دهد و یا در حالی که زنده بیرون آب افتاده است گرفته شود و بعد از گرفتن جان دهد. (مراجعه شود به تحریرالوسیله، ج 2، کتاب الصید و الذباحة، مسأله 24)
بنا بر این اگر ماهی فلس دار به یکی از دو روش فوق تذکیه شود خوردنش حلال است و خوردن ماهی بی‌فلس اگر چه زنده از آب بگیرند و بیرون آب جان دهد، حرام می‌باشد.
به نظر ایشان احراز یکی از دو شرط فوق لازم و احراز دیگری لازم نیست. به این بیان که:
در حلال بودن خوردن ماهی احراز و اثبات فلس دار بودن آن لازم نیست و از این حیث اصل بر حلیّت است؛ و تنها در صورتی که بی فلس بودن محرز باشد خوردن آن از این حیث حرام می‌باشد. اما از جهت مذکّی بودن امر بر عکس است یعنی از جهت تذکیه، تنها در صورتی خوردن ماهی حلال است که تذکیه شدن آن ثابت و احراز شود و تا زمانی که مذکّی بودن ماهی احراز نگردیده است خوردن آن حلال نمی‌باشد زیرا اصل بر عدم تذکیه است.
به همین جهت در مواردی که در حلال و حرام بودن ماهی، کنسرو ماهی و خاویار شک و تردید پیش می‌آید باید ملاحظه شود که شک از چه ناحیه‌ای است و منشأ آن شک در کدام یک از این دو شرط است. آیا تردید در حلال بودن هر یک از اینها به خاطر بی اطلاعی از فلس دار بودن و نبودن ماهی است و یا به جهت جهل به تذکیه شدن و نشدن آن؟
اگر ابهام و جهل به فلس‌دار بودن ماهی موجب شک در حلال بودن آن باشد به آن اعتنا نمی‌شود و تحقیق و سؤال هم لازم نیست. حلال است و قابل خوردن، چه از کشور مسلمان باشد یا غیر مسلمان و چه توسط مسلمان گرفته شده باشد یا غیر مسلمان؛ امّا اگر مذّکی بودن آن مشکوک باشد و سبب شک در حلال بودن آن شده باشد و یقین داشته باشیم که از بلاد غیر مسلمان وارد شده و احتمال احراز تزکیه توسط وارد کننده مسلمان داده نشود خوردن آن جایز نیست و حرام است زیرا اصل عدم تذکیه است. و اگر معلوم نیست که ماهی از کجا وارد شده و همچنین اگر معلوم باشد که از بلاد اسلامی وارد شده است حلال می‌باشد.
بر همین اساس و مبنا است که امام خمینی س در جواب به استفتائاتی که در این باره از ایشان به عمل آمده است پاسخ‌های ذیل را مرقوم فرموده‌اند:
س 15- آیا ماهیهائی که از خارج وارد می‌شود از نظر شرعی چه حکمی دارد و آیا در تذکیۀ ماهی لازم است، صیدکننده مسلمان باشد؟
ج- اگر معلوم نیست که ماهی از کجا وارد شده و همچنین اگر معلوم باشد که از بلاد اسلامی وارد شده است حلال است، ولی اگر معلوم است که از بلاد کفر آورده‌اند در صورتی حلال است که احتمال بدهند وارد کنندۀ مسلمان تذکیه آن را احراز کرده، و در دسترس مسلمین قرار داده است. و صیدکننده ماهی لازم نیست مسلمان باشد. و کافی است که ماهی زنده از آب اخراج و در خارج آب بمیرد.
(استفتاءات، ج2، ص: )499
س 21- ماهیهایی که طبخ شده و بنام کنسرو از کشورهای غیر مسلمان وارد می‌کنند محکوم به حلیّت است یا حرمت؟
ج- در صورت شک در این که از قسم ماهی حلال گوشت است یا از قسم حرام محکوم به حلیّت است به شرط آنکه با فرض وارد کردن از بلاد کفر محرز باشد که آن را زنده از آب بیرون آوردند و در خارج آب مرده است. و اگر در این باره شک داشته باشند محکوم به حرمت است.
(استفتاءات؛ ج2، ص: 502)
82 - س: ماهیهایی که طبخ شده‌اند و بسته بندی شده‌اند و از بلاد کفر می‌آورند محکوم به حلّیت هستند یا خیر؟
ج: اگر معلوم نباشد که آیا از قسم ماهی حلال است و زنده از آب گرفته شده و در خارج آب مرده است یا نه محکوم به حرمت است و با احراز این که زنده از آب گرفته شده و در بیرون آب مرده است محکوم به حلّیت است ولو آن که نداند که از قسم حلال است یا از قسم حرام.
(توضیح المسائل؛ ص:639)
س 1- ما هو حکم بیض الکافیار هل یجوز اکله ام لا؟
ج- ان کان من السّمک الذی له فلس او اشتبه فی انه من السّمک ذی الفلس او من السّمک غیر ذی الفلس حل اکله و الّا فلا.
(استفتاءات؛ ج2، ص: 498)
20/2/1392
موضوعات مرتبط:
خوردن خرچنگ که در بعض رستوران ها سرو می شود، به فتوای امام خمینی حلال است یا حرام؟
خوردن گوشت خرگوش حرام است یا مکروه؟ و آیا بدن، خون و فضولات آن نجس است؟
خوردن دنبلان حیوانات حلال گوشت مثل گوسفند، گاو چه حکمی دارد؟ حلال است یا حرام؟