توضیحات کارشناس:
مسواک کردن مستحب مؤکد و مورد سفارش زیاد پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و سنّت آن حضرت می باشد. نقش مسواک در حفظ سلامت انسان و رفع و جلوگیری از عوارض آزار دهنده و غیر قابل تحمل مانند عفونت لثه و بوی بد دهان، قابل کتمان نیست. فوایدی که برای بشر امروز اجتناب ناپذیر است خصوصا برای کسانی که در بیرون از منزل حضور و ملاقات‌ها و فعالیت اجتماعی و اداری مستمر دارند.
به همین جهت و با توجه به احتمال ممنوعیت آن برای روزه‌دار، مسأله سازگاری و عدم منافات مسواک کردن و استفاده از خمیر دندان با صحت روزه برای مسلمانان بسیاری مطلوب و امر فوق العاده با اهمیت است.
برای روشن شدن این موضوع باید در باره خوردن و آشامیدن بحث کنیم. این که اکل و شرب برای روزه‌دار به چه معنی است؟ به بیان دیگر معیار تحقق آن بلعیدن و از گلو فرو بردن است یا در دهان گذاشتن گر چه از حلق پایین نرود؟
دقت در فتاوای امام خمینی در باب احکام روزه در تحریر الوسیله از جمله مسأله ذیل که در ج 1 ص 270 آن ذکر شده است این نکته را روشن میکند.
مسألة 17 - لا یبطل الصوم بابتلاع البصاق المجتمع فی الفم و إن کان بتذکر ما کان سببا لاجتماعه ، و لا بابتلاع النخامة التی لم تصل الی فضاء الفم من غیر فرق بین النازلة من الرأس و الخارجة من الصدر علی الأقوی و أما الواصلة إلی فضاء الفم فلا یترک الاحتیاط بترک ابتلاعها، و لو خرجت عن الفم ثم ابتلعها بطل صومه، و کذا البصاق، بل لو کانت فی فمه حصاة فأخرجها و علیها بلة من الریق ثم أعادها و ابتلعها، أو بلّ الخیّاط الخیط بریقه ثم ردّه و ابتلع ما علیه من الرطوبة، أو استاک و أخرج المسواک المبلل بالریق فردّه و ابتلع ما علیه من الرطوبة الی غیر ذلک بطل صومه، نعم لو استهلک ما کان علیه من الرطوبة فی ریقه علی وجه لا یصدق أنه ابتلع ریقه مع غیره لا بأس به، و مثله ذوق المرق و مضغ الطعام و المتخلف من ماء المضمضة، و کذا لا بأس بالعلک علی الأصح و إن وجد منه طعما فی ریقه ما لم یکن ذلک بتفتت أجزائه و لو کان بنحو الذوبان فی الفم
بنا بر این خوردن و آشامیدن و بلعیدن هر چیزی که از بیرون دهان داخل آن شود روزه را باطل میکند. لیکن با فرو بردن آب دهان که در دهان جمع می‌شود، هر چند به خاطر یادآوری چیزی باشد که باعث آن گردیده، روزه باطل نمی‌شود. و همچنین است فرو بردن اخلاط سر و سینه آدمی که به فضای دهان نرسیده است. البته آنچه به فضای دهان رسیده است را بنابر احتیاط واجب نباید فرو برد. و اگر خلط سر و سینه از دهان بیرون آید و بعد فرو برده شود، روزه باطل می‌شود. و همچنین است آب دهان؛ پس چنانچه آب دهان پس از خارج شدن به داخل دهان برگردد و فرو برده شود روزه را باطل میکند، بلکه اگر سنگ‌ریزه‌ای در دهان روزه‌دار باشد و آن را بیرون آورد و رطوبتی از آب دهان به آن باشد، و دوباره آن را به دهان برگرداند و آن رطوبت را فرو برد، یا خیّاط، نخی را با آب دهان مرطوب کند و آن را بیرون آورده و دوباره به دهان برگرداند و رطوبت آن را فرو برد یا آنکه شخص مسواک کند و مسواک را که رطوبت دارد بیرون آورد و دوباره به داخل دهان برده و رطوبت آن را فرو برد، و مانند این روزه‌اش باطل می‌شود.
البتّه اگر آن رطوبت در آب دهان بطوری مستهلک شود که فرو بردن چیز دیگری با آب دهان صدق نکند، اشکال ندارد و همچنین است، حکم چشیدن و جویدن غذا و باقیمانده آب مضمضه و همچنین جویدن شیرۀ درخت بنابر اصح، اشکال ندارد، هر چند مزۀ آن را در آب دهان بیابد، به شرط آنکه این مزه به خاطر پراکنده شدن اجزاء آن و لو با ذوب شدن در دهان نباشد.
این مطلب در در کتاب استفتاءات امام خمینی؛ ج1، ص: 307 نیز چنین آمده است:
س 11- آیا مسواک کردن یا خمیر دندان در حال روزه اشکال دارد؟
ج - اشکال ندارد ولی باید از فرو رفتن آب دهان جلوگیری شود.
از آنچه که گذشت روشن می‌گردد که ممنوعیت خوردن و آشامیدن برای شخص که در حال روزه است به مفهوم ممنوعیت شست و شوی فضای داخل دهان و دندان و لثه نیست. بلکه همین اندازه که مراقبت کرده و ممانعت شود از این که چیزی از حلق پایین رود، کافی است.
با این شرط مسواک زدن هرچند با استفاده از خمیر دندان باشد در حال روزه بلااشکال می‌باشد و با درستی و صحت روزه منافات ندارد.
این جا سؤال دیگری جای طرح دارد. و آن این است: حال که مسواک کردن روزه را باطل نمی کند آیا در وقت روزه و برای روزه‌دار استحباب هم دارد یا این که مستحب بودن آن مختص غیر روزه‌دار است و برای شخص روزه دار حکمی غیر از استحباب دارد؟
پاسخ این پرسش در تحریرالوسیله ج 1 ص 272 و در بحث مکروهات روزه چنین آمده است:
و لا بأس بالسواک بالیابس، بل هو مستحب، نعم لا یبعد الکراهة بالرطب،
یعنی: مسواک کردن با مسواک خشک مانعی ندارد، بلکه مستحب است. و با مسواک تر کراهت آن بعید نیست.
پس طبق این فتوای امام خمینی (س) می توان برای روزه‌دار استفاده از خمیر دندان در مسواک زدن را در عداد مسواک زدن با مسواک مرطوب دانست که کراهت دارد و مادام که رطوبت آن فرو برده نشود روزه را باطل نمی‌کند.
19/4/1392