توضیحات کارشناس:

در پاسخ به سؤال فوق اجمال مطلب آن است که:

روزه کسی که در سحر ماه رمضان در تشخیص وقت دچار اشتباه شده و بدون اطلاع از طلوع فجر مرتکب کاری شده که مبطل روزه است، در بعض موارد صحیح می باشد و در بعض موارد قضای روزه آن روز را نیز باید به جا آورد.

و اما تفصیل مطلب:

وقت روزه و امساک از مفطرات آن ابتدای طلوع فجر است تا مغرب شرعی؛ یعنی روزه دار در تمام این مدت باید از هر کاری که مبطل روزه است خوداری کند. خوردن و آشامیدن یکی از کارهایی است که روزه را باطل می‌کند؛ کم باشد یا زیاد، خوردن آن معمول باشد یا نباشد.

بطلان روزه در صورتی که خوردن و آشامیدن از روی عمد و اختیار باشد قطعی و مسلّم است. لیکن سهو و اشتباه که مورد سؤال از موارد آن می‌باشد بحث دیگری است که حکم آن به حسب موارد متفاوت است.

پرسش پیش روی ما این است که: شخصی قصد دارد روزه بگیرد اما در تشخیص وقت دچار اشتباه شده و بدون این که متوجه اشتباه خود باشد بعد از اذان صبح چیزی می‌خورد یا می‌آشامد، وظیفه او چیست و روزه‌اش چه حکمی دارد؟ صحیح است و ادامه باید بدهد یا این که باطل است؟ در صورتی که ادامه دان روزه لازم می‌باشد آیا قضای آن نیز واجب است یا خیر؟

صحّت و بطلان روزه در این صورت که روزه‌دار به وقت سحر، بر اثر اشتباه در تشخیص زمان، مرتکب مثلا اکل و شرب و یا هر مبطل دیگر می‌شود، بستگی دارد به نوع روزه؛ به این معنا که همه اقسام روزه در این جهت حکم واحد ندارد بلکه وظیفه انسان به حسب مورد فرق می‌کند. در این فرض، مورد سؤال یعنی روزه ماه رمضان یک حکمی دارد و بقیه موارد نیز حکم دیگر؛ لذا این‌ دو را از هم جداگانه باید بررسی کرد. بحث روزه‌های واجب غیر ماه رمضان و مستحب در جای دیگر و در پاسخ به پرسش مشابه ارائه شده است مضافا این‌که مورد سؤال الآن ما هم نیست. به همین جهت از تکرار آن خودداری و به علاقمندان مطالعه پرسش و پاسخ مذکور توصیه می‌گردد.

اما راجع به این که در ماه رمضان چنین اتفاقی اگر بیفتد چه حکمی دارد و مکلف چه وظیفه ای؟ و روزه صحیح است یا نه، قضا دارد یا خیر؟

این فرض صور مختلفی دارد که در تحرالوسیله امام خمینی (س) آمده است. گاه برای روزه‌دار مواردی پیش می‌آید که فقط قضا روزه را در پی دارد و سبب وجوب کفاره نمی‌شود. در ص 275 ج 1 تحریرالوسیله مسأله‌ای وجود دارد تحت عنوان "یجب القضاء دون الکفارة فی موارد" که آن‌ها را برشمرده است. از جمله مواردی که در آن ذکر شده است همین فرع مورد سؤال و بحث ما است. یعنی حکم و تبعات کاری که مبطل روزه است و انسان آن را در سحرگاه ماه مبارک رمضان انجام می دهد و بعد متوجه می‌شود که در تشخیص وقت اشتباه کرده و کاری که کرده بعد از طلوع فجر (اذان صبح) بوده است. امام (س) در آن‌جا می‌فرماید:

الرابع- إذا أتی بالمفطر قبل مراعاة الفجر ثم ظهر سبق طلوعه‌ إذا کان قادرا علی المراعاة، بل أو عاجزا علی الأحوط، و کذا مع المراعاة و عدم التیقن ببقاء اللیل، بأن کان ظانا بالطلوع أو شاکا فیه علی الأحوط،. و إن کان الأقوی عدم وجوب القضاء مع حصول الظن بعد المراعاة، بل عدمه مع الشک بعدها لا یخلو من قوة أیضا، کما أنه لو راعی و تیقن البقاء فأکل ثم تبین خلافه صح صومه، هذا فی صوم شهر رمضان، و أما غیره من أقسام الصوم حتی الواجب المعین ...

بنا بر این در روزه ماه مبارک رمضان:

1- انسانی که قدرت تحقیق دارد اگر بدون تحقیق و بررسی این‌که صبح شده یا نه؟ کاری کند که روزه را باطل می‌کند، و بعد معلوم شود که سپیدۀ صبح قبل از عمل او طلوع کرده است؛ باید روزه آن روز را ادامه داده و قضای آن را نیز به جا آورد و کفاره لازم نیست، بلکه بنابر احتیاط اگر چه عاجز از تحقیق بوده باشد هم قضای روزه لازم است.

2- اگر کسی تحقیق کرده و به باقی بودن شب و عدم طلوع صبح یقین حاصل نکند، به این نحو که بعد از تحقیق گمان بر طلوع صبح پیدا کرده یا در آن شک کند، در این صورت قضای روزه در صورت اول به احتیاط واجب لازم است و در صورت دوم احتیاط مستحب است.

3- در صورتی که تحقیق موجب گمان به باقی بودن شب شده باشد بنا بر اقوا قضای روزه واجب نیست.

4- اگر کسی تحقیق کرده و یقین کند که صبح نشده و شب باقی است و چیزی بخورد و بعدا خلاف آن معلوم شود روزه‌اش صحیح است.

21/4/1392 - محمد ساعدی